PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Edyta Łopacka – Sęczyk e.seczyk@amu.edu.pl Anita Karolina Machaj a.machaj@amu.edu.pl Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii WSE UAM Poznań Psychologiczne i społeczne wyznaczniki postrzegania i używania własnego ciała

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Wprowadzenie każdy człowiek rodzi się jako istota posiadająca ciało, którego płeć wyznacza sposób jego funkcjonowania w świecie społecznym (Wieczorkiewicz, 2000), stereotypy rodzajowe oraz modelowanie przyczyniają się do różnicowania płciowego już od urodzenia dziecka (Bem, 2000), trening emocjonalny, intelektualny i społeczny jest warunkowany płcią człowieka – cielesność wyznacza satysfakcjonujące lub nie funkcjonowanie interpersonalne i zawodowe.

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Cele celem prezentacji jest pokazanie wielości ujęć płci i cielesności oraz ich znaczenia w społecznym wymiarze interpretacji, przeanalizowanie przymusu kontrolowania tego, co cielesne z punktu widzenia: czynników konstytuujących system ról płciowych, teorii rodzaju odwołującej się do socjalizacji i budowania tożsamości, koncepcji zarządzania cielesnością, ukazanie przyczyn dyscyplinowania ciała i możliwych negatywnych konsekwencji na płaszczyźnie indywidualnej i społecznej.

Społeczny wymiar płci i cielesności PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płci i cielesności płeć definiuje się w sensie ogólnym, jako zespół cech organizmu warunkujący jego zdolność do wytwarzania komórek rozrodczych, umożliwiający zapłodnienie oraz wychowanie potomstwa (Imieliński, Dulko, 1998), definicja szczegółowa opiera się na jedenastu manifestacjach płci pokazujących wielość aspektów tego pojęcia (Gapik, 2006):

Społeczny wymiar płci i cielesności PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płci i cielesności Manifestacje płci: Płeć chromosomalna (genotypowa) – jest wyznaczana w momencie zapłodnienia przez dwa chromosomy płciowe XY u mężczyzn i XX u kobiet, Płeć gonadalna – jest określana przez gruczoły płciowe kształtujące się w siódmym tygodniu życia płodowego: jądra u mężczyzn i jajniki u kobiet, Płeć hormonalna – wyznaczana jest przez czynność wewnątrzwydzielniczą jąder lub jajników, które wytwarzają hormony płciowe: androgeny i estrogeny, lecz w różnych proporcjach, Płeć wewnętrznych narządów płciowych (gonadoforyczna) – określana jest przez zróżnicowanie dróg rozrodczych, które rozwijają się z przewodów gonadalnych: przewody Wolffa u mężczyzn i Müllera – u kobiet, Płeć zewnętrznych narządów płciowych (genitalna) – określana przez obecność sromu u kobiet i moszny oraz prącia u mężczyzn,

Społeczny wymiar płci i cielesności PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płci i cielesności 6. Płeć metaboliczna – jest wyznaczana przez rodzaj aparatu enzymatycznego, 7. Płeć mózgowa – jest to płciowe zróżnicowanie mózgu, 8. Płeć fenotypowa – jest wyznaczana na podstawie wyglądu zewnętrznego dorosłego człowieka, czyli na podstawie drugo – i trzeciorzędowych cech płciowych, 9. Płeć metrykalna (prawna) – jest ustalana zaraz po urodzeniu na podstawie budowy zewnętrznych narządów płciowych, zarejestrowania w akcie urodzenia i innych dokumentach, 10. Płeć społeczna – pełniona w odbiorze społecznym rola płciowa, 11. Płeć psychiczna – jest określana przez subiektywne poczucie przynależności do danej płci i identyfikowanie się z nią, tożsamość płciowa.

Społeczny wymiar płci i cielesności PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płci i cielesności płeć (czy rodzaj) jest: czytelną kategorią różnicującą ludzi, dominującym czynnikiem organizującym rzeczywistość dzieci, różnicowanie rozpoczyna się w okresie niemowlęctwa i jest kontynuowane w wieku przedszkolnym i szkolnym przez rodziców, nauczycieli, grupy rówieśnicze oraz kulturę masową, dzieci dowiadują się jakie zachowania są: zgodne z ich płcią, aprobowane i nagradzane, jakie przynależą do płci przeciwnej (poznają stereotypy rodzajowe) oraz dostosowują się do zastanych wzorców, u podstaw rodzajowych interpretacji społeczeństwa leży płeć wyrażana i obserwowana poprzez ciało.

