Analiza i interpretacja wiersza Opracowała Lilia Kutysz Nauczycielka ekspert języka polskiego Gimnazjum im. Jana Śniadeckiego w Solecznikach 2013 rok Lilia Kutysz

Analiza i interpretacja wiersza wymaga: znajomości teorii liryki wyobraźni, oczytania, wrażliwości na język poetycki zdolności interpretującego wiersz do empatii prawidłowego rozwinięcie tematu umiejętności napisania eseju interpretacyjnego Lilia Kutysz

Analiza i interpretacja? Czym się różnią? Analiza – badanie i opis kompozycji utworu; podmiot liryczny, zabiegi poetyckie, motyw utworu, sytuacja liryczna, zasady, którymi kierował się poeta. Interpretacja – odpowiedź na pytanie, czemu służy powyższa konstrukcja utworu, sens wynikający z niego, jak utwór mieści się w historii i filozofii, jest to działanie badawcze zmierzające do wydobycia sensu danego zjawiska. Lilia Kutysz

Kompozycja pracy: I. Wstęp krótka informacja na temat autora; kilka słów na temat czasu powstania utworu; wstępna hipoteza odczytania utworu; rozważania dotyczące spojrzenia piszącego na tematykę wiersza, a wiążące się tematycznie z omawianym utworem. Lilia Kutysz

Kompozycja pracy: II. Rozwinięcie analiza tekstu poetyckiego, poparta cytatami; interpretacja. Może interpretacja być połączona z analizą; nawiązania do utworów już znanych, do tradycji literackiej, do znanych mitów, motywów, inspiracji. Lilia Kutysz

Kompozycja pracy: III. Zakończenie własne wnioski, podsumowanie; własne odczucia po przeczytaniu i zinterpretowaniu wiersza. Lilia Kutysz

Elementy analizy i interpretacji Analiza tytułu i motta. Określenie gatunku liryki. Określenie typu liryki ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego. Określenie typu liryki ze względu na tematykę. Budowa wiersza (rodzaj wiersza,liczba zwrotek, system wersyfikacyjny, metrum). Rymy. Środki stylistyczne. Sposób obrazowania. Interpretacja. Konteksty. Lilia Kutysz

Analiza wiersza: Tytuł i motto TYTUŁ - zastanów się, jakiego rodzaju informacji dostarcza tytuł (możemy w nim odnaleźć informację o gatunku wiersza, jego adresacie, temacie). Zwróć uwagę na to, jaką formę ma tytuł (zdania orzekającego, pytającego, rozkazującego?) MOTTO – zastanów się, jeżeli wiersz posiada motto (jak np. w balladzie Adama Mickiewicza "Romantyczność"), jaka jest jego rola? Lilia Kutysz

Gatunek liryczny Jakiego gatunku lirycznego użył autor? (np. hymn, fraszka, bajka, elegia, sonet, pieśń, psalm, oda, tren, limeryk a może jest to gatunek synkretyczny? np. ballada, powieść poetycka, sielanka). Informację o gatunku wiersza często możemy odnaleźć już w jego tytule, np. „Elegia o ... [chłopcu polskim]”, „Oda do młodości”, „Pieśń o spustoszeniu Podola”, „Psalmy przyszłości”. Zwróć uwagę na czas powstania tekstu, gdyż w niektórych epokach poeci preferowali określone gatunki - jeśli masz do zinterpretowania wiersz poety antycznego, może to być np. oda, tren, elegia, anakreontyk. Twórcy barokowi zaś upodobali sobie sonet, romantyczni - gatunki synkretyczne. Lilia Kutysz

Gatunki liryki anakreontyk ballada (epicko-liryczny) duma dytyramb elegia epigramat epitafium fraszka hymn limeryk madrygał oda pieśń psalm sielanka sonet tren Lilia Kutysz

