Psychologia ateisty - zarys problemu i próba badania empirycznego Paweł M. Socha Instytut Religioznawstwa UJ Zakład Psychologii Religii e-mail: pawel.m.socha@uj.edu.pl

Założenia podstawowe Interesujące, szczególnie w naszym kraju, są osoby deklarujące się jako niereligijne (od „raczej” do „bardzo”) Stanowią one relatywnie niewielki odsetek polskiego społeczeństwa –według danych ze zbioru „Polski Generalny Sondaż Społeczny, 1992-2008”, N = 16234, było to 5,6 % osób „Niereligijność” jest pojęciem wieloznacznym W kwestionariuszu do badań eksploracyjnych przyjęto, że: Ateista to osoba odrzucająca wiarę w Boga (bogów) i/lub aktywnie zwalczająca takie przekonanie Agnostyk to osoba twierdząca, że nie można dowieść istnienia ani nieistnienia Boga (bogów) Wątpiący to osoba niezdecydowana co do wiary w Boga (bogów), dotychczas w różnym stopniu akceptująca takie przekonanie Obojętny to osoba całkowicie nieinteresująca się istnieniem Boga (bogów)

Prawidłowości psychologiczne warunkujące jedną z czterech wymienionych wyżej możliwości Ateizm – radykalną formę niereligijności – uznaje się często (Allport – za Spenglerem) za odwróconą formę radykalnej religijności. Oba zjawiska są przejawem wiary: jest to np. wiara, że Bóg istnieje (osoby bardzo religijne) lub wiara, że Bóg nie istnieje (osoby bardzo niereligijne) Agnostycyzm oraz – częściowo – wątpienie to wyraz świadomej decyzji „zawieszenia” wiary: W przypadku agnostycyzmu jest to postawa w pełni ukształtowana, nie wymaga dalszych wysiłków poznawczych, w celu np. uśmierzenia lęku egzystencjalnego W przypadku wątpienia lęk taki jest możliwy, istnieje potrzeba rozstrzygnięcia „dylematu wiary” Brak zainteresowania osób „obojętnych” może być albo: wyrazem jasnego poglądu negującego obiekty wiary religijnej albo rezultatem wyparcia lęku spowodowanego niezaspokojoną potrzebą poznania prawdy o obiektach wiary religijnej

Wyróżnione cztery kategorie niereligijności powinny się różnić pod względem (MIĘDZY INNYMI): cech temperamentu, które zapewniają odporność na stres (lęk) stylu poznawczego poczucia sensu życia Ad a. Cechy temperamentu istotne dla tych kategorii, mierzone za pomocą testu FCZ-KT Zawadzkiego i Strelaua to: aktywność reaktywność perseweracja (perseweratywność) Ad b. Cechy stylu poznawczego istotne dla tych kategorii to: Potrzeba domknięcia poznawczego (test PDP A. Kruglanskiego) Dosłowny sposób rozumienia języka religijnego (skala Zewnętrzna Krytyka (test PCB D. Hutsebauta ) Symboliczny sposób rozumienia języka religijnego (skala Historyczny Relatywizm (test PCB D. Hutsebauta) Ad c. Poczucie sensu życia (skala mierząca natężenie sensu życia (test PLT Crumbaugha i Maholicka)

Wybrane czynniki testu FCZ-KT Bogdana Zawadzkiego i Jana Strelaua) PERSEWERACJA – tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu bodźca (sytuacji), który to zachowanie spowodował REAKTYWNOŚĆ EMOCJONALNA –tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności AKTYWNOŚĆ – tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających silnej stymulacji zewnętrznej (z otoczenia) Osoba z wysoką potrzebą domknięcia poznawczego preferuje porządek i przewidywalność, jest zamknięta poznawczo i odczuwa dyskomfort w obliczu wieloznaczności. Niski poziom tej potrzeby wiąże się z lepszą tolerancją niepewności i otwartością na nowe informacje. Osoba o niskim poziomie PDP ma skłonność do złożonego i niestereotypowego ich spostrzegania.

