Konstytucyjny system źródeł prawa Prawo międzynarodowe i prawo UE

Miejsce prawa międzynarodowego w polskim porządku prawnym Umowa międzynarodowa

Relacje między prawem krajowym a prawem międzynarodowym Dwie koncepcje: Monizmu Dualizmu

Monizm i dualizm W dobie procesów integracyjnych obie koncepcje musiały ulec pewnej modyfikacji: zwolennicy koncepcji monizmu dopuszczają możliwość konfliktu między oboma porządkami prawnymi, zwolennicy dualizmu dopuszczają związki obu systemów prawnych

Zasada pacta sunt servanda Na płaszczyźnie międzynarodowej każde państwo zobowiązane jest do przestrzegania norm prawa międzynarodowego powszechnego (w tym zwyczaju m.) oraz umów, których jest stroną; państwo nie może powoływać się wobec innych państw na swój porządek prawny, także konstytucję, w celu uchylania się od zobowiązań, jakie nakłada na nie prawo międzynarodowe

Zasada pacta sunt servanda Zasadę tę na grunt prawa polskiego przenosi art. 9 Konstytucji RP – formułuje on zasadę przychylności prawa polskiego wobec prawa międzynarodowego, obowiązkiem RP jest wypełnianie w dobrej wierze zobowiązań ciążących na RP jako podmiocie prawa międzynarodowego;

Art. 9 Konstytucji RP Przepis ten ma charakter uniwersalny – odnosi się do wszystkich źródeł prawa międzynarodowego, natomiast kolejne przepisy Konstytucji z rozdziału III odnoszą się już tylko do umów międzynarodowych.

Art. 9 Konstytucji RP „Ustrojodawca konstytucyjny świadomie więc przyjął, że system prawa obowiązującego w Polsce będzie miał charakter wieloskładnikowy”. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11 V 2005, K 18/04 w sprawie konstytucyjności Traktatu Akcesyjnego do UE.

Wieloskładnikowość systemu prawnego Wieloskładnikowość systemu prawnego lub multicentryczność - wielość „ośrodków decyzyjnych (co do stanowienia prawa i wyznaczania kierunków jego wykładni) Przystąpienie do ETPCz Akcesja do UE

Źródła prawa międzynarodowego umowy międzynarodowe zwyczaj międzynarodowy zasady ogólne prawa międzynarodowego uchwały prawotwórcze organizacji międzynarodowych

Znaczenie art. 9 Konstytucji Obowiązek przestrzegania prawa międzynarodowego obciąża wszystkie organy władzy publicznej RP, w tym organy stosujące prawo.

Znaczenie art. 9 Konstytucji Normy prawa międzynarodowego wiążą bezpośrednio w krajowym porządku prawnym bez potrzeby wydawania dodatkowych aktów państwowych – wyjątki art. 91ust. 1 Sądy, mogą (a nawet powinny) powoływać się nie tylko na umowy międzynarodowe, ale także na zwyczaj i ogólne zasady prawa międzynarodowego jako podstawę swoich rozstrzygnięć indywidualnych.

Znaczenie art. 9 Konstytucji Przestrzeganie prawa międzynarodowego to także poddanie się jurysdykcji organizacji i organów międzynarodowych, pod warunkiem, że RP uznała ich jurysdykcję.

Umowa międzynarodowa Konstytucja RP wprost reguluje w art. 87 jedynie miejsce umów międzynarodowych w polskim porządku prawnym umowy międzynarodowe ratyfikowane stanowią źródła prawa powszechnie obowiązującego, umowy nieratyfikowane (zwłaszcza umowy resortowe) to akty wewnętrznie obowiązujące.

Umowa międzynarodowa Zgodnie z art. 91 ust. 1 umowy ratyfikowane po ich ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw stanowią część polskiego porządku prawnego i są stosowane bezpośrednio, chyba że dla ich stosowania konieczne jest wcześniejsze wydanie ustawy.