TYPY LIRYKI Kto do kogo mówi? Nazwa liryka pochodzi od starożytnego instrumentu muzycznego – liry Kto? PODMIOT LIRYCZNY - określ podmiot liryczny w wierszu. Nie zawsze utożsamiany jest z autorem. Jest to bardzo częsty błąd popełniany przy interpretacji, np. w „Trenach” - tam podmiotem lirycznym jest Jan - takie imię pojawia się w utworze, a nie Jan Kochanowski, jak to się zwykle przyjmuje. Lilia Kutysz

DO KOGO? ADRESAT LIRYCZNY Może to być jedna, konkretna osoba (jak w utworze C.K.Norwida „Do obywatela Johna Brown”); tzw. adresat uogólniony (np. strudzony gość we fraszce Jana Kochanowskiego „Na lipę”); grupa osób (np. krytycy literaccy w wierszu Juliana Tuwima „Do krytyków”), pokolenie (np. w wierszu Adama Asnyka „Do młodych”); przedmiot czy pojęcie abstrakcyjne (miłość, śmierć itp.); w każdej strofie wiersza adresatem może być ktoś inny, tak jest np. w wierszu pt. „Lament Świętokrzyski” (bolejąca Matka Boska zwraca się m.in. do anioła Gabriela, innych matek, Jezusa). Lilia Kutysz

Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego bezpośrednia – bezpośrednio, wprost, w 1. os. lp., „ja” liryczne wyznaje swoje uczucia, przeżycia, myśli (np. elegia); osobista – bezpośrednie wyznania podmiotu lirycznego prezentują rozważania na temat myśli, uczuć poety utożsamianego z podmiotem lirycznym; podmiotu zbiorowego – podmiot liryczny to tzw. „my” liryczne – grupa wypowiadająca się w utworze, prezentująca swój zbiorowy pogląd, myśli (np. hymny) Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego 1-4 Lilia Kutysz

Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego roli –podmiot liryczny wchodzi w rolę konkretnej postaci, często historycznej maski – podmiot liryczny przyjmuje postać np.: rośliny, zwierzęcia, rzeczy, przypisując im np. swoje uczucia Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego 2-4 Lilia Kutysz

pośrednia – podmiot liryczny jest bardziej ukryty, nie wyznaje wprost, lecz wyraża swe myśli przez sytuacje, zdarzenia, opisy; utwory te mają charakter narracyjny lub dialogowy, stąd istnieje kilka odmian tego rodzaju liryki: a) opisowa – uczucia podmiotu lirycznego wyrażone są przez opis np. krajobrazu, przedmiotu; b) sytuacyjna (narracyjna) – w formie wypowiedzi dialogowych i narracyjnych podmiot liryczny prezentuje jakieś zdarzenie (sytuację), w którym nie brał udziału; oprócz podmiotu lirycznego pojawia się bohater liryczny. Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego 3-4 Lilia Kutysz

Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu lirycznego 4-4 zwrotu do adresata - (inaczej inwokacyjna) – podmiot liryczny jest wyraźnie obecny, ale swe myśli kieruje do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, zjawiska, abstrakcyjnego pojęcia). Zazwyczaj utwory w stylu podniosłym (np. oda, list poetycki). Lilia Kutysz

Lilia Kutysz

Podział liryki ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematykę) 1-3 miłosna – tematem utworów jest miłość, jej oblicza, formy refleksyjno-filozoficzna – rozważanie pojęć, uczuć w uogólniający sposób patriotyczno-obywatelska – naród, ojczyzna i cała sfera zagadnień z tym związanych Lilia Kutysz

Podział liryki ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematyka) 2-3 agitacyjno-polityczna – teksty w formie manifestów nawołujących do popierania jakiejś idei lub czynu wielkiej rangi. funeralna (z łac. funerāre – "uroczyście pochować, pogrzebać zmarłego") – upamiętnia zmarłą osobę, wyraża żal po jej śmierci religijna – odwołująca się do religii (np. Bogurodzica) Lilia Kutysz

