2.46. Stanowisko człowieka w przyrodzie Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

Ziemię zamieszkuje ogromna ilość żywych organizmów roślinnych i zwierzęcych. Organizmy wykształciły niezliczoną różnorodność kształtów, barw, budowy, sposobów życia. Organizmy przystosowały się do życia we wszystkich możliwych środowiskach i strefach klimatycznych. Dotychczas poznano około 2 miliony gatunków roślin i zwierząt, żyjących na Ziemi. Opisem i klasyfikowaniem organizmów zajmuje się specjalna dziedzina nauki - systematyka.

Podział organizmów na królestwa Systematyka jest to dział biologii, zajmujący się różnorodnością organizmów roślinnych i zwierzęcych, ich opisywaniem, rozróżnianiem, i porządkowaniem. Organizmy są porządkowane w sposób hierarchiczny. Oznacza to, że grupuje się je w jednostki systematyczne coraz wyższego rzędu.

Jednostki systematyczne- taksony Układ hierarchiczny KRÓLESTWO-zwierzęta TYP GROMADA RZĄD RODZINA RODZAJ GATUNEK KRÓLESTWO-rośliny GROMADA KLASA RZAD RODZINA RODZAJ GATUNEK

Współczesny system klasyfikacyjny (zwany naturalnym) oparty jest na pokrewieństwie organizmów i ich wspólnym pochodzeniu. Organizmy klasyfikuje się na podstawie ich drzewa rodowego. Podstawową jednostką systematyczną jest gatunek. Jeden gatunek stanowi grupa organizmów podobnych do siebie, mogących się swobodnie krzyżować w przyrodzie i wydawać na świat płodne potomstwo. Już w XVIII w. Karol Linneusz wyodrębnił gatunek ludzki i na podstawie zespołu cech biologicznych, wykazujących podobieństwo człowieka do zwierząt, umieścił go w systemie klasyfikacyjnym w świecie zwierząt. Wyznaczone przez Linneusza miejsce w klasyfikacji człowiek zajmuje do dzisiaj, ponieważ potwierdziły je liczne badania fizjologiczne, embriologiczne i anatomiczne.

Ewolucja Świat nie zawsze był taki, jaki jest obecnie. Zmieniał się, udoskonalał, przechodząc od form prostych do bardziej złożonych. Karol Darwin (1859) przekonująco dowiódł, że wszystkie istoty żywe są wytworem długotrwałego, historycznego procesu ewolucyjnego. Drzewo genealogiczne życia jest gigantyczne i bogato rozgałęzione. Odtworzenie takiego drzewa zawdzięczamy żmudnej pracy, ciekawości odkrywczej i wytrwałości naukowców, reprezentujących różne dziedziny nauk biologicznych: paleontologom, zoologom, botanikom, anatomom, embriologom, fizjologom, antropologom.

Antropogeneza Oto encyklopedyczna definicja, zaczerpnięta ze słownika antropologicznego. Antropogeneza (z języka greckiego anthropos -człowiek, genesis - początek) – filogeneza człowieka, historia rodowa człowieka i człowiekowatych; całokształt procesów ewolucyjnych, które doprowadziły drogą stopniowych zmian struktury genetycznej gatunku do przekształcenia się populacji przedludzkich w populację Homo sapiens. Zadaniem antropogenezy jest określenie procesów biologicznych, które doprowadziły do powstania istot ludzkich. Materiałów dostarczają wykopaliska i współczesne badania małp człekokształtnych. Najwięcej danych o prawdopodobnych praprzodkach człowieka znaleziono jak dotąd w Afryce (Kenia, Etiopia, Tanzania) oraz w Azji (Indie, Chiny).

Obecnie uważa się, że jeszcze około 25 milionów lat temu żył gatunek, który można uznać za wspólnego przodka małp człekokształtnych i człowieka. 15 mln lat później małpy człekokształtne istoty człowiekowate stanowiły już dwie rozbieżne linie ewolucyjne. Najważniejszą funkcją antropogenezy jest ukazanie, w jaki sposób nasi zwierzęcy przodkowie nabywali cech istot ludzkich. W procesie tym miało miejsce przejście od odżywiania się pokarmem roślinnym do wszystkożerności. Zmiana diety miała ścisły związek ze zmianą trybu życia z nadrzewnego na naziemny oraz sposobu lokomocji na dwunożną, z przyjęciem pionowej postawy ciała. Z kolei zdobycie większej ilości pokarmu zwierzęcego wymagało umiejętności łowieckich, posługiwania się narzędziami i współdziałania w grupie. Od tego było już blisko do wytworzenia typowo ludzkiej organizacji rodziny, sposobów porozumiewania się i rozwoju kultury.

Stanowisko systematyczne człowieka Królestwo – ZWIERZĘTA Typ - STRUNOWCE Podtyp - KRĘGOWCE Gromada - SSAKI Podgromada – ŁOŻYSKOWCE Rząd - NACZELNE Rodzina - CZŁOWIEKOWATE (Homonidae) Rodzaj - CZŁOWIEK (Homo) Gatunek - CZŁOWIEK ROZUMNY ( Homo sapiens)

Cechy charakterystyczne STRUNOWCE – w rozwoju zarodkowy występują zawiązki struny grzbietowej KRĘGOWCE - szkielet wewnętrzny stanowi kręgosłup zbudowany z kręgów, - części ciała to głowa, tułów, kończyny i ogon. - ośrodkowy układ nerwowy położony po stronie grzbietowej.

