Ćwiczenia V dr Katarzyna Łucarz

Formy współdziałania w popełnieniu przestępstwa i wykroczenia skarbowego Do podstawowych form sprawstwa zaliczamy (art. 9 § 1 k.k.s.): sprawstwo pojedyncze sprawstwo równoległe współsprawstwo sprawstwo kierownicze sprawstwo polecające

Formy współdziałania przestępczego Formy niesprawcze (zjawiskowe) Formy sprawcze Sprawstwo PodżeganiePomocnictwo JednosprawstwoWspółsprawstwo Sprawstwo kierownicze Sprawstwo polecające

Koncepcje odpowiedzialności za przestępcze współdziałanie koncepcja udziału w cudzym wykroczeniu/przestępstwie koncepcja jednolitego sprawstwa polska koncepcja postaci zjawiskowych popełnienia przestępstwa

Koncepcja udziału w cudzym wykroczeniu/przestępstwie opiera się na założeniu, że własne wykroczenie/przestępstwo popełnia jedynie sprawca główny, wszyscy inni (podżegacz, pomocnik, współsprawca) mają swój udział w wykroczeniu/przestępstwie sprawcy głównego i w ten sposób są z nim związani (zasada odpowiedzialności akcesoryjnej). Przy czystej (krańcowej) akcesoryjności odpowiedzialność osób uczestniczących w przestępstwie sprawcy głównego w pełni uzależniona jest od tego, co ów sprawca uczynił, oraz od zakresu jego odpowiedzialności (bez przestępstwa sprawcy głównego nie może być bowiem mowy o udziale w cudzym wykroczeniu/przestępstwie). Nie istnieje zatem możliwość odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo bez popełnienia czynu zabronionego przez sprawcę głównego co najmniej w formie usiłowania. Wszyscy współdziałający popełniają jedno przestępstwo, które wykonuje sprawca główny, uczestniczą zaś w jego popełnieniu podżegacz i pomocnik.

Koncepcja jednolitego sprawstwa – prowadzi do pełnego uniezależnienia odpowiedzialności współdziałających (podżegacza, pomocnika) od odpowiedzialności sprawcy głównego. Odpowiedzialność za poszczególne postacie sprawstwa możliwa jest także wówczas, gdy sprawcy głównemu nie da się przypisać dokonania lub usiłowania popełnienia czynu zabronionego. W przypadku współdziałania w popełnieniu wykroczenia/przestępstwa każdy ze współdziałających popełnia swoje własne wykroczenie/przestępstwo. Z uwagi na uznanie wszystkich postaci współdziałania za sprawstwo, możliwe jest usiłowanie poszczególnych odmian sprawstwa na zasadach ogólnych.

Polska koncepcja postaci zjawiskowych popełnienia przestępstwa/wykroczenia Istotą tej koncepcji jest krańcowe uniezależnienie odpowiedzialności podżegacza i pomocnika od odpowiedzialności sprawcy, oparte na zasadzie odpowiedzialności indywidualnej. Każdy z wymienionych podmiotów odpowiada za własne przestępstwo, tzn. sprawca za sprawstwo, podżegacz za nakłanianie, pomocnik zaś za udzielanie pomocy. Prowadzi to do przypisania każdemu ze współdziałających odrębnego przestępstwa, którego znamiona określone są zarówno w art. 9 § 1 k.k.s., jak i odpowiednim przepisie części szczególnej.

Zgodnie z art. 9 § 1 k.k. odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub – wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie – poleca jej wykonanie takiego czynu.

Sprawstwo pojedyncze - sprawca sam realizuje wszystkie ustawowe znamiona przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego Sprawstwo równoległe (koincydentalne) - gdy dwie lub więcej osób popełnia w tym samym czasie i miejscu taki sam czyn bez porozumienia (np. przemyt celny, którego przedmiot ujawniono w dwóch bagażach należących do dwóch różnych osób, choć znajdujących się w jednym autokarze)