Społeczny wymiar płci i cielesności PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płci i cielesności Psychologiczny kontekst cielesności (Wieczorkiewicz, 2000): POZWALA OTWORZYĆ SIĘ NA ŚWIAT (WSZYSTKO CO CZŁOWIEK W NIM NAPOTYKA JEST ODBIERANE PRZEZ CIAŁO I WOBEC NIEGO) ŹRÓDŁO ORIENTACJI W CZASIE I PRZESTRZENI FIZYCZNEJ ORAZ SPOŁECZNEJ SIEDLISKO TOŻSAMOŚCI PRELOGICZNA I PREJĘZYKOWA WIEDZA WYNIKAJĄCA Z NIEZAPOŚREDNICZONEGO OBCOWANIA ZE ŚWIATEM CIAŁO

ograniczenia i możliwości PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 człowiek rodzi się jako istota cielesna, która w społecznym wymiarze ma określoną płeć, ciało ogniskuje w sobie zarówno kulturę, jak i naturę (Bakke, 2000): natura kultura kryteria oceny ciała ograniczenia i możliwości obszary dyscyplinowania ciała uwarunkowania genetyczne anatomia i fizjonomia fizjologiczne funkcjonowanie organizmu procesy poznawcze stereotypy społeczne role społeczne przekaz międzypokoleniowy przekazy kultury masowej idealny obraz siebie postrzeganie ciała

Społeczny wymiar płci i cielesności PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płci i cielesności stereotyp cech związanych z płcią obejmuje konstelacje cech psychicznych i właściwości behawioralnych (Mandal, 2003; Cross, Marcus, 2002), stereotyp ról płciowych wskazuje na zbiór przekonań, jakie aktywności są odpowiednie dla kobiet, a jakie dla mężczyzn (ibidem), stereotypowe postrzeganie obu płci ma swoje odbicie w symbolicznym przypisaniu obszarów znaczeniowych kobiecie i mężczyźnie w kontekście filozofii, sztuki i etnologii (Nead, 1998; por. Clark, 1998), dualizm, zgodnie z którym umysł i ciało należą do osobnych i pod wieloma względami zantagonizowanych struktur (Wachowski, 2007) uprawnia do podejmowana działań mających na celu dyscyplinowanie ciała poprzez standardy umysłu,

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Symboliczne obszary znaczeniowe przypisywane kobiecie i mężczyźnie w kontekście filozofii, sztuki i etnologii (Nead, 1998; por. Clark,1998): kobiecość męskość zasada aktywna zasada bierna nagość materia (cielesność) natura namiętność przedmiot akt forma umysł (inteligencja) kultura podmiot

Dyscyplinowanie ciała PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Przymus kontrolowania tego, co cielesne można ująć m.in. z punktu widzenia: Czynników konstytuujących system ról płciowych (Bem, 2000): system ról społecznych jest nabywany przez jednostkę poprzez socjalizację, jest zbiorem nieuporządkowanych i często wzajemnie się wykluczających przeświadczeń o funkcjonowaniu ludzi o odmiennych płciach w społeczeństwie, jednostki mają tendencję do utrwalania systemu, a tym samym własnych przekonań go budujących, tworząc zamknięty krąg twierdzeń odporny na modyfikację;

Dyscyplinowanie ciała PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Teorii rodzaju, która odwołuje się do procesu socjalizacji oraz koncepcji budowania tożsamości (Bem, 2000), zakłada, że rozwijające się dziecko spotyka się z zastanymi i zakorzenionymi sposobami postrzegania rodzaju (płci) w kulturze i praktyce społecznej, które zinternalizuje, kształtowanie się tożsamości przebiega pod wpływem socjalizacji, identyfikacji oraz przejmowania ról społecznych, zgodnie z przyjętym wcześniej wzorem, kultura dostarcza wzorce tożsamościowe, które można opisać jako nieadekwatne lub sprzeczne (Brannon, 2002), trudno wyróżnić taki aspekt tożsamościowy, który nie byłby osadzony w kontekście płci i ciała, stąd postulat preformatywności ciała – ciało nie istnieje po prostu, musi podlegać społecznej konstrukcji (Nowak, 2001);

