JAN MATEJKO – życie i twórczość

Portret autorstwa Jana przedstawiający jego siostrę Marię Jan Alojzy Matejko urodził się 24 czerwca 1838r. w Krakowie jako dziewiąte z jedenastu dzieci państwa Matejków. Był synem Franciszka Ksawerego Matejki – Czecha, muzyka i nauczyciela muzyki, oraz Joanny Karoliny Rossberg – córki krakowskiego siodlarza, wywodzącej się z polsko-niemieckiej rodziny. Ojciec Jana był katolikiem, zaś matka - protestantką. Gdy Jan miał siedem lat, zmarła jego matka, wówczas dziećmi zajęła się jej siostra. Śmierć matki niewątpliwie wywarła wpływ na osobowość przyszłego malarza. Nie zaznawał przesadnie starannej opieki. Ojciec nie okazywał dzieciom swoich uczuć, był surowy i początkowo nie pochwalał artystycznej pasji swego syna. Twierdził, że z tego nie da się wyżyć i zarobić na życie. Widząc jednak zdolności Jana, zgodził się, aby malował. Portret autorstwa Jana przedstawiający jego siostrę Marię

Portret Franciszka Metejki z trojgiem dzieci Od 1847 r. uczęszczał do szkoły św. Barbary. Mimo zdradzanych od najmłodszych lat niepospolitych zdolności plastycznych, z pozostałymi dziedzinami radził sobie z ogromnym trudem. Nigdy nie opanował żadnego obcego języka, a i z polskim radził sobie nie najlepiej. Koledzy także nie byli dla niego wyrozumiali. Wkrótce został przeniesiony do Gimnazjum św. Anny (obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie). Choć Matejko i jego rodzeństwo z pochodzenia w połowie byli Czechami, czuli się polskimi patriotami, o czym świadczy działalność wyzwoleńcza dwóch starszych braci Jana, którzy w 1848 r. wzięli udział w Wiośnie Ludów na Węgrzech. W czasie tego wydarzenia jeden z nich zginął, natomiast drugi został osadzony na Wawelu, jednak w czasie transportu uciekł i emigrował do Francji, skąd po latach wrócił do kraju. Portret Franciszka Metejki z trojgiem dzieci

Matejko ukończył gimnazjum w 1851 r Matejko ukończył gimnazjum w 1851 r. z powodu nie uzyskania promocji do następnej klasy. Rok później, w wieku trzynastu lat, został przyjęty do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych przy ulicy Wesołej, której dyrektorem był wówczas Wojciech Stattler. W tamtym czasie Jan miał już wyraźnie określony kierunek zainteresowań. Przejawiał w szkole ogromną ambicję i pracowitość, choć także tam jego edukacja nie przebiegała gładko, na co zapewne wpływ miała osoba Stattlera, trudności finansowe i znaczna wada wzroku. Wpływ na młodego malarza wywarli natomiast inni nauczyciele: Józef Kremer i Władysław Łuszczkiewicz, którzy zainspirowali go do szkicowania polskich królów, krakowskich zabytków, zbierania materiałów, studiowania detali i obrazów, tworząc tzw. „Skarbczyk”, z którego korzystał do końca swego życia. Władysław Łuszczkiewicz umiejętnie podsycał zainteresowanie historią, wpajał szacunek dla zabytków i pamiątek przeszłości. Do pogłębiana wiedzy historycznej przyczynił się też brat Matejki, doktor Uniwersytetu Jagiellońskiego. W Szkole Sztuk Pięknych Jan przyswoił sobie surową dyscyplinę rysunku, staranny, precyzyjny sposób opracowywania powierzchni malarskiej oraz poważny stosunek do sztuki rozumianej jako powołanie i rodzaj misji narodowej.