Podział liryki ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematyka) 3-3 autotematyczna – liryka, której przedmiotem jest refleksja nad rolą poety i istotą poezji (np. Muza Jana Kochanowskiego) apelu – podmiot liryczny kieruje wypowiedź do określonego adresata zamiarem wywarcia wpływu na jego postawę i poglądy. Lilia Kutysz

BUDOWA WIERSZA 1-3 Czy jest stychiczny (ciągły) czy składa się ze zwrotek, jeśli tak, to ilu? Jaka jest liczba wersów w strofie? Jaki jest system wersyfikacji w wierszu? Wiersz sylabiczny, toniczny, sylabotoniczny albo wolny lub zdaniowy? Z ilu sylab składa się każdy wers (metrum), czy występuje średniówka? Lilia Kutysz

BUDOWA WIERSZA 2-3 początkowe (inicjalne) końcowe wewnętrzne *** Czy występują rymy? Jakie? Jaki jest ich układ? początkowe (inicjalne) końcowe wewnętrzne *** dokładne - niedokładne **** męskie – żeńskie Wiersz biały parzyste (sąsiadujące) – dwa kolejne wersy, tzw. układ AABB krzyżowe (przeplatane): np. w pierwszym i w trzecim wersie – układ ABAB okalające – układ ABBA monorymy – układ AAAA Lilia Kutysz

