NORMA A ZACHOWANIA SEKSUALNE (zaburzenia seksualne i dewiacje) Opracowała: Monika Haligowska

PROBLEMY NORMY I PATOLOGII

„ Seksuologia jest dziedziną medycyny, w której pojęcia NORMA należy używać z wyjątkową ostrożnością. Jeśli za normy uznamy najczęściej występujące zachowania seksualne, wówczas od razu pojawią się głosy, że wszystkie inne wzory zachowań występujące rzadziej znajdują się poza nią, a więc są nienormalne, należy je zwalczać lub leczyć. Tak jednak nie jest. Jeśli chcemy wyznaczać normy, musimy najpierw ustalić kryteria.

Seksuologia daje dojrzałym ludziom swobodę wyboru rodzaju praktyk, które sprawiają im maksymalną rozkosz, pod warunkiem, że oboje podejmują je dobrowolnie, nie szkodzą swojemu zdrowiu i społeczeństwu. Norma jest sprawą indywidualną dla każdego związku dwojga ludzi.” (A. Depko, 2002)

NORMA W SEKSUOLOGII Istnieje kilka odrębnych podejść do normy seksualnej, wśród których wyróżnia się: normę kliniczną, normę partnerską, normę indywidualną, normę funkcjonalną.

NORMA KLINICZNA obejmuje szeroki zakres zachowań seksualnych, które można zaliczyć do jednej z trzech kategorii: norma optymalna, 2) norma akceptowana, 3) norma tolerowana.

NORMA KLINICZNA Norma optymalna: obejmuje te zachowania seksualne, które są najbardziej pożądane, modelowe z punktu widzenia indywidualnego, społecznego, określonego systemu wartości czy też modelu wychowawczego. Dominującą formą aktywności seksualnej w tym przypadku są dobrowolne, dopochwowe stosunki płciowe między dojrzałymi partnerami płci przeciwnej.

NORMA KLINICZNA 2) Norma akceptowana: zalicza się do niej zachowania seksualne, które nie są optymalne, w niewielkim stopniu naruszają powyższe kryteria, ale nie ograniczają rozwoju osobowego i nie utrudniają nawiązania głębokich więzi międzyludzkich. Kryteria tej normy spełniają m.in. masturbacja, kontaktu oralno – genitalne, stosunki analne.

NORMA KLINICZNA 3) Norma tolerowana: zachowania mieszczące się w niej ograniczają możliwość harmonijnego doboru partnera, nawiązania głębokiej więzi interpersonalnej. Ograniczenia te nie są bezwzględnie patologiczne, ponieważ odpowiedni dobór seksualny może przyczynić się do harmonijnego przebiegu życia seksualnego w związku. Aby dane zachowanie zaliczyć do NT należy wziąć pod uwagę trzy kryteria: kontekst osobowościowy, kontekst partnerski, kontekst sytuacyjny.

NORMA KLINICZNA 3) Norma tolerowana Trzy kryteria: kontekst osobowościowy: analiza, na ile dana aktywność seksualna nie ogranicza innych form aktywności jednostki; ważne jest ustalenie stopnia dojrzałości poszczególnych sfer osobowości oraz ewentualnej dysharmonii w ich rozwoju; kontekst partnerski: bierze pod uwagę aspekt doboru interpersonalnego, który choć jest znacznie ograniczony, nie wyklucza szansy harmonijnego przebiegu życia seksualnego; kontekst sytuacyjny: uwypukla dodatkowe elementy życia człowieka, jego aktualną sytuację, możliwości i potencjalne warianty zachowań. Przykład: homoseksualizm, umiarkowane tendencje sadomasochistyczne, upodobanie do seksu grupowego.

Zaliczenie zachowania seksualnego do jednej z ww. kategorii normy NORMA KLINICZNA Zaliczenie zachowania seksualnego do jednej z ww. kategorii normy oznacza, że zachowania te nie wymagają interwencji terapeutycznej. (Imieliński, 1990)

NORMA PARTNERSKA aktywności seksualnej (akcent na aspekt Akcent kładzie się na społeczno – kulturowe tło aktywności seksualnej (akcent na aspekt hedonistyczny i więziotwórczy). Analiza danego zachowania dokonywana jest w oparciu o jego przydatność dla stron w nie zaangażowanych oraz dla społeczeństwa.