Jan Matejko – Otrucie królowej Bony W grudniu 1858 r., uzyskawszy stypendium na dalsze studia za granicą, Matejko wyjechał do Monachium. Przez siedem miesięcy kształcił się w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych, studiując dzieła dawnych mistrzów i współczesnych przedstawicieli niemieckiego akademizmu. Przeżywał wówczas okres fascynacji malarstwem historycznym francuskiego artysty, Paula Delaroche'a. Wówczas przekonał się, że to właśnie temu gatunkowi pragnie się poświęcić. Schemat Delaroche'a, oparty na wybraniu z historii dramatycznego momentu i przedstawieniu go w sposób teatralny i emocjonalny, młody Matejko zastosował w malowanym w Monachium i Krakowie Otruciu królowej Bony (1859). Już w tych wczesnych obrazach ujawniła się pasja historyczna Matejki, jego zamiłowanie do precyzyjnego odtwarzania dawnych strojów, elementów architektury wnętrz, rozmaitych sprzętów i akcesoriów. Jan Matejko – Otrucie królowej Bony

Matejko wrócił z Monachium po niecałym roku pobytu, z powodu choroby i konieczności stawienia się przed komisją wojskową. Nigdy potem nie wrócił do Monachium na studia. W 1860 r. rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, które bardzo szybko przerwał, niezadowolony ze wskazówek udzielanych mu przez jednego z profesorów. Tutaj wydał Ubiory w Polsce – publikację, zawierającą ryciny z postaciami w historycznych strojach, świadectwo jego zainteresowań historycznych, co później wielokrotnie wykorzystywał w swoich płótnach. W latach 60., w kręgu cyganerii krakowskiej skupiającej młodych artystów, pisarzy i historyków, którzy spotykali się w rzeźbiarskiej pracowni Parysa Filippiego, dojrzewała ideowa i artystyczna postawa Matejki.

„Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska” Jan Matejko był bardzo zaangażowany w krytykę magnaterii, której zarzucał przyczynienie się do upadku Polski. Cykl ten był zapoczątkowany obrazem Stańczyk powstałym w 1862 roku, który przedstawia wydarzenie dotyczące upadku Smoleńska z 30 lipca 1514 r. Twarz tytułowego Stańczyka to autoportret Matejki. Obraz jest więc swoistym „wyznaniem wiary” malarza, który rozmiłowany w przeszłości kraju, pragnął przypominać współczesnym o dawnej jego wielkości. Było to dzieło przełomowe w rozwoju twórczości 24-letniego wówczas Matejki. Dzięki niemu zdobył rozgłos, sławę i uznanie.

„Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska”

„Kazanie Skargi” „Kazania sejmowe” Piotra Skargi stały się inspiracją do namalowania obrazu, którego tytułowym bohaterem jest ich autor, jezuita i kaznodzieja. W przedstawionej przez Matejkę scenie, tak jak na kartach „Kazań sejmowych”, Skarga piętnuje samowolę i egoizm szlachty oraz magnaterii, wzywa do opamiętania w imię ocalenia ojczyzny przed całkowitą anarchią.

„Rejtan – upadek Polski” Przestroga Matejki okazała się daremna, a zapowiedź Skargi urzeczywistniła się u schyłku XVIII w., kiedy w wyniku traktatów rozbiorowych Polska została wykreślona z map Europy, a jej terytorium podzielono między Rosję, Prusy i Austrię. Ten fakt historyczny symbolizuje właśnie obraz Rejtan na sejmie warszawskim 1773 roku (Rejtan – upadek Polski), ukazujący dramatyczny protest tytułowego bohatera (Tadeusza Reytana, posła ziemi nowogródzkiej) przeciwko ratyfikacji traktatu rozbiorowego.

Następujące po sobie kolejno obrazy Stańczyk, Kazanie Skargi i Rejtan tworzą określoną sekwencję historiozoficzną – od przewidywania narodowej klęski, poprzez napomnienie i przestrogę, aż do jej tragicznego urzeczywistnienia. O ile Kazanie Skargi miało poruszyć sumienia Polaków, to Rejtan był już otwartym wyzwaniem rzuconym magnaterii, oskarżeniem konkretnych jej przedstawicieli o zdradę i zaprzedanie ojczyzny obcym mocarstwom. Wywołał też gwałtowne poruszenie opinii publicznej, która zarzucała Matejce m.in. „eksploatowanie historycznego skandalu na korzyść popularności”. Obrazem tym artysta zamknął okres ideowych rozrachunków z przeszłością, okres poszukiwania odpowiedzi na pytanie o przyczyny upadku Rzeczypospolitej.