Odpowiada za współsprawstwo ten, kto wykonuje czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu z inną osobą. Wspólne wykonanie czynu zabronionego oznacza, iż współdziałający sprawcy łącznie, nie z osobna, zrealizować muszą komplet jego ustawowych znamion. Suma ich zachowań zatem ma wypełniać istotę danego wykroczenia. Tym samym nie jest konieczne, aby każdy ze współdziałających sprawców realizował wszystkie znamiona czynu zabronionego. Porozumienie zachodzi wówczas, gdy mamy do czynienia z uzgodnieniem wspólnego zamiaru podjęcia zachowania stanowiącego wykonanie czynu zabronionego oraz podziałem ról między poszczególnymi sprawcami. Jest ono spoiwem łączącym wzajemnie dopełniające się zachowania kilku sprawców w jedną całość. Istotne jest przy tym, aby porozumiewający się współsprawcy mieli świadomość i wolę wspólnego działania (inaczej przy sprawstwie koincydentalnym). Po ich stronie musi istnieć ta subiektywna więź, która sprowadza się do tego, że każdy z nich ma świadomość, że umawia się z inną osobą co do wspólnego przedsięwzięcia określonego zachowania oraz ma wolę wspólnego wykonania. Jego treść może być jednocześnie modyfikowana w trakcie realizacji czynu zabronionego (współsprawstwo sukcesywne). Współsprawstwo konieczne narzuca sama ustawa.

Szczególne formy współdziałania Zorganizowana grupa przestępcza – co najmniej trzy osoby współdziałające ze sobą. Grupa powinna mieć wewnętrzną hierarchię, podział ról i korzyści z przestępstwa, a działalność w takiej grupie ma warunkować lub ułatwiać popełnianie przestępstw skarbowych Związek mający na celu popełnianie przestępstwa skarbowego - wyższy stopień organizacji wewnętrznej aniżeli zorganizowana grupa, tj. trwałe formy organizacyjne, wyróżnione kierownictwo oraz określona dyscyplina członków K.k.s. przewiduje w takich przypadkach nadzwyczajne obostrzenie kary (art. 37 § 1 pkt 5)

Sprawstwo kierownicze zachodzi wówczas, gdy sprawca kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę. Kierowanie polega na faktycznym panowaniu nad przebiegiem oraz realizacją znamion czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę. Oznacza więc sytuację, w której to od decyzji sprawcy kierowniczego zależy rozpoczęcie, prowadzenie, zmiana lub nawet przerwanie zachowania osoby bezpośrednio realizującej znamiona czynu Istota sprawstwa kierowniczego polega zatem na zorganizowaniu i kierowaniu akcją przestępczą, a ponadto na możliwości kierowania wykonaniem przestępstwa, kształtowania jego przebiegu i regulowania czynności innych osób.

Sprawstwo polecające - wykorzystanie uzależnienia innej osoby od siebie i polecenie jej wykonania czynu zabronionego. Konieczne jest tu istnienie stosunku zależności między osobą wydającą polecenie wykonania czynu zabronionego a sprawcą tego czynu. Istniejący stosunek zależności może mieć charakter formalny (podległość służbowa) lub faktyczny (np. dług wdzięczności) Polecający, podobnie jak sprawca kierowniczy, nie realizuje osobiście znamion czynu zabronionego, lecz posługuje się w tym celu inną osobą. Z tej perspektywy można by go więc określić jako sprawcę pośredniego. Od sprawstwa kierowniczego polecenie różni się przede wszystkim tym, że polecający nie panuje nad realizacją czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę. Jego rola ogranicza się do zlecenia wykonania czynu zabronionego innej osobie.

Zjawiskowe formy współdziałania przestępczego Zaliczamy do nich: Podżeganie, Pomocnictwo, Prowokację. (art. 18 § 2 i 3, art. 19–20, art. 21 § 2 i 3 oraz art. 22–24 k.k. w zw. z art. 20 § 2k.k.s.) Te postacie nie dotyczą wykroczeń skarbowych.

Podżeganie - kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego, czyli dąży do wywołania u innej osoby zamiaru popełnienia przestępstwa skarbowego. Podżegacz nie jest sprawcą sensu stricto, sam nie uczestniczy w popełnieniu czynu, do którego dokonania nakłania. Elementy podżegania to: - zamiar bezpośredni („kto chcąc”) i - nakłanianie do dokonania czynu zabronionego (mową, pismem, gestem, groźbą). Istota tego ostatniego sprowadza się do wywołania u innej, konkretnie oznaczonej osoby woli popełnienia czynu zabronionego. Nie jest nim w każdym razie utwierdzanie tej osoby w podjętym wcześniej zamiarze (pomocnictwo psychiczne).

Podżeganiem jest nie tylko nakłanianie/namawianie innej osoby do przestępstwa skarbowego, ale także obietnica pomocy (np. dostarczenia środka transportu, sfałszowania wymaganych dokumentów, ukrycia towaru), jeżeli spowodowała ona u nakłanianego postanowienie (zamiar) popełnienia przestępstwa skarbowego.