Metody włączania prawa międzynarodowego do krajowego porządku prawnego Metody recepcyjne: Transformacja Paralelizacja

Metody włączania prawa międzynarodowego do krajowego porządku prawnego Metody nierecepcyjne: Odesłanie Adopcja Inkorporacja Obowiązywanie ex prioprio vigore Wykonanie Admisja (dopuszczenie)

Metody włączania prawa międzynarodowego do krajowego porządku prawnego Konstytucja przyjmuje jako metodę włączenia do polskiego porządku prawnego: transformację w odniesieniu do ratyfikowanych umów międzynarodowych inkorporację w odniesieniu do zwyczaju międzynarodowego.

Rodzaje umów międzynarodowych ze względu na tryb ich ratyfikacji umowy ratyfikowane w trybie prostym, czyli samodzielnie przez Prezydenta umowy ratyfikowane w trybie kwalifikowanym, czyli: a. na podstawie zgody uprzednio wyrażonej w ustawie – art. 89 b. na podstawie zgody na ratyfikację wyrażonej w drodze referendum – art. 90

Art. 89 Konstytucji Uprzedniej zgody ustawy na ratyfikację wymagają umowy międzynarodowe, które dotyczą materii określonych w art. 89 Konstytucji.

Art. 89 Konstytucji Ratyfikacja przez Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy: 1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych, 2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji, 3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej, 4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym, 5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.

Art. 90 Konstytucji Droga ustawowa wyrażenia zgody Droga referendalna wyrażania zgody

Umowy dotyczące praw człowieka Rangę umów ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie zgodnie z art. 89 ust. 1 pkt. 2 Konstytucji („umowy dotyczące wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji”) mają także umowy (traktaty) dotyczące praw człowieka.

Umowy dotyczące praw człowieka Konstytucja nie wyodrębnia tej kategorii umów w sposób szczególny. Mają pierwszeństwo przed ustawami, a tym bardziej przed aktami podustawowymi. Nie mają nadrzędności wobec Konstytucji RP.

Bezpośrednie stosowanie umowy międzynarodowej Oznacza związanie umową organów władzy publicznej i konieczność rozstrzygania bezpośrednio na podstawie postanowień umowy, chyba że są one zbyt ogólne, nieprecyzyjne i wymagają uprzedniego wydania ustawy.

Bezpośrednie stosowanie umowy międzynarodowej Zasada bezpośredniego stosowania dotyczy zarówno umów międzynarodowych ratyfikowanych za zgodą, jak i bez zgody ustawy.

Bezpośrednie stosowanie umowy międzynarodowej Umowy dotyczące praw człowieka: funkcja zamykania luk w prawie funkcja wzorca funkcja impulsu

Bezpośrednie stosowanie umowy międzynarodowej Funkcja wzorca - sąd krajowy orzekający w konkretnej sprawie może zastosować postanowienia umowy międzynarodowej, na przykład EKPCz jako podstawy swojego rozstrzygnięcia.

Sądowe stosowanie umów międzynarodowych: stosowanie samoistne (norma międzynarodowa jest wyłączną podstawą rozstrzygnięcia), współstosowanie normy prawa międzynarodowego i prawa krajowego „stosowanie kontrolne”, gdy sąd stwierdzi kolizje między normą prawa krajowego i międzynarodowego i odmawia zastosowania jednej z nich.

Bezpośrednie stosowanie umowy międzynarodowej Zasadniczo ocena samowykonalności umów międzynarodowych należy do sądów. Warunek formalny – wymóg ratyfikacji umowy i jej ogłoszenia w Dzienniku Ustaw Warunek materialny – wymóg kompletności normy umożliwiającej jej stosowanie, bez konieczności jej dodatkowej implementacji.  

Ustawa – umowa międzynarodowego ratyfikowana w trybie kwalifikowanym Art. 91. ust. 2 Konstytucji „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową”.

