Emerytura jako umowa społeczna czy inwestycja finansowa Emerytura jako umowa społeczna czy inwestycja finansowa? Iluzja pojęć i nierealne obietnice. Dr inż. Tomasz Zieliński Wydział Biznesu, Finansów i Administracji Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

Świadczenie emerytalne – perspektywa jednostki Przedmiotem troski każdego człowiek staje się perspektywa zapewnienia godnych warunków bytowych. W obliczu starości troska ta staje się o tyle większa, iż w coraz mniejszym stopniu zależy od własnej aktywności. Wybory i decyzje podejmowane dzisiaj skazują nas na przyszłe efekty, na które będziemy mieli bardzo ograniczony wpływ.

Świadczenie emerytalne – od troski jednostki do dylematu systemowego W dawnych czasach emerytury były sprawą o znaczeniu militarnym. Emerytury niemilitarne powstały dopiero w XIX stuleciu. W XIX wieku zaczęły powstawać robotnicze kasy zapomogowe, gwarantujące swoim członkom niewielkie wypłaty na wypadek choroby, kalectwa lub starości. Niemiecki kanclerz Otto von Bismarck w 1880 roku, aby zyskać głosy robotników dla swojej partii Bismarck wprowadził gwarantowaną przez państwo emeryturę dla wszystkich ubezpieczonych pracowników, którzy ukończyli 70 lat. Do sfinansowania tego systemu służyły składki potrącane z pensji. Średnia długość życia wynosiła wtedy 45 lat, jednocześnie robotnicy rozpoczynali pracę i opłacanie składek już wieku kilkunastu lat. Do drugiej wojny światowej państwowy system emerytalny wprowadzono w większości krajów europejskich.

Generyczny cel systemu zabezpieczenia emerytalnego? „System zabezpieczenia emerytalnego można zdefiniować jako ogół rozwiązań instytucjonalnych dotyczących ryzyka starości, zmierzających do zapewnienia uczestnikom systemu adekwatnych środków utrzymania (zabezpieczenia materialnego) na okres starości.” Co jest głównym celem systemu zabezpieczenia emerytalnego? Zapewnienie minimum egzystencji osobom które uzyskały wiek emerytalny ??? Zapewnienie świadczenia na poziomie dochodów przed uzyskaniem wieku emerytalnego (wskaźnik zastąpienia) ???

Jaki model rozwiązania systemowego? system społeczny (obligatoryjny, powszechny, środki publiczne) czy system prywatny (dobrowolny, zróżnicowany, środki prywatne) ??? system solidarnościowy (oparty na redystrybucji bieżącej lub długu międzypokoleniowym) czy system kapitałowy (oparty na gromadzonych zasobach kapitału) ??? Jaka kombinacja jest korzystna? SYSTEM solidarnościowy kapitałowy społeczny ? prywatny

Filary systemu zabezpieczenia emerytalnego społeczny   0 - finansowany z podatków i ma zabezpieczać na minimalnym poziomie utrzymanie osób o najniższym poziomie życia, solidarnościowy I - obowiązkowy tradycyjny system PAYG, który ma zapewniać emeryturę na niewysokim poziomie (20 – 30 proc. stopy zastąpienia) quasi kapit. prywatny II - obowiązkowy system kapitałowy, w którym składka przekazywana jest do funduszy inwestycyjnych (w Polsce OFE) i inwestowana w aktywa finansowe, kapitałowy III - różni się od II filaru tym, że jest dobrowolny i bardziej liberalny w zakresie możliwości inwestycyjnych, IV - oszczędności i majątek prywatny. Czy oparcie systemu społecznego na systemie kapitałowym jest uzasadnione? Czy quasi-kapitałowy system solidarnościowy jest realny i uczciwy?

Dylemat 1 Czy oparcie systemu społecznego na systemie kapitałowym jest uzasadnione?

Aktor 1 – Państwo realizujące funkcję socjalną twórcą społecznego systemu emerytalnego Funkcja socjalna państwa ma na celu „zapewnienie obywatelom minimum egzystencji”, walkę z bezrobociem oraz starania o poprawę warunków pracy Socjalna funkcja państwa obejmuje min. działania na rzecz ubezpieczeń społecznych. Ubezpieczenie emerytalne jest głównym ogniwem systemu ubezpieczeń społecznych W ramach zabezpieczenia społecznego państwo ma na celu zapewnienie minimum socjalnego jednostkom ludzkim i znośnego bytowania grupom ludzkim. Poziom tego zabezpieczenia zależny jest od możliwości świadczeń ze strony państwa i zależy od stopnia rozwoju gospodarczego państwa a także polityki podziału wypracowanego dochodu narodowego.