Klasyfikacja stanowisk teoretycznych w psychologii religii (David Wulff, 1991) i jej zastosowanie: typologia postaw wobec religii (Dirk Hutsebaut, 1996) Włączanie transcendencji Dosłowne potwierdzanie Interpretacja odtwarzająca Ortodoksja Wtórna naiwność DOSŁOWNOŚĆ SYMBOLICZNOŚĆ Zewnętrzna krytyka Relatywizm historyczny Dosłowne zaprzeczanie Interpretacja redukująca Theodore Flournoy (1854-1921) Wyłączanie transcendencji

Z przyjętych tu założeń i dokonanej operacjonalizacji zmiennych wynikają następujące predykcje do empirycznej weryfikacji: Osoby badane różnią się pod względem temperamentu: Aktywność i reaktywność są skorelowane ujemnie: ateistów i wątpiących cechuje wyższy poziom reaktywności a niższy aktywności, w porównaniu z agnostykami i obojętnymi Perseweratywność osiąga wyższy poziom u ateistów i wątpiących, w porównaniu z agnostykami i obojętnymi

Deklaracja niewierzenia – podstawa do porównań Częstość Procent Procent ważnych Procent skumulowany Ważne ateista 10 30,3 35,7 agnostyk 11 33,3 39,3 75,0 wątpiący 2 6,1 7,1 82,1 obojętny 3 9,1 10,7 92,9 inna odpowiedź 100,0 Ogółem 28 84,8   Braki danych Systemowe braki danych 5 15,2 33 Próba eksploracji Dane zebrane w roku 2010 przez studentki w ramach kursu „Psychologia wątpienia i ateizmu”

Odchylenie standardowe 5,049 Częstość Procent Ważne mężczyzna 16 48,5 Wiek N Ważne 31 Braki danych 2 Średnia 25,81 Odchylenie standardowe 5,049 Częstość Procent Ważne mężczyzna 16 48,5 kobieta 17 51,5 Ogółem 33 100,0 mężczyzna kobieta

Miejsce zamieszkania Częstość Procent ważnych Ważne wieś 1 3,6 małe miasto 4 14,3 średnie miasto 5 17,9 duże miasto 18 64,3 Ogółem 28 100,0 Braki danych Systemowe braki danych   33 Religijne wychowanie Częstość Procent ważnych Ważne wychowanie w duchu religijnym 18 64,3 brak religijnego wychowania 10 35,7 Ogółem 28 100,0 Braki danych Systemowe braki danych 5   33

Odchylenie standardowe Błąd standardowy średniej Statystyki dla grup reprezentujących dwie odmienne postawy niereligijne Deklaracja ateizmu N Średnia Odchylenie standardowe Błąd standardowy średniej Potrzeba Domknięcia Poznawczego ateista 10 107,00 18,129 5,733 agnostyk 11 103,55 18,635 5,619 Perseweratywność 8 31,88 3,720 1,315 31,64 2,767 0,834 Aktywność 34,00 3,964 1,402 32,91 3,081 0,929 Reaktywność 32,50 2,976 1,052 33,36 3,557 1,073 PCB - Zewnętrzna Krytyka 29,00 7,483 2,646 24,30 5,034 1,592 PCB - Zewnętrzna Krytyka norma 9,00 1,512 0,535 8,30 2,214 0,700 PCB - Relatywizm 9 35,11 6,972 2,324 39,30 3,199 1,012 PCB - Relatywizm norma 7,78 2,774 0,925 9,70 0,675 0,213 Sens Życia [Skala PLT] ateista 8 86,25 14,714 5,202 agnostyk 11 97,45 20,897 6,301 Ateista ≠ Agnostyk

–powinna być wyższa u ateistów 1 = ATEISTA 2 = AGNOSTYK Potrzeba domknięcia poznawczego –powinna być wyższa u ateistów

Asymptotyczny błąd standardowy (a) Istotność przybliżona Miary kierunkowe Wartość Asymptotyczny błąd standardowy (a) Przybliżone T (b) Istotność przybliżona Nominalna przez Nominalna Lambda Symetryczna 0,345 0,077 3,717 0,000 Zmienna zależna: Potrzeba Domknięcia Poznawczego 0,053 0,051 1,025 0,306 Zmienna zależna: ateista lub agnostyk 0,900 0,105 3,367 0,001 Tau Goodmana i Kruskala 0,010   ,433(c) 0,905 ,450(c) a. Nie zakładając hipotezy zerowej. b. Użyto asymptotycznego błędu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej. c. W oparciu o aproksymację rozkładu chi-kwadrat.

