Wątki „dantejskie” w muzyce: Symfonia „Dantejska” F. Liszta i Francesca da Rimini P. Czajkowskiego Anna Al-Araj (UJ)

La Divina Commedia Pisany tercyną poemat włoskiego twórcy – Dantego Alighieri, powstały w I poł. XIV w. Pisany tercyną poemat włoskiego twórcy – Dantego Alighieri, powstały w I poł. XIV w. Wizja wędrówki poety, będącego „na połowie czasu” (35 lat), przez zaświaty: Piekło (l’Inferno), Czyściec (il Purgatorio), Raj (il Paradiso) Wizja wędrówki poety, będącego „na połowie czasu” (35 lat), przez zaświaty: Piekło (l’Inferno), Czyściec (il Purgatorio), Raj (il Paradiso) „W życia wędrówce, na połowie czasu, Straciwszy z oczu szlak nieomylnej drogi, W głębi ciemnego znalazłem się lasu” Silna inspiracja Eneidą Wergiliusza (który pełni rolę „mentora”, „przewodnika” po zaświatach) Silna inspiracja Eneidą Wergiliusza (który pełni rolę „mentora”, „przewodnika” po zaświatach)

La Divina Commedia Wykorzystanie symboliki liczb Wykorzystanie symboliki liczb - Budowa trzyczęściowa (tryptyk), w każdej części pojawiają się 33 pieśni (canti) – razem z pieśnią wstępną Commedia liczy zatem 100 pieśni pisanych strofą trzywersową - Podróż trwa 3 dni i 3 noce - Liczba 3 – symbol Trójcy Świętej, liczba 100 – symbol doskonałości

La Divina Commedia

Piekło Piekło - Ma kształt stożka i składa się z 9 kręgów, na samym dnie zasiada Lucyfer - Nad bramą widnieje napis „Lasciate ogni speranza, voi ch’entrate” („Porzućcie wszelką nadzieję, wy, którzy tu wchodzicie”)

La Divina Commedia „Dłoń mi na dłoni położył i lice Ukazał jasne, duchem natchnął śmiałem, Po czym wprowadził w głębin tajemnice. Stamtąd westchnienia, płacz, lament chorałem Biły o próżni bezgwiezdnej tajniki. Więc, już na progu stając, zapłakałem. Okropne gwary, przeliczne języki, Jęk bólu, wycia, to ostre, to bledsze, I rąk klaskania, i gniewu okrzyki Czyniły wrzawę, na czarne powietrze Lecącą wiru wieczystymi skręty, Jak piasek, gdy się z huraganem zetrze”

La Divina Commedia

Kręgi piekielne Kręgi piekielne - Przedpiekle: dusze gnuśnych, obojętnych na kwestię dobra i zła - I: dusze ludzi nieochrzczonych (m.in. Homer, Horacy, Owidiusz, Sokrates, Platon, Arystoteles) - II: dusze ludzi nie panujących nad zmysłami (m.in. Dydona, Kleopatra, Achilles, Tristan, Francesca da Rimini i Paolo Malatesta) - III: dusze osób nie znających umiaru w jedzeniu i piciu

La Divina Commedia - IV: dusze skąpców i rozrzutników - V: dusze gniewnych, zazdrośników, leniwych i pesymistów - VI: dusze heretyków (m.in. Epikur) - VII: dusze gwałtowników wobec bliźnich, samych siebie i Boga (samobójcy, gwałtownicy, sodomici…)

La Divina Commedia VIII: dusze stręczycieli, uwodzicieli, pochlebców, wróżbitów, oszustów, hipokrytów, złodziei, siewców niezgody, fałszerzy (m.in. Odyseusz, Mahomet) VIII: dusze stręczycieli, uwodzicieli, pochlebców, wróżbitów, oszustów, hipokrytów, złodziei, siewców niezgody, fałszerzy (m.in. Odyseusz, Mahomet) IX: dusze zdrajców: bliskich, ojczyzny, gości, dobroczyńców (Judasz, Brutus, Kasjusz) IX: dusze zdrajców: bliskich, ojczyzny, gości, dobroczyńców (Judasz, Brutus, Kasjusz)

La Divina Commedia

Czyściec – wzniesienie położone na antypodach Jerozolimy, stopnie Czyśćca odpowiadają porządkowi grzechów – za najcięższe pokutuje się na najniższych tarasach góry; na wierzchołku Czyśćca poetę opuszcza Wergiliusz Czyściec – wzniesienie położone na antypodach Jerozolimy, stopnie Czyśćca odpowiadają porządkowi grzechów – za najcięższe pokutuje się na najniższych tarasach góry; na wierzchołku Czyśćca poetę opuszcza Wergiliusz

