Demokratyczne państwo prawne dr Ryszard Balicki

posługiwał się nią profesor Michał Pietrzak. Zasada demokratycznego państwa prawnego została wprowadzona do polskiego porządku ustrojowego nowelą do Konstytucji PRL z dnia 29 grudnia 1989 r. W doktrynie prawa konstytucyjnego kategoria ta była obecna znacznie wcześniej, posługiwał się nią profesor Michał Pietrzak. Referat na konferencji pt. Państwo prawne w Konstytucji z 17 marca 1921 r. – ogłoszony w 1987 r. wykład inauguracyjny na UW 2.10.1988

Autor ten dokonał podziału XIX- i XX wiecznych modeli państwa prawnego na : model formalistyczny (pozytywistyczny) model demokratyczny

Geneza państwa prawnego W latach trzydziestych XIX-wieku w Niemczech, w pracy znanego prawnika i działacza liberalnego Roberta von Mohla „Nauka policji z punktu widzenia państwa prawnego (1832-1844)”, konstrukcja Rechtsstaat - „państwo prawne”

Idea państwa prawnego miała stać się narzędziem walki politycznej z koncepcją państwa dominującego, głosiła tezy o ograniczeniu władzy państwowej poprzez podporządkowanie jej prawu i istniejącym instytucjom kontrolnym

Państwo prawne poprzez ustawy określało swoją organizację, kierunki i formy działania oraz możliwy zakres ingerencji w sferę wolności jednostki

Pomimo swej obecności w rozważaniach doktrynalnych, idea państwa prawnego uzyskała swoje konstytucyjne umocowanie dopiero w Ustawie Zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec z dnia 23 maja 1949 r.

Państwo prawne w doktrynie niemieckiej W doktrynie niemieckiej panuje zgoda co do tego, że państwo prawne to takie, w którym władza działa wyłącznie na podstawie konstytucji oraz formalnie i materialnie zgodnymi z nią ustawami. Celem takiego założenia jest ochrona ludzkiej godności, wolności, sprawiedliwości i pewności prawa.

Państwo prawne w doktrynie niemieckiej Zasady tworzących (składających się na) kategorię państwa prawnego. 1) władza publiczna opiera swoje działanie i istnienie na konstytucji 2) relacja między państwem a obywatelem jest uregulowana przez prawa zasadnicze 3) uznanie godności człowieka, wolności jednostki i równości wobec prawa 4) podział władz

Państwo prawne w doktrynie niemieckiej 5) prawo jest podstawą i granicą wszelkich działań organów władzy publicznej 6) ochrona prawna gwarantowana jednostkom wykonywana przez niezależne sądy funkcjonujące zgodnie z ustawowo określoną procedurą 7) odpowiedzialność prawna funkcjonariuszy publicznych za działania niezgodne z prawem 8) organy władzy publicznej działają z poszanowaniem zasad proporcjonalności, przewidywalności i obliczalności

W ujęciu formalnym państwo prawne to państwo ustawy (prawa formalnego). Ale tak rozumiane państwo prawne uzupełnione elementami materialnymi takimi, jak: godność człowieka, wolność, sprawiedliwość bezpieczeństwo prawne. W orzecznictwie Federalnego Trybunału Konstytucyjnego utrwalona została teza, że poszanowanie godności, wolności i praw zasadniczych jednostki w państwie prawnym stanowi filar wolnościowego porządku demokratycznego

Pojęcie demokratyczne państwo prawne składa się z dwóch elementów: akcentuje aspekt formalny tej kategorii najistotniejsze są więc rozwiązania formalnoprawne Państwo demokratyczne akcentuje aspekt materialny tej kategorii to powiązanie cech materialnych (demokratyzmu) z elementami formalnymi

Cechy demokratycznego państwa prawnego: konstytucjonalizm – istnienie pisanej konstytucji prawna regulacja relacji państwo – jednostka podział władz i system ich wzajemnych hamulców legalizm – prawo jako podstawa i granice działania państwa (zasada praworządności formalnej) – prymat ustawy odpowiedzialność odszkodowawcza państwa za naruszenie prawa system gwarancji zapewniających prawidłowy wymiar sprawiedliwości

