Ubezwłasnowolnienie w świetle Konstytucji RP oraz Konwencji o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami dr Monika Zima-Parjaszewska Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Poznań , 24 października 2012

Konwencja o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami Do osób z niepełnosprawnością zalicza się te osoby, które mają długotrwale fizyczne, umysłowe, intelektualne lub dotyczące zmysłów uszkodzenia mogące w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełne i skuteczne uczestnictwo w życiu społecznym, na zasadach równości z innymi osobami.

Zmiana perspektywy z biologicznej (medycznej) na społeczną Model medyczny - niepełnosprawność jest osobistą tragedią, indywidualną cechą danej osoby i że problem, z którym ta jednostka się boryka, ma charakter medyczny, wynikający z biologicznego lub funkcjonalnego uszkodzenia organizmu. Działania natomiast ukierunkowane są na przystosowanie jednostki do społeczeństwa. Model społeczny - niepełnosprawność określana jest nie jako rezultat uszkodzenia czy choroby, ale raczej jako wynik barier – społecznych, ekonomicznych, fizycznych na jakie napotyka osoba z niepełnosprawnością w swoim środowisku, a co za tym idzie – można i powinno się pracować nad ich usunięciem.

Osoba niepełnosprawna czy osoba z niepełnosprawnością? Światowy trend w terminologii: Osoba z niepełnosprawnością Oddzielamy osobę od cechy To osobowe, podmiotowe podejście Podkreślamy wartość i integralność osoby

Konwencja o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami Konwencja stanowi najpełniejszą i najbardziej precyzyjną próbę odejścia od systemu zastępczego podejmowania decyzji (substitute decision making) wobec osób z niepełnosprawnością, a tym samym eliminacji ubezwłasnowolnienia polegającego na pozbawieniu zdolności do czynności prawnych i wprowadzenia do ustawodawstw członków ONZ systemu opartego na wspieranym podejmowaniu decyzji (supported decision making).

Art. 12 Konwencji - koniec ubezwłasnowolnienia? Zgodnie z art. 12 Konwencji, państwa potwierdzają, że osoby z niepełnosprawnościami mają prawo do uznania w każdym miejscu za podmioty osobowe wobec prawa oraz mają taką samą zdolność do czynności prawnych we wszystkich aspektach życia, jak inni obywatele. Państwa mają podejmować właściwe kroki, aby zapewnić dostęp osobom z niepełnosprawnościami do wsparcia, jakiego mogą wymagać w korzystaniu ze swojej zdolności do czynności prawnych oraz zagwarantować, iż wszystkie środki i działania odnoszące się do korzystania ze zdolności do czynności prawnych zapewnią właściwe i efektywne instrumenty stanowiące ochronę przed nadużyciami, zgodnie z międzynarodowym ustawodawstwem dotyczącym praw człowieka.

Art. 12 Konwencji - koniec ubezwłasnowolnienia? Państwa mają zagwarantować równe prawa osób z niepełnosprawnościami do posiadania i dziedziczenia własności, kontroli własnych spraw finansowych oraz do jednakowego dostępu do pożyczek bankowych, hipotecznych i innych form kredytów oraz, że osoby z niepełnosprawnościami nie będą samowolnie pozbawiane własności.

Art. 12 Konwencji Środki wsparcia w korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych powinny: respektować prawa, wolę i preferencje osoby z niepełnosprawnością, być wolne od konfliktu interesów i bezprawnych nacisków, być proporcjonalne i dostosowane do sytuacji danej osoby, być stosowane przez możliwie najkrótszy czas, podlegać stałemu przeglądowi przez właściwe, niezależne i bezstronne władze lub organ sądowy. Zabezpieczenia powinny być proporcjonalne do stopnia, w jakim środki wpływają na prawa i interesy danej osoby.