Aktor 2 - Rynkowy system finansowy jako środowisko prywatnego systemu emerytalnego Układ wzajemnie powiązanych instytucji finansowych, rynków finansowych oraz elementów infrastruktury systemu finansowego. Umożliwia krążenie siły nabywczej w gospodarce od podmiotów posiadających oszczędności do podmiotów, które potrzebują go na inwestycje. Ogniwa rynkowego systemu finansowego: instrumenty finansowe, rynki finansowe, instytucje finansowe, zasady, na jakich działają trzy pierwsze ogniwa. Funkcje rynkowego systemu finansowego: monetarna, kapitałowo-redystrybucyjna, kontrolna

Konflikt: system kapitałowy a system społeczny Państwo ma bardzo ograniczony wpływ na parametry kapitałowego systemu emerytalnego Decydent – rynek jako niezależny „arbiter” systemu Źródło świadczenia – rynkowa wartość aktywów finansowych Ryzyko – kredytowe, rynkowe, inne inwestycyjne Wysokość świadczenia – rynkowa wartość inwestycji rynkowej Bodźce ekonomiczne – oczekiwana przez inwestorów rynkowa stopa zwrotu, ryzyko rynkowe, płynność, swoboda podejmowania decyzji inwestycyjnych

Harmonia: system solidarnościowy a system społeczny Z racji swoich funkcji państwo ma pełnię władzy nad parametrami systemu solidarnościowego Decydent – państwo jako administracyjny arbiter systemu Przymusowość – swoboda w ustaleniu obligatoryjności i zasad udziału w systemie Powszechność – swoboda w ustaleniu jednolitych zasad funkcjonowania Ryzyko – głównie polityczne i demograficzne, poddające się kontroli społeczno – gospodarczej Nieodpłatność – swoboda przeznaczenia środków publicznych, bez obowiązku stosowania reguł rynkowych wobec poszczególnych uczestników

Dylemat 2 Czy quasi-kapitałowy system solidarnościowy jest efektywną formą społecznego systemu emerytalnego?

Czy stosowanie w systemie solidarnościowym podejścia kapitałowego jest uczciwe? Podkreślanie zależności przyszłego świadczenia od wielkości „kapitału zgromadzonego na koncie w ZUS” w sposób jednoznaczny tworzy iluzję „renty” wypłacanej ze zgromadzonego kapitału. Stosowanie terminologii inwestycyjnej w odniesieniu do systemu solidarnościowego ma na celu przede wszystkim kreowanie przekonania o silnej współzależności nakładów i efektów Pozwala to uzasadniać decyzje administracyjne dotyczące np. zwiększenia składki i wydłużenia okresu jej płatności językiem inwestycji finansowej, podczas gdy w rzeczywistości służą one bieżącemu równoważeniu budżetu Rodzi to mylne oczekiwanie, że przyszłe efekty bieżących wyrzeczeń będą również – zgodnie z zasadami inwestowania – porównywalne z efektami systemów kapitałowych

Emerytura obywatelska jako para-podatkowe świadczenie socjalne Emerytura obywatelska jest systemem o zdefiniowanym świadczeniu. Skoro świadczenie to jest jednakowe (minimum socjalne) znika potrzeba uzależnienia go od indywidualnej wielkości wniesionych składek. Finansowanie systemu z przychodów podatkowych co do zasady oznacza zróżnicowanie nakładów wszystkich obywateli w zależności od stopnia zamożności (realizacja zasady solidaryzmu i sprawiedliwości społecznej) a jednocześnie zrywa z ideą długu międzypokoleniowego Znika iluzja ekwiwalentności nakładów i efektów – zbędny staje się język inwestycji finansowej

Wnioski końcowe

Państwo jest predestynowane jest do organizowania społecznego systemu emerytalnego w oparciu o model solidarnościowy. Stosowanie w systemie solidarnościowym iluzji inwestowania jest szkodliwe dla uczestników i kreuje niemożliwe do zrealizowania obietnice W myśl zasady pomocniczości, państwo nie powinno się angażować w uspołecznianie systemu kapitałowego (w gospodarce rynkowej nie ma po temu narzędzi) Koncepcja emerytury obywatelskiej przenosi problem świadczenia emerytalnego z poziomu inwestycyjnego na poziom socjalny, poddający się w pełni władztwu instytucji państwa. Niezbędne jest wdrożenie bardzo trudnych wyborów i decyzji politycznych, wokół których warto starać się budować konsensus społeczny. Trzeba jednak zadbać o rzetelną analizę, diagnozę i powszechną informację.