OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA „WSPÓŁCZESNE METODY TERAPII I KOMUNIKOWANIA SIĘ Z OSOBAMI Z USZKODZONYM NARZĄDEM SŁUCHU” Lublin, 8 kwietnia 2006 r.

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Instytut Pedagogiki KATEDRA PEDAGOGIKI SPECJALNEJ CENTRUM EDUKACJI NIESŁYSZĄCYCH I SŁABO SŁYSZĄCYCH PODYPLOMOWE STUDIUM SURDOPEDAGOGIKI Al. Racławickie 14/C 330 20 – 950 LUBLIN Tel. 081/ 445 33 30   Dr hab. Kazimiera Krakowiak, prof. KUL JPII

Sposoby komunikowania się osób z uszkodzeniami słuchu Niejęzykowe Przez dotyk. Przez czynności. Gestowo-mimiczne. Dźwiękowe i wibracyjne niejęzykowe. Przez wytwory plastyczne. Językowe Jednojęzykowe. Dwujęzykowe. Językowe hybrydalne. „ Komunikacja totalna”

Współczesne metody wychowania językowego: Audytywno-werbalne. Oralne. Fonogesty. System językowo-migowy. „Komunikacja totalna”. Bilingwizm.

METODA WYCHOWANIA JĘZYKOWEGO DZIECI Z USZKODZENIAMI NARZĄDU SŁUCHU FONOGESTY – METODA WYCHOWANIA JĘZYKOWEGO DZIECI I MŁODZIEŻY Z USZKODZENIAMI NARZĄDU SŁUCHU

CZĘŚĆ I WPROWADZENIE Motto: „[…] to nie ich możliwości językowe czy intelektualne są upośledzone, lecz upośledzony jest naturalny rozwój tych możliwości”. (Oliver Sacks)

Pytania przewodnie: Jakie zdolności są konieczne dziecku, aby przyswoiło sobie język dźwiękowy w sposób naturalny? Dlaczego dziecko z głębokim uszkodzeniem słuchu nie może nauczyć się mówić tak, jak dziecko słyszące? Na czym polega „upośledzenie rozwoju” językowego u osób z uszkodzeniami słuchu?

W jaki sposób można uniknąć tego „upośledzenia” ?

umożliwia dziecku z głębokim uszkodzeniem słuchu Główna teza referatu: Zastosowanie metody fonogestów umożliwia dziecku z głębokim uszkodzeniem słuchu przyswojenie sobie języka dźwiękowego w sposób naturalny.

Co wiemy o uczeniu się języka przez dziecko? „Wychowujemy się, poznajemy świat, poznajemy ludzi i w końcu poznajemy nas samych, ucząc się mówić. Nauka mówienia nie polega na zaznajamianiu się z użyciem gotowego już narzędzia w celu oznaczenia swojskiego i znanego nam już świata. Nauka mówienia to oswajanie i poznawanie świata samego i świata takiego, jakim go napotykamy”. /Hans-Georg Gadamer/

Udowodnione tezy dotyczące nabywania języka: Jest to proces samoistny, inny niż uczenie się innych umiejętności. Jest to proces specyficznie ludzki, uwarunkowany genetycznie (gen FOXP2 zlokalizowany w regionie 7Q31 na 7. chromosomie). Podstawowym warunkiem przyswojenia sobie języka przez dziecko jest uczestnictwo w językowych interakcjach społecznych.

Co wiemy o percepcji mowy u słyszących niemowląt? Mając 4 dni niemowlęta odróżniają wypowiedzi w języku ojczystym swoich matek od wypowiedzi w języku obcym. Odróżniają głoski dokładniej niż dorośli (dorośli odróżniają dobrze głoski rodzimego języka, niemowlęta odróżniają także głoski innych języków). Percepcja dźwięków mowy u niemowląt ma charakter kategorialny (!!!) – spostrzegają cechy dystynktywne, np. dźwięczność, miękkość itp. Niemowlęta preferują strumień wypowiedzi podzielony na odcinki frazowe, w stosunku do takiego, który został podzielony losowo. Niemowlęta rozumieją prawidłowości fonotaktyczne własnego języka.