Art. 12 a cel Konwencji Art. 12 Konwencji nie może być analizowany w oderwaniu od jej celu i podstawowych zasad: „zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby z niepełnosprawnością” Preambuła do Konwencji podkreśla: „ równe i niezbywalne prawa wszystkich (…)”, oraz, że „każdy ma prawo do korzystania ze wszystkich praw i wolności (…) bez jakiegokolwiek rozróżnienia”, a „dyskryminacja kogokolwiek ze względu na niepełnosprawności jest pogwałceniem przyrodzonej godności i wartości osoby ludzkiej”.

Legal Capacity w ujęciu międzynarodowym Termin „legal capacity” w kontekście art. 12 Konwencji należy rozumieć jako „zdolność do czynności prawnych”. Legal capacity w znaczeniu użytym w Konwencji powinna być rozumiana jako ewoluująca zdolność do korzystania z równych praw, a co za tym idzie zawiera ona w sobie zdolność do czynności prawnych Potwierdzają to np.: Stanowisko Inclusion Europe Stanowisko International Disability Association Stanowisko Mental Disability Advocacy Center Wytyczne Komitetu do spraw Praw Osób z Niepełnosprawnością dotyczące zasad przygotowania przez Państwa Strony raportu w oparciu o art. 35 ust. 1 Konwencji (CRPD/C/2/3) Końcowe wnioski Komitetu zgłoszone do raportu Hiszpanii z realizacji Konwencji

Komitet ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami Wytyczne Komitetu z 2009 r. dotyczące zasad przygotowania przez Państwa Strony raportu na podstawie art. 35 ust. 1 Konwencji wskazują, iż raport krajowy powinien: zawierać m. in. opis środków podejmowanych przez państwo dla zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami korzystania ze zdolności do czynności prawnych np. w sprawach poszanowania integralności fizycznej i psychicznej oraz pełnego udziału w życiu obywatelskim, wskazywać przepisy ograniczające pełną zdolność do czynności prawnych z powodu niepełnosprawności, w szczególności działania podejmowane dla zapewnienia zgodności tych przepisów z art. 12 Konwencji, przedstawiać formy wsparcia udzielanego osobom z niepełnosprawnościami w korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych oraz prowadzeniu spraw finansowych, a także gwarancje zapobiegające nadużyciom w modelu substitute decision-making.

Doświadczenia Hiszpanii Rozpatrując sprawozdanie Hiszpanii z realizacji postanowień Konwencji, Komitet w swoich końcowych uwagach wyraził zaniepokojenie faktem, iż Hiszpania nie podjęła żadnych kroków zmierzających do zastąpienia substitute decision- making przez supported decision-making. Komitet zarekomendował Hiszpanii wprowadzenie zmian w zakresie opieki i kurateli zmierzających do usunięcia środków odbierających lub ograniczających osobom z niepełnosprawnościami zdolność do czynności prawnych oraz mających na celu wprowadzenie środków prawnych pozwalających na zapewnienie im wsparcia w podejmowaniu decyzji przy pełnym poszanowaniu autonomii i preferencji życiowych.

Uwagi MDAC do sprawy Kędzior v. Polska Art. 12 Konwencji powinien być rozumiany jako polecenie zastosowania szerokiego wachlarza metod wspierających osoby z niepełnosprawnością w celu asystowania im przy realizacji ich zdolności do czynności prawnych - chodzi tu zarówno o wykorzystanie technologii wspierających komunikację, tłumaczy, jak i „sieci wsparcia” (support network).

International Disability Association Przesłaniem art. 12 Konwencji jest zmiana modelu substitute decision-making (ubezwłasnowolnienia i opieki) na model supported decision-making (pełnej zdolności do czynności prawnych ze wsparciem w procesie podejmowania decyzji). Obowiązkiem państw jest likwidacja ubezwłasnowolnienia i systemu opieki, który odbiera lub ogranicza osobom z niepełnosprawnościami pełną zdolność do czynności prawnych, w tym likwidacja przepisów odbierających osobom z niepełnosprawnościami zarząd nad własnym mieniem i zdolność podejmowania decyzji finansowych.

