POWSTANIE WARSZAWSKIE 1 sierpnia – 3 października 1944 63 dni heroicznej tragedii narodowej

Decyzja o rozpoczęciu Powstania Warszawskiego od początku stała się przedmiotem krańcowych ocen. Przeciwnicy i zwolennicy powstania wywodzili się z tych samych środowisk społecznych i politycznych. Upadek Powstania Warszawskiego rozpatrywano w kilku aspektach i trwa to nadal.

Powstanie Warszawskie - to wystąpienie zbrojne przeciwko okupującym Warszawę wojskom niemieckim, zorganizowane przez Armię Krajową w ramach akcji „BURZA”, połączone z ujawnieniem się i oficjalną działalnością najwyższych struktur Polskiego Państwa Podziemnego W godzinę „W” 1 sierpnia 1944 roku o godzinie 17.00 w Warszawie rozpoczęło się powstanie. W ciągu kilku godzin na domach wywieszono biało-czerwone flagi narodowe, a na ulicach pojawiły się oddziały żołnierzy AK. Powstanie było głównym celem zarówno Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), Służby Zwycięstwa Polski (SZP), jak i Armii Krajowej (AK). Początkowo w planach z 1939/1940 roku miało to być zbroje wystąpienie polskiego podziemia, ludności oraz posiłków aliantów... ale w rzeczywistości było inaczej.

Główne cele Powstania Warszawskiego: przedłużająca się wojna 2. próba ratowania powojennej suwerenności 3. chęć przywrócenia przedwojennego kształtu granicy wschodniej 4. próba wyzwolenia stolicy przed wojskami radzieckimi 5. chęć przywrócenia w stolicy legalnych władz państwowych

Tablica upamiętniająca miejsce wybuchu Powstania Warszawskiego

Siły polskie w dniu wybuchy Powstania W momencie wybuchu Powstania Warszawskiego główny ciężar walki z Niemcami wzięły na siebie oddziały Armii Krajowej. Do działań powstańczych przystąpiły wówczas: jednostki Okręgu Warszawskiego AK (siedem obwodów i jeden samodzielny rejon) pod dowództwem pułkownika Antoniego Chruściela „Montera”; jednostki dyspozycyjne Komendy Głównej AK – tj. Kedyw KG AK dowodzony przez podpułkownika Jana Mazurkiewicza „Radosława” oraz Pułk „Baszta” dowodzony przez podpułkownika Stanisława Kamińskiego „Daniela”. Ponadto po wybuchu powstania do walki włączyli się również członkowie pozostałych organizacji podziemnych: Narodowych Sił Zbrojnych (ok. 740 żołnierzy), komunistycznej Armii Ludowej (od 270 do 800 żołnierzy), Korpusu Bezpieczeństwa (ok. 600-700 żołnierzy) oraz Polskiej Armii Ludowej (od 120 do 500 żołnierzy). Z wyliczeń generała Jerzego Kirchmayera wynika, że ogólny stan liczebny jednostek AK w Warszawie wynosił ok. 50 tys. zaprzysiężonych żołnierzy (mężczyzn i kobiet) – z czego ok. 45 281 służyło w jednostkach Okręgu Warszawskiego AK, ok. 2 300 w szeregach Kedywu, a 2 200 w Pułku „Baszta”.

Żołnierze Kolegium „A” – elitarnej jednostki Kedywu Okręgu Warszawskiego AK

Obok dorosłych do walki stanęły warszawskie dzieci Obok dorosłych do walki stanęły warszawskie dzieci. Chłopcy w wieku 11-18 lat zgłaszali się do dowódców oddziałów powstańczych żądając wręcz, aby pozwolono im podjąć walkę ze znienawidzonym najeźdźcą. Część z nich była odpowiednio przeszkolona w harcerskich Szarych Szeregach lub konspiracyjnych podchorążówkach. Większość zdobywała doświadczenie w ulicznych walkach. Dowódcy poszczególnych oddziałów ulegali presji ochotników przyjmując od nich przysięgę żołnierza AK i włączając ich do powstańczych szeregów. Kilkunastoletni chłopcy pełnili służbę jako łącznicy, przewodnicy w kanałach, niszczyli butelkami z benzyną niemieckie czołgi, z bronią w ręku pełnili służbę liniową na barykadach.