Podobieństwa człowieka do innych ssaków Owłosienie ciała jest cechą ssaków, u człowieka występuje tylko w życiu płodowym, tuż przed urodzeniem zanika, z wyjątkiem głowy Zróżnicowane zęby ssaków i człowieka umożliwiają rozdrabnianie pokarmów na małe kawałki. Dzięki temu ssaki nie połykają pożywienia w całości, jak to dzieje się u innych zwierząt Silnie rozwinięty mózg i narządy zmysłów, to bardzo ważne cechy wspólne, wyróżniające ssaki i człowieka spośród innych zwierząt. Rozmnażanie i opieka nad potomstwem – żyworodność i po urodzeniu młode karmione są mlekiem matki. Serce zbudowane z dwóch komór i dwóch przedsionków. Dobrze rozwinięte, pęcherzykowate płuca o dużej powierzchni oddechowej. Obecność przepony. Siedem kręgów szyjnych.

ŁOŻYSKOWCE Rozwój zarodka w macicy umożliwia łożysko, doprowadzające substancje odżywcze i tlen, odprowadzające szkodliwe produkty przemiany materii. NACZELNE Chwytne, pięciopalczaste, kończyny górne o przeciwstawnym kciuku. Płaskie paznokcie. Jedna para gruczołów mlecznych, zakończonych sutkami. Przesunięcie oczu do przodu, co umożliwia przestrzenne widzenie (stereoskopowe).

Swoiste cechy gatunkowe człowieka Redukcja owłosienia ciała. Pionowa postawa ciała. Dwunożny chód. Charakterystyczne krzywizny kręgosłupa. Przebudowa miednicy. Skrócenie kończyny górnej w stosunku do dolnej. Wysklepiona, pozbawiona chwytności stopa. Przesunięcie pod czaszkę otworu potylicznego. Skrócenie trzewioczaszki i łuków zębowych. Żuchwa ma wyraźnie wykształconą bródkę. Duży mózg i silnie pofałdowana kora mózgowa. Spowolnienie rozwoju osobniczego i skrócenie ciąży. Rozwój zachowań społeczno-kulturowych oraz mowy jako głównego sposobu komunikacji. Zdolność abstrakcyjnego myślenia.

Zmienność w obrębie gatunku Gatunek człowieka wykazuje dużą zmienność. Zmienność w obrębie gatunku dotyczy nie tylko cech rasowych ale również indywidualnych - osobniczych. Różnice pomiędzy odmianami przejawiają się głównie w kolorze skóry, wyglądzie włosów kształtu głowy. Pigmentacja (barwa skóry), pełniąca funkcje ochronne przed szkodliwym działaniem promieniowania UV jest silniejsza u osobników zamieszkujących pierwotnie wilgotne obszary równikowe. Rasy (odmiany) ludzkie tworzą jeden gatunek, ponieważ osobniki różnych ras mogą się krzyżować, dając płodne potomstwo.

Rasy ludzkie biała czarna żółta kaukazoidalna = europeidalna negroidalna mongoloidalna - lekkie wysunięcie kości - ciemnobrunatna - skóra od żółtawej twarzy do przodu lub czarna skóra do ciemnobrązowej - otwory oczne szerokie - czarne, wełniste - oczy płytko osa- - ubarwienie oczu różne włosy dzone, czarne - nos prosty - owłosienie ciała lub brązowe - bródka wyraźnie słabe - linia ukośna czyli wysunięta do przodu - oczy ciemne, fałd skórny łączący - średnia ilość ciał potowych płytko osadzone się z krawędzią - zróżnicowanie pod względem - szerokie nosy górnej powieki budowy i wzrostu - grube, wywinięte - twarz płaska - podział : wargi - kości policzkowe a) część północna - duża ilość ciał wystające - blada skóra potowych - włosy czarne, - jasne włosy i oczy - Afryka na połu- proste, grube - Europa północna, dnie od Sahary - niski wzrost środkowa i wschodnia, Australia - przeważa grupa krwi B Ameryka północna Melanezja - słaby i rzadki b) część południowa zarost u mężczyzn - oliwkowa skóra - włochaty nos - ciemne włosy i oczy - Azja pd.- wsch. - Europa południowa Azja środk–wsch. Afryka północna Japonia, Indonezja Azja zachodnia Syberia płn-wsch Azja południowa Grenlandia wsch. i zach. płn. część Ameryki Północnej

Wyjątkowość człowieka jest wynikiem jego zdolności rozumowania, komunikowania się za pomocą mowy i pisma, tworzenia kultury i organizowania się w społeczeństwa. Czasem jednak skomplikowany rozwój psychiczny może być przyczyną pojawienia się negatywnych zachowań, niespotykanych wśród innych gatunków. Nie jesteśmy więc doskonali, ale zdolność do refleksji oraz zasady moralne i etyczne pozwalają nam żyć w zgodzie z innymi członkami społeczeństwa oraz przyrodą.

Zadania Jak nazywa się nauka, badająca genezę gatunku ludzkiego? Wymień 3 cechy, decydujące o przynależności człowieka do ssaków. Wymień 3 cechy wspólne dla wszystkich ssaków naczelnych. Podaj dwa czynniki, które prawdopodobnie w sposób decydujący przyczyniły się do kierunku rozwoju człowieka. Określ na czym polegają różnice międzyrasowe u ludzi.

HOMO SAPIENTISSIMUS – CZŁOWIEK PRZYSZŁOŚCI Źródło: „Ewolucja. Od Wielkiego Wybuchu do Homo sapiens.” M. Ryszkiewicz. Warszawa 2000.