W 1864 r. na dorocznym Salonie paryskim zdobył złoty medal za „Kazanie Skargi”, a krytyka francuska włączyła go do grona najwybitniejszych twórców malarstwa historycznego w Europie. W tym samym roku poślubił Teodorę Giebułtowską. Mieli razem pięcioro dzieci: Tadeusza, Helenę, Beatę, Jerzego, oraz Reginę, która zmarła jako niemowlę. W 1867 r., na Wystawie Powszechnej w Paryżu artysta uzyskał złoty medal I klasy za obraz Rejtan – upadek Polski, który został zakupiony przez cesarza Austrii Franciszka Józefa. Teodora Matejko w sukni ślubnej Portret dzieci artysty

Dom Jana Matejki w 1895 r. został przekształcony w muzeum malarza. Wkrótce potem Jan zaczął bogacić się na swojej pracy i przeprowadził się na ulicę Floriańską 41. W 1873 r. otrzymał oficjalną propozycję objęcia stanowiska dyrektora Akademii Sztuk Pięknych w Pradze. Odmowa Matejki stała się impulsem do zaproponowania mu analogicznego stanowiska w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych zagrożonej zamknięciem. Funkcję tę pełnił od 1873 r. do końca życia. Do grona jego uczniów należeli m.in. wybitni twórcy sztuki polskiej okresu modernizmu - Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer. Artystę doceniła międzynarodowa społeczność, został honorowym członkiem Akademii paryskiej, berlińskiej, praskiej, wiedeńskiej a także Akademii Rafaelowskiej w Urbino. Dom Jana Matejki w 1895 r. został przekształcony w muzeum malarza.

Twórczość patriotyczno - historyczna Matejko radykalnie zmienił ton swojego malarstwa w dobie powszechnego zwątpienia i upadku ducha w społeczeństwie polskim po klęsce powstania styczniowego (1864 r.). Odtąd poprzez malarskie wizje świetności dawnej Rzeczypospolitej i chwały jej oręża pragnął podtrzymywać wiarę w słuszność dążeń niepodległościowych, krzepić serca i umysły Polaków. Tym ideom pozostał wierny do końca życia. Tworzył monumentalne płótna ukazujące sceny z okresów świetności ojczyzny, sukcesy polityczne i militarne Polski. Odtwarzając sceny z przeszłości, artysta starał się ukazać „epokę skupioną w jedną chwilę”. Poprzez symboliczne odwołanie się do przyczyn danego wydarzenia i jego późniejszych konsekwencji, dążył do uchwycenia dramatycznych konfliktów sił dziejowych i ludzkich przeznaczeń. Ten nadrzędny cel jego twórczości powodował bardzo często odchodzenie od ścisłej wierności wobec faktów historycznych, m.in. poprzez wprowadzanie do obrazu postaci nie uczestniczących w przedstawionym wydarzeniu, ale związanych z nim w sensie ideowym. Ich historyczny temat często stawał się pretekstem dla przekazywania refleksji artysty związanych z aktualnymi wydarzeniami politycznymi. Tym, co przede wszystkim odróżniało jego obrazy od setek współczesnych mu dzieł malarstwa historycznego był jego stosunek do minionych epok, w których nie szukał tylko barwnej, sensacyjnej czy sentymentalnej anegdoty. Historię pojmował jako proces ciągły i dynamiczny w swojej istocie.