Ustawa – umowa międzynarodowego ratyfikowana w trybie kwalifikowanym Moc prawna tej kategorii umów jest niższa niż Konstytucji, ale zgodnie z regułą kolizyjną wyrażoną w art. 91 ust. 2 ma pierwszeństwo w razie kolizji przed ustawami.

Ustawa – umowa międzynarodowego ratyfikowana w trybie kwalifikowanym Konstytucja nie rozstrzyga o skutkach zasady prymatu umów tego rodzaju, nie określa, czy stosowanie przepisu ustawowego niezgodnego z umową tej kategorii jest jedynie zawieszone, czy też przepis ten jest nieważny lub mamy do czynienia z jego nieskutecznością.

Pierwszeństwo stosowania umowy ratyfikowanej w trybie kwalifikowanym Z językowej wykładni art. 91 ust. 1 i 2 Konstytucji wynika wniosek o pierwszeństwie stosowania, a nie obowiązywania. Nadrzędność obowiązywania – wyrok TK

Pozycja umów m. ratyfikowanych w trybie prostym Konstytucja RP nie określa natomiast wyraźnie miejsca w systemie źródeł prawa umów ratyfikowanych samodzielnie przez Prezydenta RP (bez zgody ustawy), wątpliwości interpretacyjne

Regulacje proceduralne dotyczące zawierania i trybu wiązania się przez RP umową międzynarodową Konstytucja RP z 2 IV 1997 r., Ustawa o umowach międzynarodowych z 14 kwietnia 2000 r. o umowach międzynarodowych Rozporządzenie Rady Ministrów z 28 sierpnia 2000 r. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o umowach międzynarodowych.

Prawo UE w polskim porządku prawnym

Doktryna wykładni prawa krajowego przyjaznej (przychylnej) prawu międzynarodowemu i prawu Unii Europejskiej zasady wykładni „obopólnie przyjaznej” oraz zasady „kooperatywnego współdziałania” oparcie we Wstępie do Konstytucji wskazującym na „potrzebę współpracy ze wszystkimi krajami” oraz wyraźnie w art. 9 oraz w art. 91 ust. 1 Konstytucji.

Wykładnia przyjazna W razie kilku możliwych sposobów wykładni przepisu krajowego należy wybrać ten, który jest najbliższy prawu UE (umowie międzynarodowej). Zdaniem TK - wykładnia „przyjazna dla prawa europejskiemu” ma swoje granice, ponieważ nie może prowadzić do rezultatów sprzecznych z wyraźnym brzmieniem norm konstytucyjnych.

Wykładnia przyjazna Wyrok z 27 IV 2005 r. (P 1/05) - wykładnia przyjazna nie może prowadzić do zawężenia zakresu konstytucyjnego prawa lub wolności czy pogorszenie sytuacji jednostki.

Miejsce aktów prawa UE w konstytucyjnej hierarchii źródeł prawa Konstytucja z 1997r. zawiera przepisy pozwalające określić miejsce prawa UE w polskim porządku prawnym.

Prawo pierwotne UE Prawo pierwotne ma status umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą ustawy lub referendum i zgodnie z reguła kolizyjną z art. 91 ust. 2 ma pierwszeństwo w razie kolizji przed ustawami.

Prawo pierwotne UE Moc prawna umów „przekazujących kompetencje” jest niższa niż Konstytucji, ale zgodnie z regułą wyrażoną w art. 91 ust. 2 ma pierwszeństwo w razie kolizji przed ustawami.

Akty prawa wtórnego UE Art. 91 ust. 3 Konstytucji „Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”.

Akty prawa wtórnego UE Oznacza to zatem, że akty prawa wtórnego mają pierwszeństwo przed ustawami i ma to te same skutki dla rozwiązywania kolizji między nimi a prawem wewnętrznym co w przypadku prawa pierwotnego.

