Działanie racjonalne w polityce DYLEMAT WIĘŹNIA Działanie racjonalne w polityce

„Dylemat więźnia jest ilustracją gry dwuosobowej nie opartej na kooperacji i o sumie niezerowej, nie opartej na kooperacji dlatego, że porozumienia nie są wiążące (czy też nie da się ich wyegzekwować), zaś o sumie niezerowej dlatego, że w tym przypadku nie jest tak, iż jedna osoba traci to, co zyskuje druga.”

Tak więc wyobraźmy sobie, że doprowadza się do prokuratora dwóch więźniów i ten przesłuchuje ich osobno

Obaj wiedzą, że jeśli żaden się nie przyzna, dostaną małe wyroki za mniejsze przestępstwo i spędzą w więzieniu rok; ale jeśli któryś się przyzna i będzie zeznawał przeciwko drugiemu, zostanie zwolniony, a ten drugi dostanie szczególnie ciężki wyrok dziesięciu lat; jeśli obaj się przyznają, każdy dostanie pięć lat.

W tej sytuacji, przy założeniu, że kierują się wyłącznie własnym interesem, najbardziej racjonalny dla nich kierunek postępowania - mianowicie taki, że żaden się nie przyznaje - jest niepewny. Można to przedstawić za pomocą następującej tabeli zysków i strat (poszczególne liczby przedstawiają lata w więzieniu):

Tabela 1.1 B Drugi więzień A Pierwszy więzień -------------------------------------------- nie przyznaje się przyznaje się ------------------------------------------------------------------------- nie przyznaje się 1, 1 10, 0 przyznaje się 0, 10 5, 5

Aby się zabezpieczyć - jeśli nie przeprowadzić swoje interesy - każdy ma wystarczający motyw, żeby się przyznać, cokolwiek czyni drugi. Decyzje racjonalne z punktu widzenia każdego z więźniów prowadzą do sytuacji, w której obaj tracą. Problem znajduje rozwiązanie, gdy obaj wiedzą o sobie, są utylitarystami lub hołdują zasadom sprawiedliwości jako bezstronności.” (J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, Warszawa 1994, s.817, przyp.9)

Tabela 1. 2 Uzupełnienie na podstawie E Tabela 1.2 Uzupełnienie na podstawie E. Ullmann-Margalit, The Emergence of Norms, Clarendon Press, Oxford 1977, r. II Liczby („wypłaty”) oznaczają siłę preferencji w stosunku do możliwych rezultatów gry B Drugi więzień A Pierwszy więzień --------------------------------------------- nie przyznaje się przyznaje się nie przyznaje się 1, 1 -2, 2 -------------------------------------------- przyznaje się 2, -2 -1, -1

Działanie „przyznaje się” dominuje (ma przewagę - korzyść jego jest większa) nad działaniem „nie przyznaje się” dla obu więźniów A i B, bez względu na to, co uczyni drugi więzień. Wybór działania dominującego tj. „przyznaje się” przez obu sprawia, że stan rzeczy osiąga równowagę i jest stabilny. Jednostronny wybór innego działania jest niekorzystny.

Tablica 1.3 współpraca zdrada współpraca N, N F, P zdrada P, F K, K P - pokusa N - nagroda K - kara F - frajerstwo P>N>K>F

Problem dóbr publicznych Dobra, które nie są dostarczane przez rynek, albo nie są zwykłym towarem oraz występowanie ubocznych skutków działania rynku określa się jako defekty rynku (market failures). Dobra takie nazywamy publicznymi, zaś skutki uboczne, zarówno negatywne jak i pozytywne, efektami zewnętrznymi.

Cechy podstawowe dóbr publicznych: >powszechna dostępność (producent nie jest w stanie kontrolować konsumentów produkowanych przez siebie dóbr, opłaty za nie nie dają się wyegzekwować (np. za programy radiowe prywatnych stacji nadawczych); >niewyczerpalność/niepodzielność (konsumpcja tych dóbr przez konsumenta nie zmniejsza szans innych konsumentów; dobro dla calego społeczeństwa (przyp. graniczny)).

Dobra publiczne mogą być produkowane zarówno prywatnie jak i publicznie: zamówienia rządowe/państwowe w firmach prywatnych lub kontrolowanych przez państwo (skarb państwa). Przykłady dóbr publicznych sieć drogowa, sieć uliczna, administracja państwowa, samorządowa, powszechna opieka zdrowotna, woda pitna dostępna w studniach publicznych, obrona kraju.

Efekty zewnętrzne to skutki działań jednostek i instytucji prywatnych bądź publicznych, które przynoszą korzyści lub wiążą się z kosztami ponoszonymi przez osoby nie będące bezpośrednimi konsumentami dóbr wytwarzanych publicznie lub prywatnie.

Przykładem takich korzyści mogą być skutki postępu naukowego, a zanieczyszczenie środowiska traktuje się jako koszty ponoszone przez mieszkańców terenów wysoko uprzemysłowionych. W ekonomii efekty zewnętrzne i dobra publiczne to dwie strony tego samego problemu, stąd, negatywne efekty zewnętrzne można określać jako „negatywne" dobra publiczne.

Ze względu na wspomniane dwie cechy: powszechną dostępność i niewyczerpalność dóbr publicznych zakres ich wytwarzania i osiągalność za pośrednictwem wolnego rynku są ograniczone i w pewnym zakresie wymagają decyzji politycznej, uzyskiwanej według pewnych procedur (rząd, parlament, legislacja).

Ponieważ wiele nawet (doskonale) racjonalnych decyzji jednostek podejmowanych w izolacji prowadzi do wyniku gorszego niż w wypadku działań skoordynowanych, opartych na najlepszym zobowiązaniu zbiorowym i gwarancjach, że porozumienie jest wcielane w życie. To zaś wymaga systemu nakładania kar, czyli istnienia suwerena – państwa.

Sytuację działania racjonalnego w izolacji opisuje uogólniony dylemat więźnia, którego rozwiązaniem jest porozumienie między jednostkami, czyli zniesienie izolacji. Taką formą porozumienia może być państwo koordynujące działania jednostek w celu wytworzenia dóbr publicznych, np. obrony wspólnoty politycznej, a dzięki temu jednostek. (M. Kuniński, „Z chaosu ład”, Filozofia wolnego rynku, „Znak-Idee”, nr 6, 1994; J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, r. V, §42)