Państwo prawne a zasady prawnej regulacji relacji państwo – jednostka: ingerencja w sferę wolności i praw jednostki dopuszczalna jest wyłącznie na podstawie ustawy stosowność, konieczność i proporcjonalność jako warunki państwowej ingerencji w tę sferę – zakaz przekraczania umiaru prymat ustawy i sądowa kontrola władzy wykonawczej zakaz retroakcji

Państwo prawne to państwo w którym: prawo stoi ponad państwem władza państwowa związana jest prawem, a zatem działa na podstawie i w granicach prawa (zasada praworządności formalnej) W państwie prawnym organ państwa może podejmować tylko takie działania, które są mu prawnie dozwolone (kompetencja w ustawie) .

Instytucjonalne gwarancje praworządności: Zasada odpowiedzialności odszkodowawczej państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariusza publicznego wynikające z naruszenia prawa nieskrępowany dostęp jednostki do sądu (również w warunkach stanu nadzwyczajnego)

Cechy państwa demokratycznego: zasada suwerenności narodu wraz z jej wszystkimi konsekwencjami ustrojowymi zagwarantowanie oraz poszanowanie praw i wolności człowieka i obywatela zasada podziału władzy zasada odpowiedzialność rządu zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów praworządność w działaniu aparatu państwowego zasada pluralizmu politycznego – wielopartyjność i równość szans z prawem do działania opozycji

Zasada demokratycznego państwa prawnego w orzecznictwie TK: zbiorczy wyraz wielu zasad i reguł o bardziej szczegółowym charakterze, które mogą (ale nie muszą!) być expressis verbis wyrażone w konstytucji • przed 1997 r. w tej klauzuli TK odnalazł wiele treści i zasad dotyczących zasad działania państwa oraz praw i wolności jednostki, które teraz zostały wyrażone w konstytucji

Wśród tych zasad, odnoszących się do praw i wolności jednostki, należy wymienić: prawo do życia prawo do godności prawo do sądu prawo do prywatności Trybunał, nawiązując do regulacji art. 8 ust. 2 EKPC, sformułował tezę o tzw. ograniczeniach ograniczeń w zakresie ustanawiania ograniczeń w korzystaniu z konstytucyjnych wolności i praw przez jednostkę, wyprzedzając przyszłą regulację art. 31 ust. 3 Konstytucji RP z 1997 r.

Zasady wydobywane z dpp Zasada ochrony zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa (K 24/00, K 48/04). Zasada bezpieczeństwa prawnego i pewności prawa. Poszanowanie istniejących stosunków prawnych (bezpieczeństwo prawne; K8/98, K19/07) Ochrona interesów „w toku” (pewność prawa; SK 37/01). Ochrona zaufania do treści prawa „ustalonego przez sądy” (K42/07)

Zasady wydobywane z dpp Zasada ochrony praw nabytych Przesłanki ochrony praw podmiotowych (skonkretyzowanych oraz in abstracto) i ekspektatyw „maksymalnie ukształtowanych” (K14/91, SK 7/98, K5/99, K19/02, P24/05, SK 15/05). Dopuszczalność odstępstw (K 4/99, K 18/99, SK 30/04).

Zasady wydobywane z dpp Zasada niedziałania prawa wstecz (lex retro non agit). Retroakcja właściwa a retroakcja pozorna. Granice obowiązywania zasady i podstawowe reguły operowania prawem intertemporalnym.

Zasady wydobywane z dpp Zasada prawidłowej legislacji zasada dostatecznej określoności. zasada odpowiedniego vacatio legis Wymogi dla systemu źródeł prawa w demokratycznym państwie prawnym (hierarchiczna budowa systemu źródeł prawa) 1. Zasada nadrzędności konstytucji 2. Zasada zwierzchnictwa ustawy 3. Zasada wykonawczego charakteru regulacji stanowionych przez organy rządowe

Demokratyczne państwo prawne a zasady sprawiedliwości społecznej: nawiązanie do idei państwa socjalnego, które ma zobowiązania do w stosunku do obywateli o charakterze opiekuńczym wskazówka interpretacyjna dla wykładni przepisów prawa, w tym innych zasad ustroju RP (np. zasady równości)

Dziękuję i do zobaczenia