BUDOWA WIERSZA 3-3 Czy utwór dzieli się na wyraźne części? wąs- ką dróż- ką, nie po- ru- sza żad- ną nóż- ką. Po- szał- by, gdy- by mógł lecz prze- cież ma nóg. Czy utwór dzieli się na wyraźne części? Zwróć uwagę na zupełnie nowatorskie formy wiersza, jakie pojawiają się np. u futurystów. Czy występuje refren? Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE Co autor chciał podkreślić przez użycie takich, a nie innych środków? Jeśli rozpoznane w tekście środki stylistyczne (metafory, epitety, przenośnie, porównania) lub środki retoryczne (apostrofy, inwersje, przerzutnie, powtórzenia, wyliczenia) i mają one istotny wpływ na interpretację tekstu poetyckiego, to musimy je również uwzględnić w analizie wiersza. Określ dominantę stylistyczną czy kompozyzyjną, odszukaj słowa klucze. Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 1-15 Alegoria- treść, która poza znaczeniem dosłownym ma jeszcze jedno - ukryte i domyślne (często występuje w bajkach, gdzie bohaterowie zwierzęcy uwydatniają ludzkie wady) Aliteracja- powtórzenie jednej bądź kilku głosek w pozycjach kolejnych wyrazów tworzących wers (te same głoski na początkach każdego wyrazu w wersie) Anafora- powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi (każdy wers zaczyna się od tego samego słowa lub zwrotu) Animizacja (inaczej: ożywienie) - nadanie istotom martwym cech istot żywych (np.: radosna rzeka; śpiewające drzewo; chodzący stół) Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 2-15 Antyteza- zestawienie w jedną całość treściową dwóch przeciwstawnych określeń (np.: cisza hałasu, lepiej z mądrym zgubić niż z głupim znaleźć) Apostrofa (lub: inwokacja)- bezpośredni, retoryczny, najczęściej uroczysty zwrot do czegoś lub kogoś (np.: Litwo! Ojczyzno moja; O radości, iskro bogów!) Antonim- wyraz przeciwstawny, o odmiennym znaczeniu, używany dla pokreślenia i uwydatnienia pewnych cech (np.: antonimem wyrazu dobry jest wyraz zły; gruby-chudy; mały-duży itp.) Antropomorfizacja- nadanie cech ludzkich dotyczących myślenia i świadomości, istotom nieludzkim: zwierzętom, rzeczom, zjawiskom (np.: zadumany niedźwiedź; pies zastanawiał się) Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 3-15 Dźwiękonaśladownictwo czyli onomatopeja - użycie wyrazów, które swoim brzmieniem naśladują zjawiska i wydawane przez nie dźwięki (np.: kap, kap, kap; bum; plum; szelest liści..) Elipsa- celowe pominięcie pewnych elementów zdania. Epifora- powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na końcach kolejnych segmentów wypowiedzi (wersy kończą się tym samym zwrotem bądź wyrazem). Epitet- wyraz określający rzeczownik w wierszu, najczęściej jest to przymiotnik, modyfikujący znaczenie wyrazu. Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 4-15 Eufonia- przyjemne, harmonijne brzmienie głosek, zharmonizowanie dźwięków, celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie (np.: ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą) Groteska- rodzaj fantastyki, karykatura rzeczywistości, wyolbrzymienie, forma nielogiczna, zmieszanie ze sobą kilku stylów w sposób absurdalny, zmieszanie przeciwstawnych uczuć (np.: w subtelny sposób podcięła kochankowi gardło) Hiperbola (rodzaj przenośni)- rzecz opisywana jest celowo i jawnie wyolbrzymiana (np.: wypłakała całe morze łez; człowiek o wielkim sercu) Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 5-15 Inwersja – przestawienie kolejności wyrazów, najczęściej ustawienie orzeczenia na końcu zdania (np.: „Jan gazetę czytał” zamiast „Jan czytał gazetę”). Kontaminacja (inaczej: leśmianizm)- środek językowy o dość skomplikowanej budowie i znaczeniu; zjawisko powstawania nowego wyrazu, poprzez skrzyżowanie lub pomieszanie dwu wyrazów lub zwrotów (np.: sucz tj. „su” ze słowa „suczka” i „cz” ze słowa „smycz” powstaje „suczka na smyczy”) Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 6-15 Kontrast- przeciwieństwo, wprowadzenie dwóch słów o zupełnie różnych znaczeniach dla ich porównania bądź uwydatnienia różnic pomiędzy nimi (np.: Ja przebywam w mroku, ty zaś w światłości) Metafora (inaczej: przenośnia)- zestawienie dwóch lub więcej wyrazów, które w połączeniu zyskują całkiem nowe znaczenie, różne od tego, które posiadały oddzielnie (np.: fale zbóż; morze gwiazd; pikantne rozmowy) zauważ, że wyraz „pikantny” oznacza mocno przyprawiony, a tutaj oznacza rozmowy erotyczne. Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 7-15 Metonimia (inaczej: zmiennia)- zastąpienie jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, ale o tym samym znaczeniu (np.: „Jak człowiek Bogu, tak Bóg człowiekowi” zamiast „Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie”; „czytam Słowackiego” – zamiast – czytam utwory Słowackiego; „Biały Dom ogłosił” – zamiast - prezydent USA ogłosił). Neologizm- utworzony nowy wyraz lub nadanie istniejącemu wyrazowi nowego znaczenia (np.: oszołom; W białodrzewiu jaśnie dźni słoneczko, /Miodzie złoci białopałem żyśnie...). Oksymoron (rodzaj epitetu lub metafory)- składa się z wyrazów o wykluczającej się treści, tworząc sprzeczność, paradoks (np.: dobry złoczyńca; ognista woda, niebiosów pustkowie) Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 8-15 Parafraza - przeróbka utworu: rozwinięcie pierwowzoru bądź jego humorystyczna wersja. Paralelizm składniowy- powtórzenie w wierszu zdań o takiej samej budowie. Pastisz - utwór literacki będący œświadomym naœladownictwem stylu lub maniery innego twórcy, innej szkoły, epoki (np.: „Litwo, ojczyzno moja. Żarliwie i prosto/ powtarzam słowa naszego pacierza” T. Bujnicki). Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 9-15 Personifikacja (inaczej: uosobienie)- nadanie cech ludzkich istotom nieczłowieczym (np.: pies, który śpiewał; mysz uśmiechnęła się czule) Peryfraza - zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynnoœść lub cechę przez charakterystykę, metaforę; inaczej omówienie (np.: węgiel - czarne złoto; Japonia – Kraj Kwitnącej Wiśni; mieć lepkie ręce – kraść). Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 10-15 Poetyzm- słowo lub zwrot, będący umownym znakiem poetyckiego stylu wypowiedzi, nie jest używany w języku potocznym; zdanie zawierające dużą ilość środków stylistycznych (luna – księżyc; pląs – taniec; diamenty lodu; piękna jak róża). Porównanie- zestawienie cech dwóch zjawisk za pomocą zaimków: jak, jakby, jakoby, na kształt. Używamy go, aby porównać ze sobą pewne słowa i uwidocznić ich cechy (np.: dumny jak paw; blady jak ściana, chmura na kształt kwiatu) Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 11-15 Powtórzenie- dwu lub kilkukrotne powtórzenie tego samego wyrazu dla wzmocnienia ich akcentu i podkreślenia emocji (np.: I wołał we dnie, i wołał w nocy, i wołał przez dzień cały) Przerzutnia- przeniesienie części zdania z jednego wersu do następnego w celu podkreślenia znaczenia wyrażenia (np.: „Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,/ Kto cię stracił.” „Ona dziateczki ojcowi podobne/ Rodzi, skąd rostą pociechy osobne”) Pytanie retoryczne- pytanie, którego celem nie jest uzyskanie odpowiedzi, ale pobudzenie do refleksji (np.: Cóż sprawiło, że człowiek tak punktualny dziś się spóźnia?; Kto w końcu tu rządzi: ja czy ty?) Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 12-15 Refren- wersy powtarzające się regularnie w określonych miejscach (np. w piosenkach) Reminiscencja- myœśl, scena, motyw istniejące już w innym dziele, będące jego oddŸźwiękiem. Rytm- równomierne powtarzanie się elementów dŸwiękowych i składniowych, np. regularny rozkład sylab, akcentów, rymów, podobieństwo w budowie zdań Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 13-15 Synekdocha – rodzaj metonimii, figura stylistyczna polegająca na użyciu nazwy całości lub ogółu przedmiotów na oznaczenie części lub jednego przedmiotu (lub na odwrót); ogarnienie (np.: „wygrała Polska” zamiast „wygrała drużyna polska”, „włos mi się zjeżył na głowie” zamiast „włosy”) Stylizacja- wprowadzenie w wierszu cech innego stylu, najczęściej ludowego (np.: Oj dana, dana) Synonim- wyraz o podobnym znaczeniu, słowo bliskoznaczne; prawie to samo znaczenie (np.: prasa – gazeta, periodyk, pismo, dziennik, czasopismo; książka - książeczka, księga, tom, wolumen, album, publikacja, bestseller, dzieło, tytuł, czytadło,, starodruk, lektura (do poduszki), biały kruk, utwór, tekst, publikacja, nauczyciel-wykładowca, ) Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 14-15 Średniówka- wewnętrzny podział wersu, najczęściej znakiem interpunkcji. Występuje tylko w wersach mających co najmniej 8 sylab (np.: Czyś ty nad wszystki nieba | wysoko wniesiona I tam w liczbę aniołków | małych policzona?) Wykrzyknienie- użycie w wierszu wykrzyknika -środka interpunkcyjnego, w celu uwidocznienia uczuć i emocji. (np.: Precz z moich oczu!... posłucham od razu, Precz z mego serca!... i serce posłucha, Precz z mej pamięci!... nie... tego rozkazu Moja i twoja pamięć nie posłucha.) Lilia Kutysz

