Prawo dowodowe Rozwój prawa dowodowego Dr Dagmara Gruszecka

Rozwój prawa dowodowego W czasach starożytnych prawo dowodowe było dość słabo rozwinięte. W Grecji, mimo rozwoju refleksji filozoficznej i prawno-ustrojowej prawo dowodowe znało środki dowodowe o charakterze religijnym, przede wszystkich przysięgi sakralne, czyli przysięgi składane wobec bóstwa przez świadków oraz – w procesie karnym – samego oskarżonego, a także strony w sporach cywilnych. Większą rolę w rozwoju prawa dowodowego odegrało prawo rzymskie, zwłaszcza to z okresu republiki. W zasadzie nie występowały różnic między postępowaniem dowodowym w sprawach cywilnych i takim postępowaniem w sprawach karnych. Do ustalenia stanu faktycznego badano dokumenty i dowody rzeczowe oraz przesłuchiwano świadków, nie korzystając raczej przysiąg sakralnych. W okresie cesarskim, kiedy zaczęto na większą skalę stosować tortury w celu wymuszenia zeznań Wzrastające znaczenie pisemności w postępowaniu spowodowało, że pojawił się zaczątki formalnej teorii dowodów, a dowody z dokumentów uzyskały większą moc od innych dowodów.

Rozwój prawa dowodowego Dorobek prawa rzymskiego w zakresie ustalania stanu faktycznego w procesie został w Europie Zachodniej na kilka wieków zapomniany na skutek najazdu ludów barbarzyńskich na cesarstwo rzymskie w IV i V w. n.e. Prawo dowodowe ludów barbarzyńskich znało ordalia czyli sądy boże Typowym przykładem próby dwustronnej był pojedynek sądowy, natomiast prób jednostronnych zaliczano między innymi: próba zimnej wody; próba gorącej wody; próba żelaza

Rozwój prawa dowodowego Z pośrednictwem prawa kanonicznego, od XI w. następowało – zwłaszcza we Włoszech – odrodzenie zainteresowania prawa rzymskiego. Właśnie znawcy prawa kanonicznego sformułowali bardzo ważną z punktu widzenia prawa dowodowego zasadę, że nikt nie jest zobowiązany do dostarczania dowodów przeciw samemu sobie (nemo se ipsum prodere tenetur).

Rozwój prawa dowodowego dzięki prawu kanonicznemu w XII w. powrócono do modelu procesu zwanego procesem inkwizycyjnym, wypracowanego w późnym okresie rozwoju prawa rzymskiego w czasach cesarstwa. W procesie inkwizycyjnym sędzia sam przeprowadza postępowanie dowodowe, w tym zbiera cały materiał dowodowy – zapoznaje się z dowodami rzeczowymi, wydaje polecenia dotyczące przeszukania i innych czynności, wydaje polecenia funkcjonariuszom przesłuchuje światków i przyjmuje wyjaśnieni oskarżonego i wreszcie wydaje werdykt nazwa pochodzi od łacińskiego rzeczownika inquisitio, znaczącego „badanie”. Proces inkwizycyjny – rozpowszechniony do XVIII w., a stosowany jeszcze później – cechował się sformalizowaniem procedury dowodowej, bardzo często przybierającej postać teorii dowodów; za najważniejszy dowód winy zaczęto zaś uznawać samo przyznanie się oskarżonego, które nazywano „królową dowodów” (łacińskie: regina probationum).

Rozwój prawa dowodowego Przeciwieństwem procesu inkwizycyjnego jest proces kontradyktoryjny (skargowy), a zatem taki, w którym przed bezstronnym sądem ma miejsce spór oskarżyciela i obrońcy (w postępowaniu cywilnym – odpowiednio: powoda i pozwanego).