Pomocnictwo - kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji (pomocnictwo fizyczne i psychiczne). Odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego swoim zaniechaniem ułatwia innej osobie jego popełnienie (pomocnictwo przez zaniechanie). Elementy pomocnictwa: zamiar bezpośredni lub ewentualny („kto w zamiarze”) ułatwienie popełnienia czynu zabronionego musi nastąpić przed lub w czasie popełnia czynu zabronionego.

Prowokacja - nakłanianie innej osoby do popełnienia przestępstwa skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania karnego skarbowego. Prowokator odpowiada tak jak podżegacz, ale wyłączono w stosunku do niego możliwość zastosowania m.in. przepisów o czynnym żalu (poniesie on odpowiedzialność karną także wtedy, gdy uda mu się zapobiec dokonaniu czynu zabronionego).

Zasady odpowiedzialności za sprawcze formy współdziałania w popełnieniu przestępstwa/wykroczenia skarbowego Zasada niezależności odpowiedzialności każdego ze współdziałających (brak odpowiedzialności za eksces) 1) Każdy ze współsprawców wykonujących czyn zabroniony odpowiada w granicach swej umyślności lub nieumyślności, niezależnie od odpowiedzialności pozostałych sprawców. 2) Okoliczność osobistą, wyłączającą lub łagodzącą albo zaostrzającą odpowiedzialność, która nie stanowi znamienia czynu zabronionego, uwzględnia się tylko co do sprawcy, którego ona dotyczy (np. recydywa, poczytalność, wiek sprawcy).

Zasady odpowiedzialności sprawczych i niesprawczych współdziałających w popełnieniu przestępstwa Możliwość odpowiedzialność ekstraneusa za indywidualne przestępstwo skarbowe W przypadku indywidualnego przestępstwa skarbowego możliwa jest odpowiedzialność współdziałającego (sprawczego i niesprawczego), który nie posiada cechy wymaganej przez przepis (tzw. ekstraneusa) jeżeli zostaną spełnione następujące przesłanki: 1)okoliczności osobista dotycząca sprawcy tworzy indywidulane przestępstwo skarbowe w typie podstawowym lub wpływa na wyższą karalność – tworzy typ kwalifikowany 2)współdziałający nie mający tej cechy wiedział o jej występowaniu u innego współdziałającego. A contrario odpowiedzialność za przestępstwo indywidulane osoby nie osiadającej cechy wymaganej przez przepis, która współdziała z osobą cechę tę posiadającą nie będzie możliwa jeżeli: 1)współdziałający niezindywidualizowany nie wiedział, że współdziała z osobą posiadającą cechę indywidualną stanowiącą znamię czynu zabronionego, 2)Współdziałający zindywidualizowany (posiadający cechę indywidualną wymaganą przez normę) odpowiada za przestępstwo skarbowe niewłaściwe typu uprzywilejowanego. Wobec współdziałającego, którego nie dotyczy okoliczność stanowiąca znamię czynu zabronionego, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. A także na mocy art. 20 §3 k.k.s. odstąpić od wymierzenia kary lub środka karnego.

Czynny żal Współdziałający sprawczy i niesprawczy w popełnieniu przestępstwa skarbowego nie podlega karze, jeżeli zapobiegł jego popełnieniu (skuteczny czynny żal). Ustawodawca zrezygnował tutaj z warunku dobrowolności (inaczej w k.k.). Jeżeli czynny żal był nieskuteczny, tzn. współdziałający starał się zapobiec dokonaniu czynu zabronionego, ale mu się to nie udało, sąd może wobec niego zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Dodatkowe zasady odpowiedzialności podżegaczy i pomocników do popełnienia przestępstwa skarbowego Podżegacz i pomocnik: 1) odpowiadają w granicach swojej umyślności niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających. Ta zasada wyklucza ich odpowiedzialność za eksces innych współdziałających; 2) Okoliczności osobiste, wyłączające lub łagodzące albo zaostrzające odpowiedzialność karną, uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą (chodzi tu o okoliczności nie będące znamieniem czynu zabronionego) 3) Jeżeli czynu zabronionego tylko usiłowano dokonać odpowiadają oni jak za usiłowanie (mimo że swojego czynu już dokonali); 4) Jeżeli czynu zabronionego nie usiłowano dokonać, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Quasi - sprawstwo Zastępstwo prawne - art. 9 § 3 k.k.s. wprowadza odpowiedzialność jak za sprawstwo osoby, która zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi osoby fizycznej lub prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną.

Podstawa zastępstwa prawnego a) przepis prawa (np. Kodeksu spółek handlowych), b) decyzja właściwego organu (np. powołanie przez radę nadzorczą spółki), c) umowa (np. o pracę, zlecenia), d) faktyczne wykonywanie.