Co wiemy o uczeniu się przez dziecko znaczeń? W najwcześniejszym okresie życia dziecko odkrywa znaczenia wypowiedzi dzięki sytuacjom towarzyszącym interakcjom językowym. Dziecko uczy się znaczeń jednocześnie z poznawaniem pojęć. Dla dziecka kluczem do języka są więc sytuacje komunikacyjne.

Co wiemy o słyszeniu dźwięków mowy przez ludzi? Usłyszane sekwencje dźwięków przechowujemy w pamięci operacyjnej (krótkotrwałej) około 1 sek. W ciągu 1 sek. identyfikujemy około 30 fonemów (do 100). Identyfikacja fonemów stanowi podstawę rozpoznawania znaków językowych (wyrazów, morfemów, zdań) oraz językowego utrwalania znaczeń. Identyfikacja fonemów jest czynnością złożoną, opartą na percepcji polisensorycznej (rozpoznając fonem wiemy nie tylko, jak brzmi, ale również jak jest realizowany; dziecko słyszące uczy się integracji wrażeń płynących z różnych zmysłów w pierwszym roku życia). Po upływie 1 sekundy brzmienie dźwięków zostaje usunięte z pamięci operacyjnej. W pamięci trwałej przechowujemy znaki językowe (nie dźwięki!). Słuchanie jest czynnością pośredniczącą w percepcji wypowiedzi!

Co wiemy o uczeniu się przez dzieci gramatyki? Dzieci uczą się gramatyki dzięki odróżnianiu form wyrazów. Formy wyrazów różnią się od siebie nie tylko końcówkami; różnice dotyczą wszystkich morfemów i polegają na różnicach ilościowych i jakościowych w strumieniu głosek. Opanować gramatykę, tzn. opanować procedurę rozpoznawania i tworzenia form wyrazów odpowiadających określonym funkcjom syntaktycznym i semantycznym. Dzieci uczą się gramatyki dzięki analizie i syntezie wypowiedzi, które słyszą. Aby uczyć się gramatyki, trzeba błyskawicznie i trafnie odróżniać głoski!

Rozwój kompetencji językowej: Zdolności percepcyjne umożliwiają niemowlętom „strategię szybkiego zakotwiczenia”, czyli odkrywania granic frazy i jej jednostek, co pozwala na rozwój analizy języka docierającego do dziecka. „Strategia szybkiego zakotwiczenia”pozwala dziecku na zbudowanie sobie trwałej bazy sensoryczno-motorycznej języka.

Aby opanować język, każde dziecko (każdy człowiek!) musi: WWypracować sobie własną bazę sensoryczno-motoryczną umożliwiającą rozpoznawanie i wytwarzanie znaków. KKomunikować się z innymi ludźmi (wchodzić w interakcje społeczne).

SKŁADNIKI BAZY SENSORYCZNO-MOTORYCZNEJ Wzorce percepcyjne (słuchowe, wzrokowe, kinestetyczne). Wzorce motoryczne. Wzorce czynności samokontroli (słuchowe, kinestetyczne, wzrokowe).

Podstawy rozwoju mowy dziecka: Zdolność do rozpoznawania w szybko płynącym strumieniu mowy sylab ze wszystkimi ich cechami: a) prozodycznymi (rozpoznawanie struktury frazy), b) fonologicznymi (rozpoznawanie głosek). Zdolność do wykonywania czynności wytwarzających dźwięki mowy (oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych), precyzyjnie zsynchronizowanych, w tempie zgodnym z normą mowy. 3. Zdolność do samokontroli czynności mówienia. 4. Zdolność do uczestnictwa w rozmowach z innymi ludźmi w sposób eurytmiczny (zsynchronizowany z ich czynnościami językowymi).

Co wiemy o percepcji mowy u dzieci z głębokimi uszkodzeniami słuchu? „Przeprowadzone badania pozwoliły zauważyć, że głuchy rozumie mowę słowną przede wszystkim globalnie. […] Słowa nowe, nieznane, nie skłaniają do analizy, ale zlewają się z kontekstem, który wydaje się głuchemu zrozumiały. […] Mamy tu do czynienia z jednym z objawów egocentryzmu myślenia, który skłania głuchego do przekonania, że to, co on rozumie, tłumaczy rzeczywistość i dlatego nie musi wnikać szczegółowo w słowa swego rozmówcy”. /Zofia Sękowska (1965): Synkretyzm w świadomości lingwistycznej dzieci głuchych./

Co jest przyczyną synkretyzmu w świadomości językowej osób z uszkodzeniami słuchu?