Akty prawa wtórnego UE Podobnie jak w przypadku umów ratyfikowanych za zgodą ustawy, należy mówić o zasadzie pierwszeństwa stosowania, a nie obowiązywania aktów prawa wtórnego UE.

Rozstrzyganie kolizji między prawem UE a prawem krajowym Art. 91 ust. 2 i 3 Konstytucji - każdy organ władzy publicznej, w tym zwłaszcza sąd, w razie kolizji normy prawa UE – zarówno pierwotnego, jak i pochodnego - ma obowiązek rozstrzygnąć tę kolizję na rzecz pierwszeństwa normy (aktu) prawa UE i przyznać pierwszeństwo przed ustawą krajową, a tym bardziej przed aktem podustawowym.

Rozstrzyganie kolizji między prawem UE a prawem krajowym Sądy stoją na straży przestrzegania zasady pierwszeństwa prawa UE Jeżeli powstanie wątpliwość co do zgodności obu porządków prawnych sąd powinien poszukać takiej wykładni prawa krajowego, aby możliwe było jego uzgodnienie prawem UE- zasada interpretacji w sposób przychylny prawu UE (art. 91 ust. 2).

Rozstrzyganie kolizji między prawem UE a prawem krajowym Odmowa zastosowania przepisu prawa krajowego ma charakter incydentalny, to znaczny dotyczy konkretnej sprawy i nie wpływa na moc obowiązującą przepisu (tzw. pierwszeństwo stosowania).

Rozstrzyganie kolizji między prawem UE a prawem krajowym W przypadku wątpliwości w zakresie relacji normy prawa krajowego i normy prawa UE konieczne jest wystąpienie z pytaniem prejudycjalnym do TS UE. Brak konieczności kierowania do TK pytań prawnych przez sądy w sprawach zgodności prawa krajowego z prawem UE.

Zasada nadrzędności Konstytucji RP a prawo Unii Europejskiej W orzecznictwie TS UE przyjmuje się pierwszeństwo prawa UE przed całym prawem wewnętrznym, niezależnie od rangi porównywanych norm, a więc także przed konstytucją; Art. 8 (najwyższa moc prawna Konstytucji ) oraz art. 91 ust. 3 (pierwszeństwo prawa UE tylko przed ustawami) – zatem pierwszeństwo tylko przed ustawami

Zasada nadrzędności Konstytucji RP a prawo Unii Europejskiej wyrok z 27 V 2003 r. (K 11/03) dotyczący referendum ogólnokrajowego w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej z art. 90, wyrok z 21 IV 2000 r. (K 33/03) w sprawie biopaliw, wyrok z 31 V 2004 r. (K 15/04) w sprawie Ordynacji wyborczej do Parlamentu Europejskiego, wyrok z 12 I 2005 r. (K 24/04) w sprawie tzw. ustawy kooperacyjnej, wyrok z 11 V 2005 r. (K 18/04) w sprawie konstytucyjności Traktatu Akcesyjnego, wyrok z 27 kwietnia 2005 r. (P 1/05) dotyczący Europejskiego nakazu aresztowania wyrok z 24 XI 2010 r. (K 32/09) dotyczący Traktatu Lizbońskiego.

Zasada nadrzędności Konstytucji RP a prawo Unii Europejskiej Normy konstytucji w dziedzinie praw i wolności wyznaczają minimalny i nieprzekraczalny próg. Wykładnia „przyjazna dla prawa europejskiemu” ma swoje granice, nie może prowadzić do rezultatów sprzecznych z wyraźnym brzmieniem norm konstytucyjnych.

Stanowisko innych sądów konstytucyjnych dot Stanowisko innych sądów konstytucyjnych dot. relacji konstytucja-prawo UE Zasadniczo inne sądy konstytucyjne ograniczają nadrzędność konstytucji przed prawem UE do fundamentalnych zasad ustrojowych (w tym mających charakter norm niezmiennych) oraz praw jednostki (zwłaszcza zasady godności człowieka).