Do spełnienia normy partnerskiej konieczne jest sześć warunków: NORMA PARTNERSKA Do spełnienia normy partnerskiej konieczne jest sześć warunków: warunek różnicy płci, warunek dojrzałości, warunek obustronnej akceptacji, warunek uzyskania rozkoszy, warunek nieszkodzeniu zdrowiu, warunek nienaruszania norm współżycia społecznego.

Uzasadnienie: skoro homoseksualizm różni się NORMA PARTNERSKA WARUNEK RÓŻNICY PŁCI Obecnie warunek ten nie jest niezbędny, aby dane zachowanie zostało zaliczone jako mieszczące się w NP. Uzasadnienie: skoro homoseksualizm różni się od heteroseksualizmu jedynie w zakresie kierunku popędu seksualnego, to mieści się w granicach normy. Wg ICD – 10 żadna orientacja seksualna sama w sobie nie powinna być traktowana jako zaburzenie, choć mogą się z nią wiązać rozmaite zaburzenia (np. zaburzenie dojrzewania seksualnego, orientacja seksualna niezgodna z EGO, zaburzenie związków seksualnych).

NORMA PARTNERSKA WARUNEK DOJRZAŁOŚCI Pozostałe pięć warunków jest bezwzględnie koniecznych, aby dane zachowanie zostało zakwalifikowane do NP. WARUNEK DOJRZAŁOŚCI odnosi się kontaktów seksualnych między dojrzałymi osobami, które mogą stworzyć układ na zasadach partnerskich. Warunek ten zabezpiecza przed kontaktami seksualnymi opartymi na zasadzie zależności. Problemy w zakresie oceny pojawiają się przy pytaniu o kryteria dojrzałości biologicznej, społecznej i psychicznej. Osoba dojrzała seksualnie: jest zdolna do rozpoznawania swojego zachowania i kierowania nim. Legislacyjne obwarowania w sferze seksualnej i prawnej ochrony: 15 r.ż.

WARUNEK OBUSTRONNEJ AKCEPTACJI NORMA PARTNERSKA WARUNEK OBUSTRONNEJ AKCEPTACJI Inaczej jest to warunek dobrowolności, który wyklucza zachowania wymuszone siłą, podstępem i z wykorzystaniem krytycznej sytuacji, co jest określone konkretnymi przepisami prawnymi. Naruszenie tego warunku wiązałoby się z wykluczeniem satysfakcji jednego z partnerów. Powodowałoby też zakłócenia współżycia w społeczeństwie.

WARUNEK UZYSKANIA ROZKOSZY NORMA PARTNERSKA WARUNEK UZYSKANIA ROZKOSZY Kontakty seksualne powinny prowadzić do uzyskania obustronnej rozkoszy. Brak zaspokojenia potrzeby seksualnej i doznania rozkosz lub brak działań w tym kierunku w znacznym stopniu zakłóca funkcjonowanie seksualne. W ramach normy mieścić się będą zachowania podejmowane z motywacji seksualnej. Wyklucza to zachowania, w których jeden z partnerów nastawiony jest na „zapewnienie rozkoszy” drugiego, co robi z pozaseksualnej motywacji.

WARUNEK NIESZKODZENIA ZDROWIU NORMA PARTNERSKA WARUNEK NIESZKODZENIA ZDROWIU odnosi się do zdrowia rozumianego jako integracja wymiaru fizycznego, psychicznego i społecznego. Trudności z zastosowaniem tego kryterium pojawiają się podczas analizy zachowań seksualnych i ich wpływu na poszczególne narządy i układy u osób w starszym wieku.

za: Skowroński, 2003; Izdebski, 2010) NORMA PARTNERSKA WARUNEK NIENARUSZANIA WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO ma chronić otoczenie osoby podejmującej aktywność seksualną przed niechcianymi konsekwencjami. O patologii społecznej mówimy dopiero wtedy, gdy zachowania wielokrotnie i znacznie przekraczają margines społecznej tolerancji, co jest problematyczne z uwagi na jego społeczno – kulturowe zróżnicowanie. Ww. kryteria wiążą się z trudnościami przy kwalifikowaniu zachowań seksualnych do normy lub patologii. (Giese, za: Imieliński, 1985, 1990; Lew – Starowicz, 1999; Glaser, Frost, za: Skowroński, 2003; Izdebski, 2010)

NORMA INDYWIDUALNA Koncepcja NI dookreśla kryteria normy partnerskiej w aspekcie biologicznym (prokreacyjnym). Pojęcie NI uwzględnia trzy funkcje seksualności: funkcja biologiczna, funkcja psychologiczna, funkcja społeczna. NI podkreśla kwestie dysfunkcji seksualnych, które mogą utrudniać / uniemożliwiać realizację biologicznej funkcji seksualności.