W części szczególnej k.k.s. podmiot wielu przestępstw i wykroczeń skarbowych jest określony nazwą zbiorową, np. „podatnik”, „płatnik”, „rezydent”, „producent”, „importer” W takich sytuacjach osoba fizyczna działająca w danym podmiocie gospodarczym ponosi odpowiedzialność jak sprawca, jeżeli zajmowała się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi danej jednostki (Uzasadnienie rządowego projektu k.k.s.)

Formy stadialne (iter delicti) Wyróżnia się cztery etapy realizacji czynu zabronionego: zamiar (cogitationis poenam nemo patitur -niekaralny etap wewnętrzny) przygotowanie (co do zasady niekaralne na gruncie prawa karnego skarbowego; w części szczególnej k.k.s. wyjątek stanowi art. 67 § 2, który przewiduje jedyny przypadek karalności czynności przygotowawczych (uzyskiwanie lub przysposabianie środków w celu popełnienia przestępstwa skarbowego, polegającego na fałszowaniu znaku akcyzy albo upoważnienia do odbioru banderol) usiłowanie (karalne tylko w odniesieniu do przestępstw skarbowych - art. 21 k.k.s.) dokonanie (karalne w granicach ustawowego zagrożenia)

Usiłowanie zachodzi, gdy sprawca, działając w zamiarze popełnienia czynu zabronionego, swoim zachowaniem zmierza bezpośrednio ku jego dokonaniu, które jednak nie następuje. Z tak ujętej formuły usiłowania wynikają następujące jego przesłanki: - zamiar popełnienia czynu zabronionego, - zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania czynu zabronionego - brak dokonania. Usiłowanie

Usiłowanie udolne - gdy sprawca nie dokonuje przestępstwa skarbowego, pomimo że było to możliwe. Usiłowanie nieudolne - gdy sprawca nie uświadamia sobie, że dokonanie przestępstwa skarbowego jest w ogóle niemożliwe, ze względu na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka nienadającego się do popełnienia nim czynu zabronionego. Jest ono podstawą do nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet do odstąpienia od jej wymierzenia.

Ukończone, które zachodzi wówczas, gdy sprawca wykonał wszystkie czynności mające prowadzić do pełnej realizacji znamion czynu zabronionego i ze swej strony nie musi już przedsiębrać czegokolwiek, a jedynie oczekiwać rezultatów swego zachowania (możliwe przy wykroczeniach formalnych; czynny żal). Nieukończone (zatamowane, zahamowane) ma miejsce wówczas, gdy sprawca zdołał wykonać jedynie część czynności, które prowadzić miały do realizacji zamierzonego celu (możliwe przy wykroczeniach skutkowych; odstąpienie od dokonania).

K.k.s. nie przewiduje karalności usiłowania w odniesieniu do wykroczeń skarbowych. Nie jest również karalne usiłowanie przestępstw skarbowych nieumyślnych. Wobec usiłowania umyślnego przestępstwa skarbowego stosuje się przepisy art. 21 i art. 20 § 4 k.k.s. oraz art. 13, art. 14 § 2 i art. 15 k.k. (w zw. z art. 21 § 3 k.k.s.). Usiłowanie jest zawsze karalne w odniesieniu do przestępstw skarbowych zagrożonych karą wyższą niż rok pozbawienia wolności. Karalność usiłowania przestępstwa skarbowego zagrożonego karą łagodniejszą jest uzależniona od istnienia w k.k.s. przepisu przewidującego wprost taką karalność (w części szczególnej).

Za usiłowanie można wymierzyć karę w wysokości nieprzekraczającej dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego dla danego przestępstwa skarbowego.

Dokonanie Dokonanie stanowi ostatni etap realizacji czynu zabronionego i ma miejsce wówczas, gdy sprawca zrealizował pełny zestaw ustawowych znamion danego typu czynu zabronionego. W razie popełnienia przestępstwa skarbowego, które karane jest już na etapie usiłowania, sprawca zostanie ukarany wyłącznie za dokonanie, gdyż odpowiada się za ostatni zrealizowany etap. Pojęcie „dokonania” nie jest tożsame z pojęciem „popełnienia” przestępstwa skarbowego. Różnica dotyczy ich zakresów logicznych, pierwsze bowiem zawiera się w drugim. Każde dokonanie jest zarazem popełnieniem, lecz nie zawsze musi być odwrotnie, o czym właśnie świadczą formy stadialne. Można popełnić przestępstwo polegające na usiłowaniu, ale nie można mówić o dokonaniu przestępstwa, które osiągnęło jedynie etap usiłowania.