Niestety, termin „legal capacity” nie zawsze jest utożsamiany ze zdolnością do czynności prawnych, a co za tym idzie, art. 12 Konwencji nie zawsze rozumiany jest jako jednoznaczne odejście od instytucji ubezwłasnowolnienia.

Oświadczenie interpretacyjne Polski „Rzeczpospolita Polska interpretuje art. 12 Konwencji w sposób zezwalający na stosowanie ubezwłasnowolnienia, w okolicznościach i w sposób określony w prawie wewnętrznym, jako środka, o którym mowa w art. 12 ust. 4, w sytuacji, gdy wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem”.

Stanowisko Polski „Polska nie będzie mogła być zobowiązana przez Komitet do przeprowadzenia zmian ustawodawstwa krajowego w określony sposób i w określonym terminie”.

Co wiemy o ubezwłasnowolnieniu? Dotychczasowe piśmiennictwo traktuje ubezwłasnowolnienie jako „ważny fragment szerszej problematyki prawnej ochrony zdrowia psychicznego”. Doktryna ujmuje ubezwłasnowolnienie jedynie w aspekcie proceduralnym, pomijając milczeniem aspekt celowości zastosowania tej instytucji prawnej oraz jej skutków. TK w wyroku z dnia 7 marca 2007 r., K 28/05 - „odchodzi się obecnie od sztywnego ograniczania praw i wolności osób chorych psychicznie, upośledzonych lub uzależnionych na rzecz regulacji bardziej elastycznych, dopasowywanych do konkretnych sytuacji przez sąd orzekający w danej sprawie”.

Skutki ubezwłasnowolnienia Przez wiele lat ratio legis ubezwłasnowolnienia w postaci interesu, dobra osoby ubezwłasnowolnianej przesłaniało jednocześnie niezwykle istotną jego konsekwencję, czyli poważne ograniczenie korzystania z wolności i praw człowieka. Odzwierciedleniem tej ingerencji są skutki ubezwłasnowolnienia, z których najpoważniejszy polega na utracie lub ograniczeniu zdolności do czynności prawnych.

Skutki ubezwłasnowolnienia Posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych jest konstytucyjnym lub ustawowym warunkiem autonomii decyzyjnej w wielu dziedzinach życia, dlatego skutek ten ma ogromne znaczenie praktyczne.

Skutki ubezwłasnowolnienia W procesie stosowania ubezwłasnowolnienia, Sąd Najwyższy dostrzegł, że „ubezwłasnowolnienie ogranicza w wysokim stopniu prawa i wolności osobiste człowieka”. Nie ulega wątpliwości, iż praktyka stosowania ubezwłasnowolnienia prowadzi do wykluczenia społecznego i prawnego wielu osób, które potrzebując i oczekując wsparcia ze względu na różnorodne trudności życiowe, nie otrzymują go, a stosowana jest wobec nich instytucję, która zniewala do końca życia. Czy to tylko praktyka stosowania instytucji, czy także jej konstrukcja materialnoprawna prowadzi do poważnych naruszeń wolności i praw jednostki?

Ubezwłasnowolnienie całkowite Ubezwłasnowolnić całkowicie można osobę, która ukończyła lat trzynaście, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.

Ubezwłasnowolnienie częściowe Ubezwłasnowolnić częściowo można osobę pełnoletnią, która ze względu na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo i narkomanię, potrzebuje pomocy w prowadzeniu swoich spraw.

Ograniczenia wolności i praw konstytucyjnych Zgodnie z art. 31 ust. 3 Konstytucji ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą przy tym naruszać istoty wolności i praw.