NORMA INDYWIDUALNA BIOLOGICZNA FUNKCJA SEKSUALNOŚCI spełniana jest poprzez prokreację. PSYCHOLOGICZNA FUNKCJA SEKSUALNOŚCI związana jest z osiąganiem rozkoszy. SPOŁECZNA FUNKCJA SEKSUALNOŚCI związana jest z tworzeniem więzi międzyludzkich. Dane zachowanie mieści się w granicach normy indywidualnej, jeśli wypełnia jednocześnie wszystkie funkcje.

NORMA INDYWIDUALNA Rodzaj i nasilenie zakłóceń, deficytów w wypełnieniu tych funkcji przez jednostkę określa stopień jej odchyleń w kierunku PATOLOGII SEKSUALNEJ. Możliwość spełnienia ww. funkcji przybliża jednostkę do normy, bądź do patologii. Za zgodne z NI uważa się tylko takie zachowania, które spełniają kryteria normy partnerskiej, a równocześnie nie wykluczają, ani nie ograniczają w znacznym stopniu możliwości odbycia stosunku genitalno - genitalnego mogącego doprowadzić do zapłodnienia i nie cechują się trwałą tendencją do unikania współżycia.

NORMA INDYWIDUALNA Zachowania seksualne zgodne są z NI, jeśli spełniają następujące kryteria: 1)wzór zachowania seksualnego nie ogranicza obustronnej akceptacji, 2) zachowania seksualne rokują obustronną rozkosz seksualną, 3) zachowania seksualne nie grożą uszkodzeniem zdrowia partnerów.

(Imieliński, 1984, 1990; Godlewski, 1998; Skowroński, 2003) NORMA INDYWIDUALNA Brak spełnienia kryteriów NI (psychologicznej i biologicznej) nie musi wywołać zakłóceń w funkcjonowaniu związku, a tym samym naruszać kryterium normy partnerskiej. Przykład: praktyki homoseksualne / przedwczesny wytrysk, które, mimo obustronnej akceptacji, nie spełniają wąsko rozumianej funkcji biologicznej, a zarazem spełniają tylko psychologiczne wyznaczniki tej normy, mieszczą się jednak w normie partnerskiej. Z drugiej strony: kryteria układu partnerskiego mogą być zakłócone, pomimo, że partnerzy nie wykazują żadnych nieprawidłowości mierzonymi kryteriami NI (brak dojrzałości partnerów podejmujących zachowania seksualne – przy dużym ryzyku nieplanowanej, przedwczesnej ciąży). (Imieliński, 1984, 1990; Godlewski, 1998; Skowroński, 2003)

NORMY MEDYCZNE W SEKSUOLOGII Norma kliniczno – diagnostyczna: cecha występująca u 95 % osób badanych. 2) Medyczna norma seksualna: cechy seksualności, które nie wynikają z zaburzeń somatycznych i psychicznych. 3) Nowa medyczna norma seksualna = zdrowie seksualne.

PODSTAWY DEFINIOWANIA NORMY MEDYCZNEJ W SEKSUOLOGII: Deklaracja Praw Człowieka Definicja zdrowia seksualnego WHO Deklaracja Praw Seksualnych Człowieka (WHO, 2002) Klasyfikacja ICD – 10, DSM – IV Konsensusy zespołów ekspertów

NORMA MEDYCZNA W SEKSUOLOGII: Normalne z punktu widzenia zdrowotnego są takie zachowania seksualne, które: nie zostały opisane i umieszczone na liście zaburzeń Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD – 10; nie naruszają definicji zdrowia seksualnego oraz Deklaracji praw seksualnych; uznawane są za takie przez gremia ekspertów; nie narusza normy partnerskiej.

PATOLOGIA SEKSUALNA

PATOLOGIA SEKSUALNA Kryteria norm obowiązujących w seksuologii powinny być wykorzystywane z największą uwagą, a wiedza o nich nieustannie weryfikowana i aktualizowana.