Dyscyplinowanie ciała PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Koncepcji zarządzania cielesnością: ciało jest przeszkodą na drodze ku wartościom, którą należy zintegrować, podporządkować i kontrolować (Chirpaz, 1998), zarządzanie cielesnością poprzez środki masowego przekazu i kulturę masową: kreowanie potrzeb przede wszystkim w odniesieniu do ciała: neutralizowanie bólu i dyskomfortu, zwiększanie komfortu i zdrowia, odżywianie i higiena, estetyka i zwiększanie atrakcyjności (urody), dostarczanie przyjemności i emocji, etc. trudno wyważyć co jest realną potrzebą ciała, a co kreacją specjalistów chcących wprowadzać nowy produkt na rynek lub zwiększyć sprzedaż, zbliżanie się do modelowego ciała reklamy lub zmysłowego ciała filmowego poprzez „świątynie” ciała: gabinety masażu, kluby sportowe, salony piękności lub gabinety chirurgii plastycznej.

Dyscyplinowanie ciała PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Wymiary funkcjonowania ciała w świadomości indywidualnej i zbiorowej wg D.Czaji (Czaja, 1999): CIAŁO ZWIRTUALIZOWANE jest wielokrotnie i natrętnie reprodukowanym obrazem reklamowym, filmowym, fotograficznym, telewizyjnym, prasowym, internetowym, rentgenowskim, tomograficznym, etc. CIAŁO KONSUMUJĄCE realizujące swoje potrzeby i kreujące nowe, nienasycone jako odbiorca i poszukiwacz nowych przyjemności, bezbronne bez kosmetyków, ubrania i innych akcesoriów kulturowych CIAŁO WIECZNIE MŁODE I NAGIE pozbawione oznak starości, choroby, a także odzieży funkcjonuje we współczesnym myśleniu jako akt niezniszczalny i nienaruszalny przez czas CIAŁO SFRAGMENTARYZOWANE oddzielne części ciała oderwane od całości zaczynają funkcjonować samodzielnie np. twarz sprzedaje krem, usta – pomadkę, nogi – piwo, piersi – samochód, etc. CIAŁO WYZWOLONE Z FATALIZMU płynne, zmienne, poddające się transformacjom, nie jest raz dane, zatem może dążyć do doskonałości CIAŁO KONSUMOWANE pochłaniane realnie i metaforycznie, używane, traktowane narzędziowo, multiplikowane, poddawane badaniom i eksperymentom, rozparcelowywane (transplantologia)

Dyscyplinowanie ciała PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Przyczyny dyscyplinowania ciała: PODWYŻSZANIE WŁASNEJ WARTOŚCI INTERPERSONALNEJ: efektywniejsze funkcjonowanie społeczne korzystanie z przywilejów społecznych bazowanie na przekonaniach dotyczących osób atrakcyjnych (np. przypisywanie pożądanych społecznie cech) zwiększenie prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu DĄŻENIE DO OSIĄGNIĘCIA „JA IDEALNEGO”: przybliżanie się do idealnego obrazu siebie w kontekście osobowości przybliżanie się do idealnego obrazu własnego ciała zafiksowanie na temacie ciała przejawem chęci posiadania silnej tożsamości KREOWANIE WŁASNEGO WIZERUNKU: sposób kulturowej ekspozycji ciała formą autoekspresji reprezentowanie konkretnego estetycznego wzoru kobiecości/męskości źródło informacji o osobowości, wartościach, przekonaniach, etc.

Dyscyplinowanie ciała PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Możliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na płaszczyźnie indywidualnej i społecznej: ZABURZENIA POSTRZEGANIA SCHEMATU WŁASNEGO CIAŁA brak akceptacji dla własnego ciała, budowanie gotowości anorektycznej, anorexia nervosa i bulimia nervosa, braku przyzwolenia na starzenie się, co może być związane z lękiem przed przyszłością, zmianą jaką może nieść upływ czasu, dążenie do wspaniałej kondycji fizycznej, co może się wiązać z przeciążeniem organizmu oraz dążeniem do nierealistycznych standardów, negowanie naturalnych procesów fizjologicznych, mnożenie wymagań dotyczących wyglądu, często coraz trudniejszych do zrealizowania, stosowanie uzależniających zabiegów pielęgnacyjnych, kosmetycznych, a także ingerencji z zakresu chirurgii plastycznej