Ubezwłasnowolnienie jako ograniczenie wolności i praw konsytucyjnych Czy regulacja ubezwłasnowolnienia, jako ingerencja w wolności i prawa jednostki, pozostaje zgodna z zasadami ograniczeń wolności i praw konstytucyjnych, przewidzianymi w art. 31 ust. 3 Konstytucji? Czy przesłanki ubezwłasnowolnienia określone w kodeksie cywilnym uwzględniają niezbędne warunki wskazane w art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz czy ta kodeksowa instytucja w kształcie z lat 60-tych XX wieku „mieści się” w konstytucyjnie zakreślonych granicach ingerencji państwa w sferę wolności i praw jednostki?

Ubezwłasnowolnienie jako ograniczenie wolności i praw konsytucyjnych Czy jako ograniczenie wolności i praw człowieka ubezwłasnowolnienie jest instytucją konieczną w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób?

Ubezwłasnowolnienie jako ograniczenie wolności i praw konsytucyjnych Czy instytucja ubezwłasnowolnienia jest w stanie doprowadzić do zamierzonych przez nią skutków (test przydatności), czy regulacja ta jest niezbędna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest połączona (test konieczności) oraz czy efekty wprowadzonej regulacji ubezwłasnowolnienia pozostają w proporcji do ciężarów nakładanych przez nią na obywatela (test proporcjonalności sensu sctricto)

Jakie wolności i prawa ogranicza ubezwłasnowolnienie?

Ubezwłasnowolnienie a wolność Ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe ogranicza wolność rozumianą jako „swoboda podejmowania aktów woli i wyboru”.

TK w wyroku z dnia 7 marca 2007 r., K. 28/05 „między inspirowaniem do podjęcia decyzji a samodzielnym jej podejmowaniem istnieje z punktu widzenia prawa do wolności zasadnicza różnica jakościowa – pierwsze jest tylko „wtórnym” odbiciem tego prawa, a drugie stanowi zaś jego istotę”.

Ubezwłasnwolnienie a prywatność Ubezwłasnowolnienie ogranicza prawo do prywatności rozumiane jako ten obszar autonomicznych decyzji jednostki dotyczących jej zachowań i wypowiedzi, które pozwalają jej zachować własną tożsamość. Konstytucja proklamuje w art. 47 prawo do decydowania o swoich sprawach osobistych, obejmujące sferę aspiracji, dążenia, aktywności. Ubezwłasnowolnienie pozbawiające jednostki zdolności do czynności prawnych uniemożliwia realizację przyznanego jej prawa do decydowania o swoim życiu osobistym, zabiera jej możliwość rozwoju osobowości, nie pozwala korzystać z obszernego katalogu wolności i praw człowieka.

Test przydatności - cel ubezwłasnowolnienia Wobec braku innych środków poznawczych, należy wyinterpretowanie go z orzecznictwa Sądu Najwyższego i stwierdzić, że celem ubezwłasnowolnienia jest ochrona dobra i interesów osób wymagających tego ze względu na swoją kondycję psychofizyczną. Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, że celem ubezwłasnowolnienia nie jest ochrona interesów urzędników, instytucji publicznych, czy też wygoda opiekunów. Dobro osoby ubezwłasnowolnionej, np. niepełnosprawnej intelektualnie powinno być rozumiane jako zapewnienie jej warunków rozwoju, stymulowanie jej rozwoju poprzez zwiększenie zakresu jej samostanowienia, na miarę jej możliwości.

Cel ubezwłasnowolnienia Analiza treści materialnych przesłanek art. 31 ust. 3 Konstytucji w odniesieniu do ubezwłasnowolnienia wskazuje, że ograniczenie wolności i prywatności osoby ubezwłasnowolnionej poprzez ubezwłasnowolnienie, motywowane zabezpieczeniem jej interesów, nie jest uzasadnione ochroną wymienionych wartości konstytucyjnych.