Sześć wiodących objawów, które charakteryzują odchylenia patologiczne: PATOLOGIA SEKSUALNA Wg Giese Sześć wiodących objawów, które charakteryzują odchylenia patologiczne: POPADNIĘCIE W ZMYSŁOWOŚĆ – specyficzne bodźce mają charakter sygnałów, którym nie można się oprzeć (pedofil – dziecięcy głos); BŁĘDNE KOŁO, czyli wzrost częstotliwości aktów z równoczesnym obniżeniem satysfakcji; PROMISKUITYZM (a tym samym niemożność nawiązania więzi) i dopuszczalna ANONIMOWOŚĆ ze strony partnera relacji;

Sześć wiodących objawów, które charakteryzują odchylenia patologiczne: PATOLOGIA SEKSUALNA Wg Giese Sześć wiodących objawów, które charakteryzują odchylenia patologiczne: ROZBUDOWA FANTAZJI PRAKTYK I ICH WYRAFINOWANIE; przeżycia o charakterze NAŁOGU; okresowość NATĘŻENIA NIEPOKOJU SEKSUALNEGO; impulsy do zachowań mogą występować czasowo między okresami normalnego zachowania seksualnego; (Giese, 1976)

I. DYSFUNKCJE SEKSUALNE III. OBJAWOWE DYSFUNKCJE KLASYFIKACJA ZABURZEŃ SEKSUALNYCH wg K. IMIELIŃSKIEGO I. DYSFUNKCJE SEKSUALNE II. DEWIACJE SEKSUALNE III. OBJAWOWE DYSFUNKCJE I DEWIACJE SEKSUALNE INDYWIDUALNE: zaburzenia przebiegu spółkowania, zaburzenia orgazmu, zaburzenia libido. B. INTERAKCYJNE: dysharmonia seksualna, dyspareunia, awersja seksualna. zboczenia seksualne (perwersje) odchylenia seksualne: w zakresie obiektu, w zakresie sposobu realizacji praktyk seksualnych, nietypowe odchylenia seksualne. w chorobach psychicznych, w chorobach somatycznych .

KLASYFIKACJA ZABURZEŃ SEKSUALNYCH wg K. IMIELIŃSKIEGO II. DEWIACJE SEKSUALNE: zboczenia seksualne (perwersje) 2) odchylenia seksualne: a) w zakresie obiektu, b) w zakresie sposobu realizacji praktyk seksualnych: sadyzm: rozkosz wynika z dominacji i podporządkowania sobie partnera; mord z lubieżności (skrajna odmiana sadyzmu), wampiryzm seksualny (skojarzony z fetyszyzmem; fetyszem jest krew partnera), flagellantyzm (chłostanie części ciała) saliromania (sadyzm skojarzony z fetyszyzmem – rozkosz uzyskiwana poprzez brudzenie innych moczem, kałem, spermą, itp.)

KLASYFIKACJA ZABURZEŃ SEKSUALNYCH wg K. IMIELIŃSKIEGO II. DEWIACJE SEKSUALNE: 2) odchylenia seksualne: b) w zakresie sposobu realizacji praktyk seksualnych: 2. masochizm (rozkosz wynika z podporządkowania się partnerowi) tanatofilia (podniecenie seksualne związane z tematyką śmierci); 3. ekshibicjonizm (rozkosz wynika z publicznego obnażania swoich narządów płciowych): kandaulezizm (odmiana E. skojarzonego z masochizmem- uzyskiwanie rozkoszy w wyniku prezentowania innym nagiego partnera), ocieractwo, frotteuryzm (rozkosz uzyskiwana poprzez dotykanie lub ocieranie się prąciem o kobietę, zazwyczaj w tłumie), triolizm, pluralizm (odmiana E. skojarzonego z oglądactwem, podniecenie poprzez akt seksualny, w którym bierze udział kilka osób);

KLASYFIKACJA ZABURZEŃ SEKSUALNYCH wg K. IMIELIŃSKIEGO II. DEWIACJE SEKSUALNE: 2) odchylenia seksualne: b) w zakresie sposobu realizacji praktyk seksualnych: 4. oglądactwo (voyeryzm, skoptofilia): podglądanie cech i czynności płciowych; a) eksaudyryzm: podsłuchiwanie; akustyczny odpowiednik oglądactwa, w którym podniecenie związane jest z podsłuchiwaniem czynności płciowych;

KLASYFIKACJA ZABURZEŃ SEKSUALNYCH wg K. IMIELIŃSKIEGO II. DEWIACJE SEKSUALNE: 2) odchylenia seksualne: c) nietypowe odchylenia seksualne: transseksualizm, zespół dezaprobaty płci, kazirodztwo.