Dziecko z uszkodzeniem słuchu nie może samoistnie zastosować „strategii szybkiego zakotwiczenia”, ponieważ nie ma zdolności do rozpoznawania w szybko płynącym strumieniu mowy sylab i głosek.

W jaki sposób można ułatwić dziecku zastosowanie „strategii szybkiego zakotwiczenia” umożliwiając mu analizę i syntezę języka?

Część II PODSTAWOWE INFORMACJE O FONOGESTACH

Metoda fonogestów jest wzorowana na metodzie Cued Speech opracowanej przez Roberta Orina Cornetta.

Twórca metody Cued Speech Dr Robert Orin Cornett (1913-2002) - profesor Uniwersytetu Gallaudeta w Waszyngtonie; matematyk, fizyk, pedagog.

1. Nie umieją czytać i pisać. 2. Nie znają języka angielskiego. Metoda Cued Speech została opracowana w 1966 r., po badaniach, które wykazały, że amerykańscy niesłyszący uczniowie i studenci: 1. Nie umieją czytać i pisać. 2. Nie znają języka angielskiego.

Teza Roberta Orina Cornetta: Jeśli obrazy wymawianych głosek będą różniły się od siebie wyglądem tak samo jak różnią się dźwięki dla normalnie funkcjonującego ucha, to dziecko z uszkodzeniem słuchu będzie mogło łatwo nauczyć się języka dzięki spostrzeganiu wzrokowemu.

Polska wersja metody została opracowana w 1984 r.

Fonogesty są to specjalne ruchy jednej ręki (prawej lub lewej), które towarzyszą głośnemu i wyraźnemu mówieniu.

Fonogesty opracowano po to, aby osoby niesłyszące i słyszące mogły ze sobą swobodnie rozmawiać.

Fonogesty są narzędziem, które pomaga osobie słyszącej mówić tak wyraźnie, aby osoba niesłysząca mogła dokładnie zobaczyć wymawiane słowa.

Osoba słysząca, która mówi z fonogestami do niesłyszącego dziecka, sprawia, że dziecko może poznać słowa i nauczyć się języka.

Zasada Cued Speech: Podobnemu na ustach towarzyszy inne na dłoni.

1. Samogłoskom towarzyszą ruchy dłoni w kierunku określonego punktu w pobliżu twarzy (lokacji).

2. Spółgłoskom towarzyszą umowne układy palców.

3. W czasie wymawiania sylaby otwartej (połączenia spółgłoski z samogłoską) dłoń przyjmuje układ właściwy dla spółgłoski i wykonuje ruch właściwy dla samogłoski.

4. Wystarczy 5 lokacji i 8 układów palców, aby można było odróżnić wszystkie głoski polskie we wszystkich sylabach.

Jakie korzyści dają fonogesty dziecku z uszkodzeniem słuchu?

Fonogesty umożliwiają zastosowanie „strategii szybkiego zakotwiczenia”, tzn. pozwalają osiągnąć zdolność do odkrywania granic frazy i jej jednostek, co pozwala na rozwój analizy języka docierającego do dziecka.

Fonogesty pozwalają na przezwyciężenie synkreyzmu w świadomości językowej osób z uszkodzeniami słuchu i przekroczenie bariery „niepełnosprawności językowej”.

Stosując fonogesty uczymy: Uważnego słuchania. Odczytywania z ust. Nowych słów i ich znaczeń. Wzorów wymawiania wyrazów i zdań. Samokontroli czynności mówienia. Wszystkich bez wyjątku reguł słowotwórstwa i gramatyki. Czytania („ze zrozumieniem”). Poprawnego pisania. Uczestnictwa w rozmowach w sposób eurytmiczny!

Została udowodniona teza: Zastosowanie metody fonogestów umożliwia dziecku z głębokim uszkodzeniem słuchu przyswojenie sobie języka dźwiękowego w sposób naturalny.

Zapraszam na stronę: www. fonogesty Zapraszam na stronę: www.fonogesty.org ( i inne strony poświęcone metodzie fonogestów na świecie; zob. linki)

Dziękuję za uwagę.