Książka w Średniowieczu Opracowali: Piotr Stępień, Przemysław Bęben, Tomasz Szustak, Bartosz Zemsta

KSIĄŻKA W ŚREDNIOWIECZU Okres książki średniowiecznej od V do połowy XV wieku. W rozwoju książki, należy wyodrębnić co najmniej trzy odmienne okresy: BIZANTYJSKI, ARABSKI i ZACHODNIOEUROPEJSKI . Książka pełniła w średniowieczu rolę podstawowego narzędzia pracy i źródła wiedzy. Księgi spisywano głównie w klasztornych skryptoriach, z czasem powstawały w miastach wyspecjalizowane warsztaty kopistów. W szkołach i na uniwersytetetach też kopiowano. Książki pisane były na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około drugiej połowy XII wieku, a rozpowszechnił się zwłaszcza w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione, pojawiały się w nich miniatury, inicjały, bordiury – pas dekoracyjny z elementów roślinnych. Strony pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami o alegorycznej symbolice. Rzadkość umiejętności czytania oraz sposób powielenia książek, ręczny i bogate zdobienia, sprawiał że książki miały dużą wartość materialną, czasem wycenianą na kilka wsi!!!

WYGLĄD KSIĄŻKI W ŚREDNIOWIECZU

SZTUKA BIZANTYJSKA Dzieje niepodległego państwa bizantyjskiego zamykają się datami 395 – 1453. Pierwszą łączy się z utworzeniem samodzielnego państwa w wyniku podziału Cesarstwa Rzymskiego przez Teodozjusza Wielkiego, druga z ostatecznym podbojem tureckim. Model kultury bizantyjskiej kształtowały tradycje antyczne – greckie i rzymskie, chrześcijaństwo. Książki, podobnie jak cała sztuka bizantyjska, odznaczały się ozdobnością i przepychem . Charakteryzowało to zwłaszcza kodeksy liturgiczne i teologiczne. Często barwiono pergamin na kolor złoty lub purpurowy, pisano też czasem złotem lub srebrem. Zdobnictwo było bogate, monumentalne i hieratyczne. Malarstwo bizantyjskie nie znało perspektywy, a hierarchię przedstawianych postaci symbolizowały ich niewspółmierne wymiary – im ważniejsza była osobistość, tym większa w stosunku do pozostałych. Przeważały barwy ciemne wyrażające dostojeństwo : purpura, fiolet, szafir, zieleń i oczywiście złoto. Wspaniałości ustroju dopełniały oprawy.

Ewangeliarz świętego Kolumby – manuskrypt z 800roku.

ŚWIAT ISLAMU W VII wieku Mahomet zjednoczył wokół żarliwej i wojowniczej ideologii Islamu plemiona koczujące na Półwyspie Arabskim Persję, Syrię, Egipt i inne obszary na północy Afryki, Hiszpanię.. Podstawą ich rozwoju i doskonalenia były studia nad świętą księgą Koranu i alfabetyczne pismo arabskie. Najczęściej stosowaną w świecie arabskim formą książki był kodeks pergaminowy lub papierowy, chociaż znano też zwoje papirusowe i skórzane . Największą zasługą Arabów dla książki było udoskonalenie produkcji papieru i przeniesienie go do Europy w 1150 r. (pierwsza papiernia w Hiszpanii) Byli mistrzami introligatorskimi – wprowadzili lekkie oprawy ksiąg używając tektury, jedwabiu, skór Ilustracje wzorowane były na dywanach (religia wprowadza surowy zakaz przedstawiania postaci ludzkich), stąd motywy roślinne – arabeski i geometryczne – maureski.

Święta księga Islamu – Koran Rodzaje zdobnictwa

ZACHODNIA EUROPA Rozwój książki najtrudniejszy był w Europie Zachodniej, ale też najdłuższe trwanie. Kiedy kwitły Bizancjum i kraje arabskie, Europa Zachodnia wychodziła z głębokiego upadku i tam znajdowała wzorce kulturalne i – gotowe księgi. Ale wieki zmierzchu tamtych cywilizacji zbiegły się z „młodością ” Europy i jej największą dynamiką. W czasach ogólnej zawieruchy książka starożytna znalazła najbezpieczniejsze schronienie w klasztorach. Najcenniejsze zbiory posiadali benedyktyni, augustianie, cystersi, dominikanie, franciszkanie. To były wielkie skarby. Rozwój miast, uniwersytetów w XII w. przyczynił się do rozwoju książki użytkowej. Powstają więc skryptoria mieszczańskie, przy uniwersytetach.

POLSKA Książki przybywały więc do Polski wraz z pierwszymi misjonarzami. Drogi misjonarzy wiodły prawdopodobnie z Irlandii, Czech, Niemiec I Włoch oraz Francji i Węgier. Początkowo książki były pochodzenia obcego, XIII w. – przejęcie inicjatywy przez duchownych, XIV w. – rozpowszechnia się książka poza kręgi kośćielne. Najpierw pojawiły się skryptoria klasztorne – świętokrzyskie na łysej Górze, a od XIV/XVw. cechowe, mieszczańskie. Przepisywali oprócz kopistów, nauczyciele, studenci. Książki zaczynają służyć celom praktycznym: pracy nauczycieli, naukowej. Była to ks. skromna zewnętrznie, tańsza od luksusowej – kościelnej.

NAJWAŻNIEJSZE ZABYTKI KSIĄŻKI ŚREDNIOWIECZNEJ W POLSCE Najwcześniejszymi zabytkami rękopiśmienniczymi na ziemiach polskich są oczywiście łacińskie księgi religijne pochodzenia obcego. „Ewangeliarz” z 800 roku, przechowywane w Bibliotece Kapitulnej w Gnieźnie. Z XI wieku zachowały się luksusowe, bogato iluminowane kodeksy liturgiczne, pisane złotem na purpurowo barwionym pergaminie : „Ewangeliarz gnieźnieński” , „Ewangeliarzem płockim”. Pierwsze zdanie w jęż. Pol. Pojawiło się w „Księdze henrykowskiej” w XIIw. W języku polskim „Kazania Świętokrzyskie”, a od XVw. pisano już w językach narodowych np.. „Biblia królowej Zofii”

1. „Biblia królowej Zofii” 2. „Kazania świętokrzyskie”

Powstanie średniowiecznych bibliotek można datować na V i VI wiek, pamiętając jednocześnie, że księgozbiory starożytne do tego okresu czasu uległy rozproszeniu lub zostały zniszczone. Główny impuls dla gromadzenia ksiąg w wiekach średnich dał król Ostrogotów Teodoryk Wielki (454 -526), który skupił się na literaturze antycznej jednocześnie wspierając pisarzy. Średniowieczna biblioteka umieszczona była zazwyczaj w zakrystii kościelnej, w klasztorze lub specjalnej przybudówce przy kościele. Izba taka, zaopatrzona była w rzeźbione pulpity, na których spoczywały księgi. Była to jednocześnie czytelnia i miejsce przechowywania książek, gdzie większe dzieła przymocowywano do pulpitów za pomocą łańcuchów a mniejsze umieszczano w szafach.