MIĘDZYNARODOWA KLASYFIKACJA CHORÓB I PROBLEMÓW ZDROWOTNYCH ICD – 10 (1992r.) Rozdział V: zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, w tym zaburzenia seksualne. F.52: Dysfunkcja seksualna niespowodowana zaburzeniami organicznymi ani chorobą somatyczną. F. 52.0. Brak / utrata potrzeb seksualnych. F. 52.1. Awersja seksualna i brak przyjemności seksualnej. F.52.1.10. Awersja. F.52.1.11. Brak radosnego przeżywania. F.52.2. Brak reakcji genitalnej. F. 52.3. Zaburzenia orgazmu. F.52. 4. Wytrysk przedwczesny. F.52.5. Pochwica nieorganiczna. F.52.6. Dyspareunia nieorganiczna. F.52.7. Nadmierny popęd seksualny. F.52.8. Inne dysfunkcje seksualne bez przyczyn organicznych lub chorobowych. F.52.9. Niespecyficzna dysfunkcja seksualna, niespowodowana przez zaburzenia organiczne ani inne choroby.

MIĘDZYNARODOWA KLASYFIKACJA CHORÓB I PROBLEMÓW ZDROWOTNYCH ICD – 10 (1992r.) F.60 – F.69: Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych F. 64. Zaburzenia identyfikacji płciowej. F.64.0. Transseksualizm. F.64.1. Transwestytyzm o typie podwójnej roli. F.64.2. Zaburzenia identyfikacji płciowej w dzieciństwie. F. 64. 8. Inne zaburzenia identyfikacji płciowej. F. 64.9. Zaburzenia identyfikacji płciowej, nieokreślone.

MIĘDZYNARODOWA KLASYFIKACJA CHORÓB I PROBLEMÓW ZDROWOTNYCH ICD – 10 (1992r.) F.60 – F.69: Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych F. 65. Zaburzenia identyfikacji seksualnych. F.65.0. Fetyszyzm. F.65.1. Transwestytyzm fetyszystyczny. F.65.2. Ekshibicjonizm. F. 65. 3. Oglądactwo . F. 65.4. Pedofilia. F.65.5. Sadomasochizm. F. 65.6. Złożone zaburzenia preferencji seksualnych. F. 65.8. Inne zaburzenia preferencji seksualnej, nieokreślone. F.65.9. Zaburzenia preferencji seksualnej, nieokreślone.

MIĘDZYNARODOWA KLASYFIKACJA CHORÓB I PROBLEMÓW ZDROWOTNYCH ICD – 10 (1992r.) F.60 – F.69: Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych F. 66. Zaburzenia psychologiczne i zaburzenia zachowania związane z rozwojem i orientacją seksualną. F.66.0. zaburzenia dojrzewania seksualnego. F.66.1. Orientacja seksualna niezgodna z EGO (ego – dystoniczna). F. 66. 2. Zaburzenia związków seksualnych. F. 66.3. Inne zaburzenia rozwoju psychoseksualnego, nieokreślone.

ZABURZENIA SEKSUALNE wg WHO (za: Michałowscy, 2001r.) ZABURZENIA RODZAJ zaburzenia pożądania brak lub utrata pożądania płciowego, awersja seksualna i brak przyjemności seksualnej, nadmierny popęd seksualny; zaburzenia podniecenie - brak reakcji genitalnej; zaburzenia orgazmu zaburzenia orgazmu, wytrysk przedwczesny; zaburzenia w postaci bolesnych stosunków pochwica nieorganiczna, dyspareunia nieorganiczna; in. zaburzenia in. zaburzenia seksualne niespowodowane zaburzeniem organicznym, niespecyficzne dysfunkcje seksualne organicznym;

DEWIACJE SEKSUALNE

DEWIACJE SEKSUALNE = PARAFILIE (dawniej: zboczenie seksualne) zaburzenie związane z koniecznością wystąpienia określonych sytuacji, aby dana osoba mogła osiągnąć satysfakcję seksualną. Dysfunkcje polegające na nieprawidłowym przebiegu reakcji seksualnych kobiety / mężczyzny. Istotą dewiacji jest dążenie do niezwykłego obiektu seksualnego lub sposobu stymulacji seksualnej.