„Unia Lubelska”

„Unia Lubelska” Obraz został namalowany w 1969 r. dla upamiętnienia 300 rocznicy unii Polski i Litwy zawartej na sejmie w Lublinie w 1569 r. Unia Lubelska ilustruje doniosły fakt historyczny - połączenie Polski i Litwy w jeden organizm państwowy. Obrazem tym Matejko pragnął przypomnieć dawną suwerenność Litwy, która jako równorzędny partner przystępowała do aktu unii z Polską. Była to odpowiedź artysty na falę okrutnych represji, jakie spadły na tamtejszą ludność po stłumieniu powstania styczniowego, oraz jego protest przeciwko uznawaniu Litwy przez zaborcę za ziemie rdzennie rosyjskie. Po wystawieniu dzieła w Paryżu, odznaczono Matejkę Krzyżem Kawalerskim Legii Honorowej.

„Batory pod Pskowem” W dziele z 1872 r. Matejko nawiązał do zwycięskiej wojny Polski z Rosją z lat 1578-82 w obronie Inflant i ziem białoruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego, ukazując przedstawicieli poselstwa Moskiewskiego klęczących przed królem Stefanem Batorym, będącym w tym obrazie uosobieniem potęgi i majestatu Rzeczypospolitej.

„Bitwa pod Grunwaldem”

„Bitwa pod Grunwaldem” Obraz był malowany w latach 1875-1878. Przedstawia jedno z najświetniejszych zwycięstw oręża polskiego nad niemieckim - całkowite rozgromienie potęgi militarnej zakonu krzyżackiego przez wojska polsko-litewsko-ruskie w 1410 roku. Obraz symbolicznie przedstawia bitwę w momencie, kiedy wciąż się toczą zacięte walki, ale szala zwycięstwa przechyla się już na stronę polsko-litewską. Dzieło powstało w okresie wzrastającej hegemonii Prus w Europie, po wygranej wojnie z Francją w 1870 r.; było również odpowiedzią artysty na nasilającą się akcję germanizacji Polaków w zaborze pruskim.

„Jan Sobieski pod Wiedniem” Obraz powstały w latach 1882-1883 przedstawia scenę, podczas której król Jan III Sobieski siedząc na koniu wręcza list kanonikowi Denhoffowi wysłannikowi papieża Innocentego XI z wiadomością o pokonaniu wojsk tureckich u bram Wiednia. Malując to dzieło i ofiarując je papieżowi, Matejko pragnął przypomnieć Europie naród, który dwieście lat wcześniej obronił Austrię i całą wspólnotę chrześcijańską przed zagrażającą jej potęgą turecką, a który później utracił swoją państwowość m.in. na skutek zaborczej polityki Habsburgów.

„Hołd Pruski” Namalowany w 1882 r. obraz przedstawia scenę hołdu lennego złożonego przed Zygmuntem I Starym w 1525 r. przez Albrechta Hohenzollerna, pierwszego władcę ziem dawnego zakonu krzyżackiego przekształconych w świeckie księstwo Prus.

„Kościuszko pod Racławicami” („Bitwa pod Racławicami”) Powstały w 1888 r. obraz nawiązuje do bohaterskiej postawy chłopów z podkrakowskich wsi w zwycięskiej bitwie stoczonej z wojskami rosyjskimi podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r. Złożona wówczas chłopom przez naczelnika powstania Tadeusza Kościuszkę obietnica poprawy sytuacji ekonomicznej i nadania wolności osobistej na długo pozostała niespełniona. Wynikające z tego rozczarowanie mas ludowych zniechęciło je do powszechnego udziału w walkach powstańczych, a w przyszłości przyczyniło się do wzrostu napięć społecznych na wsi.

„Konstytucja 3 Maja 1791 roku” Dzieło namalowane w 1891 r. odnosi się do uroczystości zaprzysiężenia przez króla Stanisława Augusta Ustawy Rządowej, uchwalonej w 1791 r. w celu ratowania ojczyzny przed całkowitą utratą suwerenności.

