Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rzeczywistość społeczna (I) – socjalizacja, kontrola społeczna i role społeczne (WDS 2016/2017 nr 2)

Socjalizacja a kultura i społeczeństwo w socjologii socjalizacja (łac. socialis, czyli „społeczny”) to proces uczenia się, dzięki któremu stajemy się członkami danego społeczeństwa i kultury; socjalizacja stanowi część ogólniejszego procesu reprodukcji społecznej, dzięki któremu społeczeństwa zachowują swoja ciągłość kulturową i strukturalną (socjalizacja łączy ze sobą kolejne pokolenia); aby zrozumieć społeczeństwo, należy zrozumieć jednostkę – jak ona staje się „społeczna”?; z badaniem socjalizacji związane jest poszukiwanie odpowiedzi na takie pytania: w jaki sposób stajemy się zdolni do życia w „naszym” społeczeństwie i kulturze?; jak „wchodzimy” w kulturę danego społeczeństwa?: jak społeczeństwo wpływa (określa nas, definiuje itp.) na nas?

Stadia procesu socjalizacji („bieg życia”) socjalizacja trwa od urodzin aż do śmierci jednostki (poszczególne etapy życia to także określone problemy): dzieciństwo; młodość (nastoletniość i kultura młodzieżowa): w historycznie istniejących społeczeństwach młodość nie zawsze istniała jako odrębna faza życia, celem młodości jest przede wszystkim zbudowanie stabilnej identyfikacji siebie; wczesna dojrzałość (wczesna dorosłość): „pokonywanie problemu miłości i pracy”, rozpoczęcie pracy i założenie rodziny; wiek średni (późna dorosłość): „okres mglisty” w życiu jednostki, koncentracja na pracy i rodzinie, kryzys wieku średniego; starość (starzenie się): kwestia społecznej definicji, różne społeczne znaczenia „starości”, znaczenie przejścia na emeryturę; śmierć: umieranie, jest ono obecnie bardziej zorganizowane i odpersonifikowane.

Wybrane koncepcje procesu socjalizacji - teorie rozwoju dziecka (1) rozwoju poznawczego” (szwajcarski badacz, Jean Piaget, 1896-1980): rozwój poznawczy i umiejętności posługiwania się symbolami (rozwój myślenia jako podstawa socjalizacji) - etapy: „sensomotoryczny” (do 2 lat, poczucie „stałości przedmiotu”); „przedoperacyjny” (ok. 2-7 lat, rozwój mowy i „egocentryzmu”); „operacji konkretnych” (ok. 7–11/12 lat, myślenie o rzeczach konkretnych); „operacji formalnych” (>11 lat, myślenie abstrakcyjne, o „myślach”). „behawiorystyczna”/ społecznego uczenia się (osobowość to wyuczony repertuar zachowań, jednostka jako „czarna skrzynka”): mechanizmy uczenia się: wzmacnianie, mechanizm nagród i kar (tworzenie hierarchii nawyków); naśladowanie, reakcje otoczenia społecznego fazy: „naśladujące zachowanie”, zapamiętywanie go, przyswojenie - „gra w wyobraźni”, motywacja do jego realizacji); przekaz symboliczny.

Wybrane koncepcje procesu socjalizacji – teorie rozwoju dziecka (2)  „socjologiczna” (koncepcja stadiów socjalizacji, G. H. Mead, 1863-1931): badanie „samoświadomości” - jak uczymy się posługiwać się pojęciami „ja” i „mnie” w stosunku do siebie; rozwój umiejętności wchodzenia w role społeczne - etapy: etap wstępnych przygotowań (rozwój sensomotoryczny); „zabawy” (przyjmowanie różnych ról, pierwsze obrazy siebie); „gry” (przyjmowanie wielu ról społecznych, patrzenie na siebie jako odrębny podmiot – kształtowanie się naszego „ja”); „uogólniony inny” (pojawienie się „jaźni”/self, zdolność do refleksyjnej samooceny). krytyka (brak biologii, asymetrycznych relacji społ., „nieświadomości”). „psychoanalityczna” (model „tłumionych potrzeb”) - Zygmunt Freud (1856-1939): części osobowości: id, ego i superego. model konfliktowy (antyspołeczne popędy a zinternalizowana przez nas tradycja społeczna i kulturowa); rozwój osobowości (społecznej) to kontrola nie akceptowanych popędów.

„Socjalizacja” w rozumieniu M „Socjalizacja” w rozumieniu M. Tomasello (Kulturowe źródła ludzkiego poznania, Warszawa 2002/1999) „wartość dodana” w świecie ludzi to rozumienie świata w kategoriach intencjonalności / przyczynowości: rozumienie tego, że inni ludzie posiadają stany intencjonalne, na które możemy wpływać. „rewolucja dziewiątego miesiąca” - stajemy się „ludzcy” w okolicach 9-12 miesiąca naszego życia; socjalizacja jest procesem, który kieruje uwagę na określone rzeczy i każe je odpowiednio rozumieć; mechanizmy socjalizacji: instrukcje, naśladownictwo, uczestnictwo w „dialogu”. decydujące znaczenie dla socjalizacji ma nauka języka (jest to zawsze akt społeczny), ale nauka ta dotyczy zawsze konkretnego języka i dzieje się zawsze w konkretnym miejscu.