Mali Bohaterowie Powstania

Pomnik Małego Powstańca na Starym Mieście

Uzbrojenie Najsłabszą stroną powstańców było uzbrojenie. Dysponowali oni niemal wyłącznie bronią ręczną. Brakowało w szczególności efektywnej broni przeciwpancernej, której rolę pełnić musiały butelki zapalające tzw. „koktajle Mołotowa”, granaty przeciwpancerne lub nieliczne granatniki przeciwpancerne. 1 sierpnia 1944 na stanie uzbrojenia Okręgu Warszawskiego AK znajdowało się zaledwie 3 846 pistoletów, 2 629 karabinów, 657 pistoletów maszynowych, 145 ręcznych karabinów maszynowych, 47 ciężkich karabinów maszynowych, 29 karabinów przeciwpancernych i granatników PIAT, 16 moździerzy i granatników, 2 działka przeciwpancerne, 30 miotaczy ognia, 43 971 granatów ręcznych i 416 granatów przeciwpancernych, ok. 12 tys. butelek zapalających i 1266 kg materiałów wybuchowych. Amunicji wystarczało na 2-3 dni walki. Trzeba przy tym zaznaczyć, że tylko część magazynowanej broni i amunicji dostarczono na czas do oddziałów bojowych. W rezultacie w momencie wybuchu powstania liczba faktycznie uzbrojonych powstańców wahała się między 1 500 a 3 500 (na ok. 36 500 zmobilizowanych). Oznacza to, że na 100 powstańców tylko czterech przystępowało do walki uzbrojonych.

Wrzesień 1944 r. Uzbrojeni żołnierze Armii Krajowej w walkach podczas Powstania Warszawskiego

Żołnierze zgrupowania "Radosław" po kilku godzinnym przejściu kanałami z Placu Krasińskich do ulicy Wareckiej na Śródmieście, nad ranem 2 IX 1944

Koniec września 1944 r. Powstaniec z Mokotowa wychodzi z kanałów na terenie zajętym przez Niemców. Zdjęcie prawdopodobnie gdzieś w Alei Puławskiej pomiędzy ulicą Madalińskiego a Dworkową

Symboliczne upamiętnienie pokazujące wyjście z kanałów przez powstańców warszawskich

Przyczyny i przebieg powstania Od strony militarnej powstanie było wymierzone przeciwko Niemcom, jednak jego strategicznym celem była próba ratowania powojennej suwerenności, przedwojennego kształtu granicy wschodniej poprzez odtworzenie w stolicy Polski legalnych władz państwowych, będących naturalną kontynuacją władz przedwojennych. Miało to uniemożliwić narzucenie Polsce marionetkowych władz uzależnionych od Związku Sowieckiego, zainstalowanych w Lublinie jako Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Wystąpienie w Warszawie miało także zanegować ustalony jeszcze przez aliantów na konferencji teherańskiej pod koniec 1943 nowy porządek polityczny w Europie Wschodniej, zgodnie z którym USA i Wielka Brytania zgadzały się na prowadzoną przez Józefa Stalina politykę faktów dokonanych na ziemiach polskich.

Przyczyny i przebieg powstania c.d. W świetle tych ustaleń Powstanie Warszawskie miało skomplikować podział na strefy operacyjne w myśl którego Polska znajdowała się w strefie operacyjnej ZSRR (przez co wojska aliantów zachodnich ani oddziały pozostające pod ich dowództwem nie mogły tu operować – przewidywano przybycie do stolicy spadochroniarzy polskich z zachodu 1 SBS oraz obserwatorów alianckich). Dnia 29 lipca do Warszawiaków zaapelował przez radio moskiewskie Związek Patriotów Polskich nawołując ludność Warszawy do powstania przeciw Niemcom. Komunikaty, będące powtórzeniem tej audycji, nadawała także czterokrotnie dnia 30 lipca 1944 roku (w godzinach: 15.00, 20.55, 21.55, i 23.00) moskiewska Radiostacja im. Tadeusza Kościuszki. W obliczu zbliżania się Armii Czerwonej do Warszawy i okolic, jej sukcesów na froncie i pozytywnej oceny jej możliwości dalszej ofensywy, zdecydowano o wybuchu powstania licząc na szybkie wkroczenie wojsk do Stolicy. Wobec sprzyjającej sytuacji na froncie polscy dowódcy przewidywali, iż powstanie powinno trwać zaledwie kilka dni, zaś w rzeczywistości jego heroiczne i osamotnione walki trwały 63 dni.