DEWIACJE SEKSUALNE = PARAFILIE Zbigniew Lew – Starowicz: „zaspokojenie popędu płciowego w sposób nietypowy dla danej kultury pod względem: przedmiotu popędu, formy jego realizowania lub używania środków, niezbędnych warunków dodatkowych. Kazimierz Imieliński: „uporczywe oddanie się aktywności seksualnej, w której całkowita satysfakcja osiągana jest bez konieczności spółkowania heteroseksualnego (…)”

DEFINICJA PARAFILII wg DSM – IV - R Dwa kryteria: Trwające przez ponad 6 miesięcy, nawracające, silne, seksualne podniecające fantazje, seksualne pobudki lub zachowania ogólnie obejmujące: - obiekty nieosobowe, - cierpienie lub upokorzenie własne lub partnera, lub dzieci lub inne nie wyrażające zgody osoby. B. Zachowania, które powodują klinicznie znaczącą przykrość lub pogorszenie w społecznej, zarobkowej lub innych ważnych dziedzinach funkcjonowania.

warunkiem osiągnięcia satysfakcji seksualnej jest: PARAFILIE wg DSM – IV – R PARAFILIE warunkiem osiągnięcia satysfakcji seksualnej jest: ekshibicjonizm pokazywanie swoich narządów płciowych zaskoczonym (nieprzewidującym tego) obcym osobom fetyszyzm użycie nieosobowych (najczęściej nieożywionych) obiektów (z obecnością lub bez partnera osobowego) frotteuryzm dotykanie lub ocieranie się (niekiedy narządami płciowymi) o niewyrażające na to zgody osoby pedofilia czynność seksualna z udziałem dziecka lub dzieci, które nie weszły w okres pokwitania (zwykle w wieku 13 lat lub młodszych) masochizm seksualny bycie (rzeczywiste, niesymulowane) upokarzanym, bitym, wiązanym, lub doznawanie cierpienia w inny sposób sadyzm seksualny rzeczywiste (niesymulowane), fizyczne (ból) lub psychiczne cierpienie (w tym upokorzenie) innej osoby (ofiary) fetyszyzm transwestycyjny u osoby heteroseksualnej, ubieranie się w odzież właściwą osobie płci przeciwnej, zwykle bez realnego partnera, ale z wyobrażaniem sobie, że jest się też tym partnerem voyeuryzm obserwowanie niewiedzącej o tym, niepodejrzewającej tego i niezgadzającej się na to osoby, która jest naga, zdejmuje ubranie lub jest w trakcie czynności seksualnej parafilia niespecyficzna inne

ROZPOZNANIE PARAFILII Dla rozpoznania dewiacji potrzebne jest preferowanie dewiacyjnego obiektu lub sposobu zaspokajania i przedkładanie go nad powszechnie uznany sposób realizacji potrzeby seksualnej. Odpowiadamy za swoje postępowanie, niezależnie od stopnia dewiacyjności. Gdy natężenie potrzeby dewiacyjnej przekracza siłę kontroli człowieka, dochodzi do realizacji tych potrzeb.

LITERATURA: A. Depko, S. Zagórski (2002). Norma a seks. Wysokie Obcasy GW nr 168. J. Godlewski (1998). Ewolucja poglądów na temat normalności i nienormalności seksualnej i ich źródła w: J. Rzepka (red.). Zagadnienia prorodzinnej edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV/AIDS. Katowice Agat. K. Imieliński (red.) (1985). Seksuologia. Zarys encyklopedyczny. Warszawa PWN. K. Imieliński (red.) (1985). Seksuologia biologiczna. Warszawa PWN. K. Imieliński (1990). Seksiatria. Warszawa PWN. Z. Izdebski (2010). Rozwój seksualny w: B. Woynarowska(red.). Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. Warszawa PWN. Z. Lew-Starowicz 1999). Styl życia seksualnego a zdrowie w: J.B. Karski (red.). Promocja zdrowia. Warszawa Sanmedia. M. Michałowski, D. Michałowska (2001). Zaburzenia seksualne jako powikłania farmakoterapii depresji w: L. Gapik, A. Woźniak A. (red.). Terapia w seksuologii. Zagadnienia wybrane. Poznań Interfund. D. Skowroński (2003). Preferencje seksualne Polaków. Poznań INTERFUND.

LITERATURA: S. Pużyński, J. Wciórka (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Kraków Vesalius. J. Wciórka (red.wyd.) (2008). Kryteria diagnostyczne DSM – IV – R. Wrocław Elsevier Urban & Partner.