Test konieczności Bezpieczeństwo państwa nie może stanowić w żadnym wypadku podstawy ingerencji ustawodawcy w sferę wolności i prywatności poprzez ubezwłasnowolnienie. Bezpieczeństwo państwa w ujęciu konstytucyjnym oznacza stan, w którym brak jest zagrożeń dla istnienia państwa jako całości oraz dla jego demokratycznego ustroju, jest to „stan braku zagrożeń, umożliwiający państwu (narodowi) bezpieczną egzystencję i rozwój.

Test konieczności Porządek publiczny - stan faktyczny wewnątrz państwa, regulowany normami prawnymi i pozaprawnymi (moralnymi, religijnymi, obyczajami, zasadami współżycia społecznego itp.), których przestrzeganie umożliwia normalne współżycie jednostek w organizacji państwowej, w określonym miejscu i czasie.

Test konieczności Ochrona środowiska z pewnością nie stanowi uzasadnienia dla wprowadzenia instytucji ubezwłasnowolnienia.

Test konieczności Zdrowie publiczne - obowiązek zapewnienia takiego kontekstu prawnego i społecznego, by zarówno usunąć zewnętrzne zagrożenia zdrowia jednostki (czyli na przykład zwalczanie chorób zakaźnych), jak i eliminować pokusy skłaniające jednostkę do dobrowolnego niszczenia swojego zdrowia. Wydaje się, że cel ubezwłasnowolnienia nie powinien być traktowany w kategoriach medycznych – leczniczych.

Test konieczności Moralność publiczna jako zespół reguł postępowania, dość powszechnie akceptowanych w zachowaniach indywidualnych i zbiorowych, opartych na uznanym w danym społeczeństwie rozumieniu pojęcia moralności również nie może stanowić uzasadnienia ubezwłasnowolnienia.

Test konieczności Wolności i prawa innych osób - kolizja praw różnych podmiotów, czyli sytuacji, w której faktyczne urzeczywistnienie prawa pewnego podmiotu prowadzi do naruszenia prawa innego podmiotu lub jedynie niebezpieczeństwa takiego naruszenia. Zwracając uwagę na konsekwentnie podnoszony argument o ochronie interesów osoby ubezwłasnowolnionej jako jedynym celu tej instytucji, trudno argumentować jej istnienie ochroną wolności lub praw innych osób, choć praktyka przemawia niestety za takim poglądem.

Test konieczności Ubezwłasnowolnienie nie jest też koniecznym i niezbędnym środkiem do ochrony godności osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz zaburzeniami psychicznymi, bo do takich najczęściej jest ono kierowane. Istnieją inne, mniej uciążliwe dla tych osób środki prawnego wsparcia. Ubezwłasnowolnienie, szczególnie całkowite, jest najbardziej drastyczną w skutkach instytucją, która wbrew jej założeniom nie służy ochronie prawnej. Istnieje wiele różnorodnych form wsparcia przewidzianych w systemach prawa innych państw, które zapewniając ochronę interesów prawnych osób, które tego potrzebują, nie odbierając im prawa do samostanowienia i wpływania na swoje życie.

Cel ubezwłasnowolnienia - ochrona godności? Z założenia o bezcenności istoty ludzkiej niektórzy wywodzą obowiązek jednostki do nienaruszania swojej własnej godności. Zobowiązanie to zyskuje priorytet wobec preferencji, życzeń i potrzeb tejże osoby. Być może artykuł 31 ust. 3 Konstytucji należy rozpatrywać w kontekście obowiązków państwa do ochrony i poszanowania godności, wynikający z art. 30 Konstytucji.

Cel ubezwłasnowolnienia - ochrona godności Skoro godność jest wartością nadrzędną w Konstytucji oraz jest źródłem wszystkich wolności i praw, to dla jej poszanowania władza publiczna może ingerować w inne wolności i prawa jednostki. Zakładając, że ubezwłasnowolnienie jest instytucją ochrony prawnej osób, nie potrafiących kierować swoim postępowaniem lub potrzebujących do tego pomocy, można rzeczywiście odnaleźć jego główny cel w ochronie godności tych osób. Oczywiście istotą godności, którą miałoby chronić ubezwłasnowolnienie jest podmiotowość człowieka, jego autonomia, swoboda postępowania zgodnie z własną wolą, a ubezwłasnowolnienie nie prowadzi do stworzenia osobie ubezwłasnowolnionej szans na rozwój osobowości w otaczającym ją środowisku na miarę jej możliwości.