„Śluby Jana Kazimierza”

„Śluby Jana Kazimierza” Ostatni obraz (nad którym prace przerwała śmierć artysty) z 1893 r. przedstawia scenę uroczystego ślubowania złożonego przez króla Jana Kazimierza w 1656 r., w obliczu totalnej klęski Polski podczas najazdu szwedzkiego zapoczątkowanego w 1655 r. Jan Kazimierz ogłosił wówczas Najświętszą Marię Pannę Królową Polski i Litwy, oddając Jej w opiekę obydwa narody, a także zapowiedział przeprowadzenie głębokich reform ustroju państwa (m.in. przywrócenie stabilności sejmów, poprawa doli chłopów) po zwycięskim zakończeniu wojny. Jego ślubowanie pozostało kolejną niespełnioną obietnicą. Szerząca się anarchia, bunty szlachty i magnaterii oraz ustawiczne wojny uniemożliwiły jakiekolwiek reformy, a rozgoryczony władca w 1668 r. zrzekł się korony i opuścił Polskę na zawsze.

Śmierć Przemysława w Rogoźnie (1875) Pozostała twórczość Dopełnieniem tworzonego przez całe życie, niejako programowego cyklu monumentalnych dzieł Matejki są dziesiątki mniejszych obrazów, które powstawały pod wpływem rozmaitych inspiracji: lektury dawnych kronik, głównie Jana Długosza i Marcina Bielskiego, chęci uczczenia narodowych rocznic, osobistych refleksji artysty nad przeszłością lub w wyniku składanych zamówień na obrazy o określonej treści historycznej. Z zestawienia tych dzieł wyraźnie wyłania się sfera zainteresowań historycznych Matejki. Dominują w niej skomplikowane dzieje dynastii piastowskiej, z wyraźną skłonnością do wątków sensacyjnych i dramatycznych (m.in.. Śmierć Przemysława w Rogoźnie lub Zabójstwo św. Stanisława). Śmierć Przemysława w Rogoźnie (1875)

Zabójstwo św. Stanisława (1892)

Matejko w swoich dziełach przedstawiał też wydarzenia świadczące o rozkwicie polskiej kultury i nauki w epoce renesansu, pod panowaniem ostatnich Jagiellonów – Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta. Jednym z takich obrazów jest Zawieszenie dzwonu Zygmunta Augusta na wieży katedry w r. 1521 w Krakowie (1874).

Rzeczpospolita Babińska (fragment), 1881 r.

Charakterystyczny dla ówczesnego malarstwa motyw tematyczny, wywodzący się jeszcze z ikonografii romantycznej, stanowiły wizerunki ludzi wybitnych - władców, polityków, uczonych czy artystów obdarzonych nieprzeciętną osobowością, wyrastających ponad ogół społeczeństwa. Matejko odwołał się do niego w obrazie Mikołaj Kopernik (1872).

Portret syna Jerzego na koniu (1882) Portrety W dziedzinie malarstwa portretowego, które było drugim ważnym nurtem jego twórczości, Matejko również wypracował własny, indywidualny styl, odmienny od dominującej w drugiej połowie XIX w. konwencji akademickiej. W początkowym okresie twórczości portretował wyłącznie przedstawicieli własnej, mieszczańskiej sfery społecznej - przyjaciół, członków rodziny, ale również godnych, zamożnych krakowskich kupców czy urzędników. Rosnąca sława Matejki jako genialnego wyraziciela patriotycznych dążeń sztuki polskiej w dziedzinie malarstwa historycznego przyczyniła się również do wzrostu jego znaczenia jako portrecisty. O wizerunki jego autorstwa zaczęli zabiegać przedstawiciele najznamienitszych rodów arystokratycznych, członkowie elity intelektualnej i towarzyskiej Krakowa. Portret syna Jerzego na koniu (1882)

„Poczet królów i książąt polskich” Poczet królów i książąt polskich powstał u schyłku życia Jana Matejki na zamówienie wiedeńskiego wydawcy Maurycego Perlesa. Matejko rozpoczął pracę w lutym 1890 r., skończył 27 stycznia 1892 r. Powstały 44 portrety rysowane ołówkiem, bez koloru. Matejko marzył o wymalowaniu pocztu olejno, niestety nie starczyło mu życia. Mieszko I Dobrawa