Dyscyplinowanie ciała PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Możliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na płaszczyźnie indywidualnej i społecznej: ZABURZENIA W OBSZARZE TOŻSAMOŚCI zachowania autodestruktywne, problem z nawiązywaniem bliskich relacji, problem z budowaniem intymności, obniżona satysfakcja z życia seksualnego, przymus samopotwierdzania jako konsekwencja niskiego poczucia własnej wartości, obsesyjne koncentrowanie się na własnej atrakcyjności (zafiksowanie na temacie ciała), redukcja do wyglądu ciała = uzewnętrznienie tożsamości, która jest zlokalizowana powierzchniowo w ciele, na ciele, wokół ciała

Dyscyplinowanie ciała PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Możliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na płaszczyźnie indywidualnej i społecznej: ZAKŁÓCENIA W OBSZARZE DYSKURSU SPOŁECZNEGO unikanie ekspozycji braku kontroli nad ciałem (jego związku z naturą a nie kulturą) np. menstruacja, ból, medykalizacja porodu, unikanie ekspozycji tego, co powoduje ambiwalentne odczucia np. choroba, śmierć, unikanie tego, co przypomina o śmiertelności, ułomności ciała np. cierpienie, ból, neutralizowanie sygnałów płynących z ciała, które pokazują jego granice (narzędziowe traktowanie ) np. nadużywanie środków przeciwbólowych, przeczyszczających, stabilizujących pracę narządów wewnętrznych, granice ciała granicami woli i świadomości – zdyscyplinowanie ciała kluczem do sukcesu społecznego

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Wnioski ciało i nieodzownie związana z nim płeć są podstawowymi kategoriami poznawania i interpretowania funkcjonowania społecznego innych ludzi, cielesność i płeć warunkuje sposób oddziaływań społecznych poprzez odpowiedni trening emocjonalny, intelektualny i społeczny z uwzględnieniem stereotypów rodzajowych, trening ten kształtuje tożsamość indywidualną i społeczną jednostki, istnieje potrzeba dyscyplinowania ciała w celu podwyższania własnej wartości interpersonalnej, osiągania „ja idealnego” oraz kreowania własnego wizerunku, potrzeba ta może wynikać z nieadekwatnych i niespójnych wzorców funkcjonujących w społeczeństwie, poczucie nieadekwatności społecznej, popychające do dyscyplinowania ciała może powodować zaburzenia w obszarze tożsamości, schematu postrzegania własnego ciała oraz zakłócenia w obszarze dyskursu społecznego.

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Bibliografia: Bakke, M. (2000). Ciało otwarte. Poznań: UAM Wydawnictwo naukowe Instytutu Filozofii. Bem, S.L. (2000). Męskość i kobiecość. O różnicach wynikających z płci. Gdańsk: GWP. Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni. Gdańsk: GWP. Chirpaz, F. (1998). Ciało. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. Clark, K. (1998). Akt. Studium idealnej formy. Warszawa: Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe i PWN. Cross, S.E., Markus, H.R. (2002). Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze. W: Wojcieszke, B., (red.). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk: GWP. Czaja, D. (red.), (1999). Metamorfozy ciała. Świadectwa i interpretacje. Warszawa: Contago. Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. Podstawy diagnostyki i terapii. Przegląd Terapeutyczny, Nr 1/2006. Imieliński, K., Dulko, S. (1998). Przekleństwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość. Warszawa: PWN. Mandal, E. (2003). Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Nead, L. (1998). Akt kobiecy. Sztuka, obscena i seksualność. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Nowak, K. (2001). Koncepcja ciała biseksualnego jako przestrzeń teoretyczna w tekstach Judith Butler, Helene Cixous i Clark Hemmings. W: Radkiewicz, M., (red.). Gender w humanistyce. Kraków: Rabid. Wachowski, J., Ciało i myślenie. 18.09.2007, http://64.233.183.104/search?q=cache:UFVWMW7SZ_EJ:www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0009erbel.pdf+cielesno%C5%9B%C4%87+filetype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=6&gl=pl. Wieczorkiewicz, A. (2000). Muzeum ludzkich ciał. Anatomia spojrzenia. Gdańsk: Słowo/Obraz Terytoria. Zdjęcia wykorzystane w prezentacji pochodzą z Internetu i nie są własnością autorek.

The Psychological and Social Determinants of Body Perception and Usage PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 The Psychological and Social Determinants of Body Perception and Usage by Edyta Łopacka-Sęczyk e.seczyk@amu.edu.pl Anita Machaj a.machaj@amu.edu.pl The Department of Psychotherapy and Health Promotion Adam Mickiewicz University - Poznań