„Socjalizacja” w rozumieniu Judith Rich Harris (Geny czy wychowanie, Warszawa 2000 / 1998) w procesie socjalizacji ważne są geny i rodzice, ale najważniejszy jest jednak wpływ „grupy rówieśniczej”; krytyka „mitu rodzicielskiego wychowania”; najważniejszy dla socjalizacji (ukształtowania osobowości dziecka) jest okres między 6 a 15 rokiem życia, gdyż: dziecko większość swojego czasu spędza z rówieśnikami i podlega obowiązkowi szkolnemu; dzieci w tym wieku bardziej się identyfikują z rówieśnikami z klasy szkolnej niż rodzicami i modyfikują swoje zachowania odpowiednio do grupy rówieśniczej.

Podstawowe prawidłowości procesu socjalizacji wczesna socjalizacja jest najważniejsza (socjalizacja „pierwotna” i „wtórna”); osoby najbliższe pozostają naszymi głównymi wzorcami osobowymi; najważniejsze są wpływy socjalizacyjne w grupach „pierwotnych”; największy wpływ wywierają długotrwałe związki z „innymi”; typy socjalizacji: resocjalizacja, kontr-socjalizacja (socjalizacja dewiacyjna), socjalizacja antycypująca (wyprzedzająca), socjalizacja odwrotna; socjalizacja polityczna, kulturowa, językowa itp.; akulturacja (adaptacja do innej kultury); socjalizacja a inne (bliskie jej) pojęcia takie, jak: „wychowanie”, „internalizacja” i enkulturacja – nauka kultury; . socjalizacja a stabilność porządku społecznego: funkcje socjalizacji - transmisja kultury i stabilizacja ładu społecznego; problem - odpowiedzialność osobista za czyny a rola najbliższego środowiska towarzyskiego (społecznego) – „prze-socjalizowana koncepcja człowieka”?

Główne spory związane z socjalizacją biologia a socjalizacja – czy w człowieku jest ważniejsza „natura”, czy kultura?; długość procesu socjalizacji - czy socjalizacja jest procesem permanentnym, trwającym przez całe nasze życie? „nieudane” skutki socjalizacji: przyczyny (wielość kręgów socjalizujących i skutki „równoczesnego uczestnictwa”, zwiększenie liczby i dostępności środowisk kontr-kulturowych, spadek skuteczności tradycyjnych środowisk socjalizacyjnych – grup pierwotnych, osłabienie kontroli społecznej); czy potrzeba zawsze resocjalizacji? socjalizacja a indywidualność jednostki: sprzeciw wobec „prze-socjalizowanej” koncepcji jednostki. socjalizacja a wolność człowieka: problem „nisz” społecznych/kulturowych w społeczeństwie.

Pozycja (status społeczny) i rola społeczna pozycja (status) społeczna to usytuowanie jednostki w zbiorowości (to jej „adres” społeczny) - pozycje mogą być: przypisane i osiągane, centralne (naczelne, czyli „widoczne” społecznie) i „drugorzędne”.   rola jako element „dynamiczny” pozycji - w odniesieniu do pozycji może być ona traktowana jako: zespół praw i obowiązków (oczekiwań, regulacji) związanych z daną pozycją (normatywny aspekt roli); schemat zachowań („scenariusz postępowania”) związanych z daną pozycją (interakcyjny aspekt roli). elementy roli: nakazane i zakazane, „margines swobody”; inne ważne pojęcia związane z rolą społeczną: „rola złożona”, „zespół ról”, „rola kluczowa”, „konflikt ról”, „napięcie roli”, „dobór ról”, „dystans do roli”.

Interpretacje „roli społecznej” ujęcie funkcjonalno-strukturalne role (R. K. Merton, 1910-2003): są czymś „zewnętrznym” wobec nas, klasyfikują i porządkują rzeczywistość; perspektywa „socjologiczna” - traktowanie zbiorowości (społeczeństwa, struktury społecznej itp.) jako „układu ról”, odgrywanie ról „stabilizuje” („organizuje”) społeczeństwo; ujęcie interakcyjne / ”dramaturgiczne” (Erving Goffman, 1922-1982): główne pytanie to, jak rola (-e) jest (są) odgrywana (-e)?; powstaje (-ą) w interakcjach z innymi osobami i otoczeniem, a elementy „roli” to „scena” i „kulisy”, rola „fasady” („blef”/ bluff); zachowania niewerbalne, „margines swobody” i „dramatyzacja” roli; perspektywa „socjologiczna” - społeczeństwo jest „tworzone”, jest to dynamiczna i „ludzka” rzeczywistość.

Podsumowanie wykładu nr 2 eksperymenty oraz problemy metodologiczne i etyczne prowadzenia badań socjologicznych; konformizm społeczny (życie w grupach , z „innymi”): socjalizacja: etapy socjalizacji („cykl życia”), koncepcje socjalizacji (George Hebert Mead o „jaźni społecznej”), instytucje socjalizacji (rodzina, szkoła, grupa rówieśnicza, media); główne spory (p.w. „nieudana socjalizacja” i indywidualność człowieka); pozycje społeczne i role społeczne: ujęcie funkcjonalne i „dramaturgiczne”; „zespół ról” i „konflikt ról”.

Literatura (zalecana, warta przeczytania Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat socjalizacji, kontroli i ról społecznych Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. VI. Socjalizacja i roz. VII. Kontrola społeczna); Anthony Giddens, Socjologia. Wydanie nowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012 (roz. 8, s. 282-327); Marek M. Kamiński, Gry więzienne. Tragikomiczny świat polskiego więzienia, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, s. 60-85 (Rozdział 3. Inicjacja). Robert K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, PWN Warszawa 1982, s. 413-427; Erving Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, PIW Warszawa 1981 (rozdział I. Występy).