Rozwój prawa dowodowego Constitutio Criminalis Carolina (1532)  formułowała formalną teorię dowodów  zawierała także uregulowania dotyczące stosowania tortur, których nie można było zarządzić, jeśli pewne minimum dowodów nie przemawiało przeciwko oskarżonemu  wskutek komentowania Caroliny wypracowana została teoria dowodów poszlakowych, tj. dowodów jedynie pośrednio potwierdzających tezy oskarżyciela

Rozwój prawa dowodowego  Jednym z ważniejszych prawników komentujących tę ustawę był Benedikt Carpzov młodszy (1595–1666),  Zawdzięczamy mu pojęcie corpus delicti – przedmiotu przestępstwa, tzn. zespołu dowodów rzeczowych świadczących o przestępczym charakterze czynu (na podstawie dowodów trzeba podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, co się wydarzyło. Gdy się tego dokona, wtedy możliwe jest przejście do następnego etapu, jakim jest znalezienie sprawcy)

Rozwój prawa dowodowego Jeremiasz Bentham (1748–1832) i jego praca Traktat o dowodach sądowych (A Treatise on Judicial Evidence, 1825).  Bentham chciał upodobnienia dowodzenia sądowego do dowodzenia naukowego.  Był zwolennikiem wizji procesu jako sporu stron, przytaczających dowody na poparcie swojej argumentacji, odbywającego się przed bezstronnym sądem.  Opowiadał się za tym, by oskarżony w procesie karnym składał wyjaśnienia odnośnie do czynu, który mu zarzucano. Jego zdaniem zatem prawo oskarżonego do milczenia nie miało charakteru absolutnego.  Bentham krytykował też istniejącą od XVIII w. w prawie brytyjskim instytucję świadka koronnego, a jego argumenty spowodowały, że instytucji tej w XIX w. nie wprowadzano do systemów prawnych państw Europy kontynentalnej

Rozwój prawa dowodowego W państwach totalitarnych następował powrót do procesu inkwizycyjnego. (Przykładem mogą być rozwiązania przyjmowane w Związku Radzieckim w czasach stalinowskich). Aprobata dla kumulacji roli śledczego z rolą sędziego Lekceważenie takich instytucji jak domniemanie niewinności i prawo do obrony W celu uzyskania „właściwych” z punktu widzenia organów procesowych wyjaśnień oskarżonego dopuszczano stosowanie w procesie karnym tortur, które były wykorzystywane zwłaszcza w procesach politycznych

Rozwój prawa dowodowego Najbardziej rozpowszechniony w państwach Europy kontynentalnej jest obecnie model mieszany skargowo-kontradyktoryjny, Charakteryzuje się takimi cechami, jak jawność, ustność, dokonywanie przez sędziego swobodnej oceny dowodów (a zatem odrzucenie formalnej teorii dowodów) oraz występowanie środków odwoławczych (przyjmuje się co najmniej dwuinstancyjność postępowania). Model taki oddziałuje na kształt procedury karnej w Europie do chwili obecnej, chociaż współcześnie daje się zauważyć ewolucję w kierunku zwiększania kontradyktoryjności procesu, co wiąże się z przyjmowaniem rozwiązań znanych z systemów prawnych krajów anglosaskich Niektóre rozwiązania z systemu kontynentalnego przenikają też do brytyjskiego prawa dowodowego, stąd niekiedy pisze się w literaturze o konwergencji prawa dowodowego w Europie.

Rozwój prawa dowodowego Dużą rolę w kształtowaniu obecnych rozwiązań procesowych w zakresie prawa dowodowego pełni refleksja humanitarna, przede wszystkim nacisk na gwarancje praw uczestników postępowania karnego Istotne miejsce zajmuje tu orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu odnoszące się do postanowień Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie, r. Art. 6 EKPC i wymóg by postępowanie sądowe respektowało standard „rzetelnego procesu” (angielskie: fair trial)

Literatura 1) S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, wydanie XI, Lexis Nexis, Warszawa ) T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wydanie 8, Lexis Nexis, Warszawa ) R. Kmiecik (red.), Prawo dowodowe. Zarys wykładu, wydanie 3, Wolters Kluwer Polska, Warszawa ) J. Skorupka (red.), Postępowanie karne. Część ogólna, Wolters Kluwer, Warszawa 2012