Strategiczne miejsca na mapie Warszawy w chwili wybuchu Powstania

Strategiczne miejsca na mapie Warszawy w chwili wybuchu powstania Państwowa Wytwórnia Papierów Wartościowych Zakłady Fiata Fort Traugutta Magazyny wojskowe na Stawkach Więzienie na Gęsiej Zamek Królewski Rejon PASTY Elektrownia Poczta Główna Komenda Policji Cytadela

W dniu wybuchu Powstania Warszawskiego SS-Reichsführer Heinrich Himmler, powołując się na dyspozycję Hitlera, wydał rozkaz zniszczenia miasta i wyniszczenia ludności cywilnej Warszawy. Stwierdzał: "każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców, Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy". Rozkaz ten, według zeznań Ericha von dem Bacha w Norymberdze w 1946, brzmiał dokładnie następująco: 1. Ujętych powstańców należy zabijać bez względu na to, czy walczą zgodnie z Konwencją Haską, czy też ją naruszają. 2. Nie walcząca część ludności, kobiety i dzieci, ma być również zabijana. 3. Całe miasto ma być zrównane z ziemią, to jest domy, ulice, urządzenia w tym mieście i wszystko, co się w nim znajduje.

Przez 63 dni powstańcy prowadzili heroiczny i samotny bój z wojskami niemieckimi. Ostatecznie wobec braku perspektyw dalszej walki 2 października 1944 r. przedstawiciele KG AK płk Kazimierz Iranek-Osmecki "Jarecki" i ppłk Zygmunt Dobrowolski "Zyndram" podpisali w kwaterze SS-Obergruppenfuehrera Ericha von dem Bacha w Ożarowie układ o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie. Gen. Komorowski wspominając to wydarzenie pisał: "po raz drugi w tej wojnie musiała Warszawa ulec przewadze wroga. Na początku i na końcu wojny stolica Polski walczyła sama. Ale warunki walki w roku 1939 były całkiem inne niż w roku 1944. Pięć lat temu Niemcy stały u szczytu swej potęgi. Słabość Sprzymierzonych uniemożliwiała danie pomocy Warszawie. Upadek stolicy Polski był pierwszy w szeregu zwycięstw niemieckich. W roku 1944 sytuacja była odwrotna. Niemcy chyliły się ku upadkowi i my wszyscy mieliśmy gorzkie przeświadczenie, że upadek Warszawy będzie prawdopodobnie ostatnim zwycięstwem Niemców nad Sprzymierzonymi" (T. Bór-Komorowski "Armia Podziemna"). Według postanowień układu żołnierze AK z chwilą złożenia broni mieli korzystać ze wszystkich praw konwencji genewskiej z 1929 r., dotyczącej traktowania jeńców wojennych. Takie same uprawnienia otrzymali żołnierze AK, którzy dostali się do niemieckiej niewoli w czasie walk toczonych od początku sierpnia w Warszawie. Niemcy przyznali prawa jeńców wojennych także członkom powstańczych służb pomocniczych. Niemcy zapewnili, że wobec ludności cywilnej znajdującej się w czasie walk w mieście, nie będzie stosowana odpowiedzialność zbiorowa.

2 października 1944 r., po 63 dniach heroicznego boju prowadzonego przez powstańców z wojskami niemieckimi, przedstawiciele KG AK podpisali w kwaterze SS-Obergruppenfuehrera Ericha von dem Bacha w Ożarowie układ o zaprzestaniu działań wojennych w Warszawie.