ŚRODKI STYLISTYCZNE 15-15 Zdrobnienie- pieszczotliwe, czułe określenie czegoś lub kogoś za pomocą dodania do wyrazu podstawowego formantu: -ka -ko -utki -nik –ek –eńko –ić –enie –eczek (np.: dom-domeczek; mało- maleńko) Zgrubienia- tworzymy je, aby podkreślić niechęć i negatywne emocje do opisywanego zjawiska bądź uwydatnienia jego wieku za pomocą dodania do wyrazu podstawowego formantu –sko (np.: pies- psisko; komputer- komputerzysko) Lilia Kutysz

Lilia Kutysz

SPOSÓB OBRAZOWANIA Sposób realistyczny - mamy do czynienia ze stosowaniem antycznej zasady mimesis, czyli naśladowania rzeczywistości w sztuce; sposób czy fantastyczny - autor wprowadza do świata przedstawionego elementy, których nie odnajdziemy w realnym świecie, np. postacie – krasnale, wróżki itp.; sposób symboliczny; ekspresjonistyczny; impresjonistyczny - itd. Lilia Kutysz

INTERPRETACJA odkrycie warstwy znaczeniowej wiersza czytanie tekstu „małymi kawałkami” (można tekst podzielić na wersy, strofy lub większe całości tematyczne, które da się spójnie interpretować) w przypadku interpretacji pisemnej robimy najpierw notatki, do każdej z małych całości tematycznych, które potem zbieramy w postaci wniosków. - każdy ma prawo do indywidualnej interpretacji pod warunkiem, że znajdzie w tekście potwierdzenia swoich słów Lilia Kutysz

Do interpretacji mogą być przydatne następujące informacje Biografia autora Grupa poetycka Okres literacki, w jakim tworzył poeta Typowe dla jego poezji cechy Lilia Kutysz

KONTEKSTY Lilia Kutysz

ŚWIATOPOGLĄD - utwór poetycki nigdy nie powstaje w próżni; jego autor ma przecież jakiś światopogląd, często wypływający z dominujących w danej epoce nurtów filozoficznych; HISTORIA - niebagatelną rolę pełni również historia, zwłaszcza te jej momenty, które dostarczają wszystkim, a zatem także poetom, wielu silnych przeżyć; KONTEKSTY FILOZOFICZNE I HISTORYCZNE - mają bardzo często wpływ na wybór tematu, np. w średniowieczu bardzo popularny był motyw tańca śmierci (danse macabre), w baroku - przemijania (vanitas), w romantyzmie - motyw pielgrzyma, w Młodej Polsce - motyw nieuchronnego upadku cywilizacji (poezja dekadencka) itp. Lilia Kutysz

NAWIĄZANIA 1-2 Autor bardzo często świadomie nawiązuje do innych dzieł poprzez mniej lub bardziej czytelne aluzje, cytaty, odwołania. Na przykład w aluzji literackiej poeta z rozmysłem nawiązuje do innego dzieła. Czyni to w sposób mniej lub bardziej bezpośredni, licząc na spostrzegawczość czytelnika, jego znajomość literatury. np. Za sprawą: Tytułu (K. Iłłakowiczówna "Opowieść małżonki św. Aleksego" to nawiązanie do średniowiecznej "Legendy o św. Aleksym" ) Motta Lilia Kutysz

NAWIĄZANIA 2-2 Formy wiersza Nazewnictwo Tematyka Przywołanie konkretnych utworów w wierszu Nawiązanie do stylu i poetyki wiersza Wiersz jako: parafraza, pastisz, trawestacja (przeróbka np.. Poemat heroikomiczny) Lilia Kutysz

PRZESŁANIE Określ, czy to, co chciał wyrazić podmiot liryczny, ma wartość uniwersalną czy wręcz przeciwnie. Dajemy tym samym odpowiedź na pytanie, po co właściwie taki wiersz powstał - by uczyć, bawić, wzruszać, nawoływać do walki (np. poezja tyrtejska)? Lilia Kutysz

OCENA Odpowiedz na pytanie, jakie wrażenie wywarł na Ciebie dany utwór. Lilia Kutysz