Bolesław Chrobry Mieszko II

Kazimierz Odnowiciel Bolesław II Śmiały

Władysław I Herman Bolesław III Krzywousty

Bolesław IV Kędzierzawy Władysław II Wygnaniec Mieszko III Stary

Technika i cechy malarstwa Twórczość Matejki nie poddaje się prostej, jednoznacznej definicji, chociaż często bywa kojarzona z akademickim nurtem historycznego malarstwa tzw. wielkiej maniery. Romantyczny żywioł wyobraźni, namiętność uczuć, patos i siła malarskiej ekspresji zadecydowały o tym, że pozostała zjawiskiem odosobnionym na tle sztuki polskiej i europejskiej drugiej połowy XIX wieku. Tajemnicą popularności artysty jest nie tylko kunszt wykonania prac, ale przede wszystkim „filmowość” ujęcia historii. Obrazy są kadrowane, spiętrzone i przepełnione namiętnością. Artystę wyróżniała: skłonność do komponowania tłumnych, wielopostaciowych scen, często rozwiniętych panoramicznie, rozgrywających się w pozbawionej głębi przestrzeni pierwszego planu, potężna skala ekspresji, doskonała dramaturgia zarówno w aranżacji całych scen, jak i w oddaniu póz i gestów poszczególnych postaci, dynamika linii konturu, efektowna, intensywna kolorystyka, zdolność kreowania postaci o niezwykle wyrazistych, pełnych ekspresji rysach fizjonomicznych i psychicznych, precyzyjne odtwarzani dawnych strojów, elementów architektury wnętrz, rozmaitych sprzętów i akcesoriów.

Malowidło w Kościele Mariackim autorstwa Matejki Matejko dla Krakowa Obok działalności pedagogicznej Matejko położył ogromne zasługi w zakresie opieki nad zabytkami Krakowa, uczestniczył w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim (1867-69), restauracji gmachu Sukiennic (1875-79), zamku na Wawelu (1886) oraz Kościoła Mariackiego. Brał udział w pracach naukowo-badawczych oraz wykonywał rysunki inwentaryzacyjne podczas otwarcia w katedrze wawelskiej grobów: Kazimierza Wielkiego (1869), królowej Jadwigi (1887) i kardynała Oleśnickiego (1887). W 1872 został członkiem nadzwyczajnym Akademii Umiejętności w Krakowie, w tym samym czasie uczestniczył w pracach jej komisji nad stworzeniem ustawy o konserwacji zabytków. Malowidło w Kościele Mariackim autorstwa Matejki

Grobowiec artysty w krakowskich Rakowicach Jan Matejko zmarł po pęknięciu wrzodu żołądka 1 listopada 1893 roku w wieku 55 lat. Jego ostatnie słowa brzmiały: „Módlmy się za ojczyznę! Boże błogosławiony!” W czasie jego pogrzebu bił dzwon Zygmunt, a w ostatniej drodze towarzyszyły mu tysiące krakowian. Jego ciało spoczęło w grobowcu rodzinnym na głównej alei na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Matejko pozostawił ogromną spuściznę artystyczną, obejmującą ponad trzysta dzieł olejnych - portretów, obrazów o treści historycznej, religijnej, alegorycznej - oraz kilkaset rysunków i szkiców. Stworzona przez niego synteza dziejów narodowych na zawsze wpisała się w kanon wiedzy historycznej i patriotycznego wychowania kolejnych pokoleń Polaków. Dobitnie potwierdza to sukces wystawy malarstwa historycznego Matejki zorganizowanej w Muzeum Narodowym w Warszawie w stulecie śmierci artysty (1993), tłumnie odwiedzanej zwłaszcza przez młodzież szkolną. Grobowiec artysty w krakowskich Rakowicach

Autorzy prezentacji: Weronika Boruch Mateusz Białomyzy Mateusz Sulik Wojciech Krahel kl. II D