La Divina Commedia

Po Raju oprowadza poetę ukochana Beatrycze oraz Bernard z Clairvaux Po Raju oprowadza poetę ukochana Beatrycze oraz Bernard z Clairvaux Raj składa się ze sfer niebieskich, w ramach których występują nieba planetarne (związane z cnotami kardynalnymi i boskimi) Raj składa się ze sfer niebieskich, w ramach których występują nieba planetarne (związane z cnotami kardynalnymi i boskimi) Nad dziewięcioma rodzajami nieba znajduje się Empireum i siedziba Boga w kształcie białej róży Nad dziewięcioma rodzajami nieba znajduje się Empireum i siedziba Boga w kształcie białej róży

Francesca da Rimini Piotr Czajkowski – liczne dzieła symfoniczne o charakterze programowym (symfonie, uwertury koncertowe: Romeo i Julia, Burza, Rok 1812, fantazja symfoniczna: Franscesca da Rimini) Piotr Czajkowski – liczne dzieła symfoniczne o charakterze programowym (symfonie, uwertury koncertowe: Romeo i Julia, Burza, Rok 1812, fantazja symfoniczna: Franscesca da Rimini) - symfonie: od ilustracyjności ważniejszy „program emocjonalny” – wyraz konfliktów nękających nadwrażliwą jednostkę, odzwierciedlenie dramatycznych zmagań z przeznaczeniem

Francesca da Rimini (1883) Silny wpływ osiągnięć Liszta, zastosowanych w Symfonii „Dantejskiej” Silny wpływ osiągnięć Liszta, zastosowanych w Symfonii „Dantejskiej” - Forma ABA’ w prologu - Wprowadzenie motywów ‘infernalnych’ (np. triol w niskim rejestrze w partii kontrabasów) - Wykorzystanie analogicznych rozwiązań w zakresie instrumentacji (np. połączenie brzmienia harfy z rożkiem angielskim) - Efekty ilustracyjne (imitacja odgłosów wichru w partii fletów)

Francesca da Rimini Różnice wobec „Lisztowskiego” schematu Różnice wobec „Lisztowskiego” schematu - Silniejsze nasycenie utworu polifonią - Większa zwartość formalna (technika quasi-wariacyjna)

Francesca da Rimini Wstęp Wstęp - A – opisy przedpiekla - B – nawiązanie do V Pieśni z Piekła: wprowadzenie programowego motta, „złowieszcze” figury w kontrabasach przerywane brzmieniem tam-tamu, wszechobecna chromatyka

Francesca da Rimini Część główna Część główna - Tonacja e-moll - Ilustracja hulającego wichru (flety) - Ilustracja motta „Lasciate ogni speranza…” (recytatyw klarnetu solo) - Opowieść Franceski – tonacja E-dur (topos miłosny), rozlewna linia melod., kantylena - Powrót idiomu piekielnego

Symfonia „Dantejska” (1854) Dedykowana Wagnerowi Dedykowana Wagnerowi Początkowo miała być odzwierciedleniem układu Boskiej komedii, lecz ostatecznie Liszt zachował tylko tytuły dwóch pierwszych części, a w miejsce Raju wprowadził Magnificat z udziałem chóru żeńskiego (lub chłopięcego) – integralną muzycznie i ideowo III część dzieła Początkowo miała być odzwierciedleniem układu Boskiej komedii, lecz ostatecznie Liszt zachował tylko tytuły dwóch pierwszych części, a w miejsce Raju wprowadził Magnificat z udziałem chóru żeńskiego (lub chłopięcego) – integralną muzycznie i ideowo III część dzieła

Symfonia „Dantejska” Cz. I – Piekło Cz. I – Piekło - 5 tematów - Forma sekwencyjna ABA’, zaburzenie budowy allegra sonatowego (próba odzwierciedlenia przeżyć bohaterów, liryczne fragmenty) - Inspiracja V Pieśnią z Piekła Dantego

Symfonia „Dantejska” Cz. I – wstęp („A”) Cz. I – wstęp („A”) - T1 – w d-moll (tonacja śmierci), recytatywny, obsada: tuby i puzony, wiolonczele i kontrabasy, przerywany rytmicznymi „figurami śmierci” (tam-tam) - T2 – „Lasciate ogni speranza…”, blacha - T3 – motyw piekła, opadająca linia melod., triole infernalne; symbol Lucyfera

Symfonia „Dantejska” - T4 – opadająca linia melod. - T5 – chromatyczny motyw o kierunku wznoszącym, wykorzystanie fletu piccolo; symbol Lucyfera

Symfonia „Dantejska” Cz. I – część zasadnicza („B”) Cz. I – część zasadnicza („B”) - Ilustracja V Pieśni - Tonacja Fis-dur, kameralizacja obsady (harfa – symbol kobiety) - Opowieść bohaterki – klarnet solo, charakter recytatywny, powolna narracja - Zestawienie rożka angielskiego z harfą – melancholia, charakter pieśniowy („Nie ma większego bólu niż wspomnienie szczęścia w okresie niedoli”)

Symfonia „Dantejska” - Nałożenie na siebie motywów pieśniowych i recytatywnych w tonacji H-dur (topos śmierci z miłości u Wagnera)  Powrót idiomu piekielnego („A’”) w tonacji d-moll