TK w wyroku z dnia 30 września 2008 (K44/07) „Potwierdzenie niezbywalnej godności człowieka jako zasady konstytucyjnej oraz prawa podmiotowego każdej jednostki ludzkiej – niezależnie od jej kwalifikacji czy stanu psychiczno-fizycznego oraz aktualnej sytuacji życiowej – stanowi podstawę uznania jego podmiotowości./…/Człowiek powinien być traktowany jako wolny, autonomiczny podmiot, zdolny do rozwijania swojej osobowości i kształtowania swojego postępowania”

Test proporcjonalności Konsekwencje odebrania czy nawet ograniczenia zdolności do czynności prawnych osobie ubezwłasnowolnionej, np. osobie z niepełnosprawnością intelektualną, czy też psychiczną nie pozostają w racjonalnej i właściwej proporcji do celu, jakiemu służy ubezwłasnowolnienie. Analiza skutków ubezwłasnowolnienia wykazuje, że instytucja ta w poważny sposób ogranicza wolność oraz prawo do decydowania o swoim życiu osobistym, powodując społeczne i prawne wykluczenie osób ubezwłasnowolnionych. Wykluczona społecznie oraz prawnie osoba np. z niepełnosprawnością intelektualną lub zaburzeniami psychicznymi nie ma szans na powrót do życia społecznego.

Istota wolności lub prawa Naruszenie istoty prawa sprowadza się do wykluczenia możliwości jego stosowania w praktyce.

Ubezwłasnowolnienie po polsku Ubezwłasnowolnienie nie jest środkiem, który zapewnia wsparcie przy korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych, bowiem prowadzi ono do pozbawienia lub ograniczenia tej zdolności. Oparte jest na modelu zastępowania i działania za kogoś, a nie wspierania osoby w jej działaniu. Nawet nowelizacja przepisów o postępowaniu w sprawach o ubezwłasnowolnienie w 2007 r., mimo jej pozytywnej oceny, nie stanowi skutecznego zabezpieczenia przed nadużywaniem tej instytucji. Mimo przepisów o obowiązku wysłuchania przez opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej przed podjęciem decyzji w ważniejszych sprawach (odwołanie do przepisów o władzy rodzicielskiej), wola i preferencje osoby z niepełnosprawnością nie są brane pod uwagę w kwestiach dla niej najistotniejszych, np. decyzji dotyczącej miejsca zamieszkania.

Ubezwłasnowolnienie po polsku Ubezwłasnowolnienie jest środkiem nieproporcjonalnym, najczęściej niedostosowanym do sytuacji danej osoby, nie uwzględnia różnorodnych potrzeb osób, potrzebujących wsparcia prawnego oraz odnosi się niemal do wszystkich sfer życia, bez względu na sposób funkcjonowania konkretnej osoby w konkretnych sytuacjach. Orzekane jest bezterminowo, a powinno być stosowane przez możliwie najkrótszy czas. Nadzór nad sprawowaniem opieki i kurateli prowadzony jest właściwie jedynie poprzez zatwierdzanie przez sąd rodzinny i opiekuńczy sprawozdań z ich wykonywania składanych nie rzedziej niż raz na rok.

Postępujący proces tworzenia w Polsce efektywnego systemu ochrony praw jednostki w oparciu o Konstytucję RP i obecnie przez Konwencję, wymaga od prawników, zarówno teoretyków jak i praktyków, zrewidowania wielu utrwalonych poglądów i poddania ich ocenie z punktu widzenia standardów ochrony praw jednostki.

Dziękuję za uwagę!