Początek października 1944 r Początek października 1944 r. Jednostki Armii Krajowej wychodzą z Warszawy po kapitulacji Powstania

Straty polskie w Powstaniu Warszawskim Siły powstańcze zostały zniszczone, zginęło od 17,2 do 18 tys. żołnierzy AK, 3,5 tys. „kościuszkowców", 5 tys. żołnierzy zaginęło 25 tys. zostało rannych od 120 do 200 tysięcy ofiar spośród ludności cywilnej Warszawa została zrównana z ziemią

To co zostało po Warszawie….

Tak Niemcy zniszczyli nam stolicę 1. Most Kierbedzia. Pierwszy warszawski most stalowy. Zniszczony przez wojska niemieckie w 1944 r. Po wojnie na jego filarach wzniesiono obecny Most Śląsko-Dąbrowski. 2. Wiadukt Pancera. Łączył plac Zamkowy i most Kierbedzia. Wysadzony po Powstaniu Warszawskim. Po wojnie nie został odbudowany. Stał się niepotrzebny po budowie Trasy W-Z. 3. Nowy Zjazd Przed wojną mieściły się w tym gmachu biura fabryki Schicht-Lever produkującej słynny proszek do prania Radion. Obecnie działa tu Wojewódzkie Centrum Stomatologii 4. Ogrody Zamku Królewskiego. Niemal kompletnie zdewastowane przez Niemców. Niszczały też po wojnie. Dziś trwa ich renowacja. 5. Arkady Kubickiego. Były częścią dawnej królewskiej rezydencji. Wojnę przetrwały niemal nienaruszone. Ale potem niszczały. Dopiero niedawno zostały odnowione. 6. Zamek Królewski. Niemcy spalili go i ograbili w 1939 r., a ostatecznie zniszczyli podczas Powstania Warszawskiego. Prace przy odbudowie i rekonstrukcji zamku trwały aż do 1988 r. 7. Pałac pod Blachą. Spalony przez Niemców w 1944 r. Odbudowany tuż po wojnie. Obecnie służy za muzeum. 8. Kolumna Zygmunta. Zwalona przez Niemców we wrześniu 1944 r. czołgowym pociskiem. Odbudowana 4 lata po wojnie. 9. ZRUJNOWANY MARIENSZTAT. Tu nie ocalał kamień na kamieniu. Po wojnie powstało w tym miejscu nowe osiedle – przodowników pracy. 10. Kościół św. Anny. Hitlerowcy spalili świątynię w 1944 r. Odbudowa ciągnęła się do 1962 r. 11. DZWONNICA KOŚCIOŁA ŚW. ANNY. To jeden z nielicznych fragmentów świątyni, który ocalał.

Tak Niemcy zniszczyli nam stolicę c.d. 12. WYLOT KRAKOWSKIEGO PRZEDMIEŚCIA. Przed wojną była to reprezentacyjna ulica stolicy. Dziś dopiero odzyskuje dawną świetność. 13. Obecny wylot trasy W-Z. Tych domów już nie ma. 14. Pałac Paca. Niegdyś siedziba Sądu Okręgowego. Obecnie Ministerstwa Zdrowia. 15. Kościół św. Augustyna. Niemcy włączyli świątynię w obszar getta. Ocalała dzięki temu, że hitlerowcy zrobili w niej magazyn rabowanego mienia. 16. KATEDRA ŚW. JANA. Dziś nie wygląda nawet tak, jak przed wojną. Zrekonstruowano ją w latach 1948-1956, przywracając wygląd z XIV w. W jej ściany wmurowano fragmenty niemieckiego czołgu miny „Goliat”, którym Niemcy atakowali powstańców na Starówce . 17. Koszary Oddziału Zamkowego Prezydenta RP. Stacjonowała w nich m.in. kompania strzegące bezpieczeństwa głowy państwa. 18. RYNEK STAREGO MIASTA. Choć dziś zachwyca turystów, nie ma niczego, oprócz piwnic, co zachowało się sprzed wojny. Stare Miasto odbudowano od podstaw w latach 1949-1953. 19. PAŁAC KRASIŃSKICH. W okresie międzywojennym był siedzibą Sądu Najwyższego. Spalony podczas powstania. Dziś mieszczą się w nim zbiory Biblioteki Narodowej. 20. GETTO WARSZAWSKIE. W miejscu, w którym Niemcy stłoczyli prawie pół miliona Żydów, nie ocalało nic poza jednym kościołem. Okupanci spalili i zrównali z ziemią setki kamienic. 21. Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych. Powstańcy mieli tu obronną redutę. . 22. Żoliborz. Przed wojną dzielnica wojskowych. Znaczna część Żoliborza Oficerskiego legła w gruzach