Skala Zewnętrzna Krytyka (dosłowność) 1 = ATEISTA 2 = AGNOSTYK Skala Zewnętrzna Krytyka (dosłowność) – wynik powinien być wyższy u ateistów

Asymptotyczny błąd standardowy(a) Przybliżone T(b) Miary kierunkowe Wartość Asymptotyczny błąd standardowy(a) Przybliżone T(b) Istotność przybli-żona Nominalna przez Nominalna Lambda Symetryczna 0,304 0,124 1,998 0,046 Zmienna zależna: PCB - Zewnętrzna Krytyka 0,000 0,163 1,000 Zmienna zależna: ateista_lub_agnostyk 0,875 0,117 3,384 0,001 Tau Goodmana i Kruskala 0,069 0,015   ,291(c) 0,850 0,058 ,273(c) a. Nie zakładając hipotezy zerowej. b. Użyto asymptotycznego błędu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej. c. W oparciu o aproksymację rozkładu chi-kwadrat.

Skala Relatywizm Historyczny (symboliczność) 1 = ATEISTA 2 = AGNOSTYK Skala Relatywizm Historyczny (symboliczność) –wynik powinien być wyższy u agnostyków

Asymptotyczny błąd standardowy (a) Przybliżone T (b) Istotność Miary kierunkowe Wartość Asymptotyczny błąd standardowy (a) Przybliżone T (b) Istotność przybliżona Nominalna przez Nominalna Lambda Symetryczna 0,320 0,138 1,962 0,050 Zmienna zależna: PCB – Relatywizm Historyczny 0,063 0,160 0,379 0,704 Zmienna zależna: ateista_lub_agnostyk 0,778 0,174 2,412 0,016 Tau Goodmana i Kruskala 0,064 0,021   ,310(c) 0,754 0,060 ,329(c) a. Nie zakładając hipotezy zerowej. b. Użyto asymptotycznego błędu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej. c. W oparciu o aproksymację rozkładu chi-kwadrat.

1 = ATEISTA 2 = AGNOSTYK Poczucie sensu życia mierzone testem PLT –wynik powinien być wyższy u agnostyków

Asymptotyczny błąd standardowy(a) Przybliżone T(b) Miary kierunkowe Wartość Asymptotyczny błąd standardowy(a) Przybliżone T(b) Istotność przybliżona Nominalna przez Nominalna Lambda Symetryczna 0,400 0,071 4,595 0,000 Zmienna zależna: Sens Życia [Skala PLT] 0,118 0,078 1,495 0,135 Zmienna zależna: Ateizm lub agnostycyzm 1,000 3,717 Tau Goodmana i Kruskala 0,073 0,013   ,179(c) ,263(c) a. Nie zakładając hipotezy zerowej. b. Użyto asymptotycznego błędu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej. c. W oparciu o aproksymację rozkładu chi-kwadrat.

Podsumowanie Podobnie jak u osób religijnych pozytywna postawa wobec religii, krytyczna lub negatywna postawa wobec religii jest zróżnicowana Podłożem tych różnic może być – między innymi – temperament i styl poznawczy Tak jak w przypadku religijności, różne postawy niereligijne mogą znacząco wpływać na życie społeczne (tolerancja odmienności lub nietolerancja) i jakość życia (poczucie sensu lub jego brak) Wstępne dane empiryczne zdają się częściowo potwierdzać przyjęte założenia w odniesieniu do ateistów i agnostyków: W porównaniu z agnostykami, ateiści mają tendencję do wyższego poziomu potrzeby domknięcia poznawczego Ateiści mają bardziej dosłowny styl rozumienia treści religijnych niż agnostycy W porównaniu z agnostykami, ateiści mają tendencję do niższego poziomu poczucia sensu życia