Warszawa – miastem ruin

Domy i ulice Warszawy zostały doszczętnie zniszczone

Dawna Warszawa przestała istnieć

Zniszczenia objęły 80% Warszawy

Tak Warszawa wyglądała po upadku Powstania

W ruinach Warszawy mieszkało zaledwie 1 000 osób

Cmentarz Powstańców Warszawy – największy w Europie cmentarz wojenny, otwarty 25 listopada 1945 z przeznaczeniem na pochówki osób ekshumowanych początkowo do zbiorowych grobów "przejściowych" z ulic i placów Warszawy, poległych głównie podczas powstania warszawskiego. Wpisany do rejestru zabytków w 2012. Spoczywają tam żołnierze Powstania Warszawskiego z 1944 roku i jego ofiary cywilne.

Podczas powstania było wielu bohaterów, wśród nich Eugeniusz Ajewski, konspiracyjne nazwisko Andrzej Morski, ps. "Kotwa" (ur. 30 grudnia 1915 we Władywostoku, zm. 8 maja 2006 roku w Warszawie) – plut./ppłk. żołnierz podziemia podczas II wojny światowej, architekt, sędzia bokserski.   Był dowódcą II plutonu w 3. kompanii szturmowej IV Rejonu Obwodu Mokotów. W Powstaniu Warszawskim walczył od 1 sierpnia na Mokotowie w pułku „Baszta”. Po nieskutecznym natarciu na koszary na ul. Rakowieckiej na rozkaz dowódcy batalionu IV Rejonu wycofał się z gmachu SGGW. Był zastępcą dowódcy kompanii 02. „Wihtala”, a od 25 września dowódcą kompanii w batalionie „Olza”. Po kapitulacji Mokotowa wzięty do niewoli, uciekł z konwoju i trafił do partyzantki w Grójeckiem. Do chwili śmierci członek władz Światowego Związku Żołnierzy AK, przewodniczący Komisji Historycznej i redaktor "Biuletynu Informacyjnego" Okręgu Warszawskiego ŚZŻAK. Działacz zaangażowany w powstanie Muzeum Powstania Warszawskiego. W 2008 roku ukazał się komiks Płaszcz Ajewskiego opowiadający o powstaniu warszawskim.

Pomnik Powstania Warszawskiego na kopcu usypanym z ruin Warszawy

Muzeum Powstania Warszawskiego – muzeum historyczne w Warszawie, samorządowa instytucja kultury miasta stołecznego Warszawy założone w 1983 jako Muzeum i Archiwum Powstania Warszawskiego . Muzeum zostało otwarte w przeddzień 60. rocznicy wybuchu powstania, 31 lipca 2004. Jest wyrazem hołdu warszawiaków wobec tych, którzy walczyli i ginęli za wolną Polskę i jej stolicę. Ekspozycja przedstawia walkę i codzienność powstania na tle okupacji, poprzez ukazanie złożonej sytuacji międzynarodowej, aż po powojenny terror komunistyczny i losy powstańców w PRL. Muzeum prowadzi działalność naukowo-badawczą oraz edukacyjną poświęconą dziejom powstania warszawskiego oraz historii i dorobku Polskiego Państwa podziemnego. Gromadzi zbiory poświęcone tym zagadnieniom. Inicjatywą Muzeum jest również utworzenie Archiwum Historii Mówionej gromadzącego nagrania wspomnień uczestników powstania Muzeum mieści się w dawnej Elektrowni Tramwajów Miejskich w Warszawie na Woli.

Muzeum Powstania Warszawskiego

Pamiątkowy medal z PRZYWÓDCAMI PODZIEMNEGO PAŃSTWA POLSKIEGO 1939-1945