TŁUMACZENIE TEKSTU NAUKOWEGO Opracowała Joanna Warmuzińska-Rogóż

bibliografia Prezentacja powstała na podstawie: Zofia Kozłowska: O przekładzie tekstu naukowego (na przykładzie tekstów językoznawczych). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007. oraz Jerzy Pieńkos: Podstawy przekładoznawstwa. Od teorii do praktyki. Zakamycze, Kraków 2003. Informacje pochodzące z opracowania J. Pieńkosa zaznaczono w nawiasie. Jeśli brak jest odniesienia bibliograficznego, informacje pochodzą z książki Z. Kozłowskiej

Gatunki tekstów naukowych Artykuł Studium Rozprawa Monografia Referat Wykład Recenzja Tezy referatów Streszczenia (umieszczane po tekście, przed tekstem, zamiast tekstu)

Specyfika tłumaczenia tekstu naukowego Teksty naukowe różnią się od innych rodzajów tekstów nie tylko słownictwem, zmiany są widoczne na wszystkich poziomach systemu językowego ( Pieńkos 2003: 96) Odpowiedzialność tłumacza jest bardzo duża, nierzetelny przekład godzi nie tylko w osobę autora, ale także ośrodka badawczego czy kraju (por. Pieńkos 2003: 89)

Typologia przekładu tekstów specjalistycznych W zależności od stylu funkcjonalnego: Teksty ściśle naukowe Teksty techniczne i przemysłowe Teksty prawne i prawnicze Teksty z zakresu korespondencji służbowej Teksty naukowo-publicystyczne (popularno-naukowe) Teksty naukowo-informacyjne (Pieńkos 2003: 99)

Typologia przekładu tekstów specjalistycznych II. W zależności od treści przedmiotowej lub tematycznej: Teksty z zakresu nauk ścisłych Teksty z zakresu nauk przyrodniczych Teksty z zakresu nauk społecznych i humanistycznych (Pieńkos 2003: 99)

Teksty naukowe ze względu na odbiorcę naukowo-specjalistyczne Naukowo-dydaktyczne (popularyzacyjne) Popularno-naukowe

Teksty w zależności od dziedziny nauki Teksty matematyczno-przyrodnicze (techniczne) Teksty humanistyczne zawierające opis relacji, wyrażające metodologię i ideologię

Język tekstów naukowych Powinien: Odpowiadać wymogom stylu naukowego Być jednoznaczny (brak konotacji właściwych dla tekstów artystycznych) Być pozbawiony elementów emocjonalnych Język tekstów naukowych zawiera dużą ilość wyrazów obcych, często pochodzących z greki i łaciny (Pieńkos 2003: 92) Słownictwo pozbawione jest archaizmów, obfituje natomiast w neologizmy i internacjonalizmy (Ibid.) W tekstach humanistycznych język staje się coraz bardziej emocjonalny, ekspresywny, z elementami języka potocznego

Język tekstów naukowych –cd. LEKSYKA Terminy: powinny być precyzyjne i jednoznaczne Specjalna terminologiczna łączliwość (np.. *duża synonimia – bogata synonimia) Specyficzna składnia (teksty językoznawcze mają krótsze akapity niż teksty z teorii literatury)

Język tekstów naukowych –cd.

Język tekstów naukowych –cd. Tekst właściwy Tekst poboczny: Dygresje, uwagi, materiał ilustracyjny Obudowa: Przypisy Odsyłacze Bibliografia Indeks nazwisk i terminów Spis znaków umownych i skrótów

Analiza tekstu naukowego Niezwykle istotny etap, gdyż pozwala na zrozumienie najważniejszych treści: Z punktu widzenia języka docelowego, Odbiorcy tekstu przekładu Jego zasobu wiedzy Tłumacz dokonuje analizy przez pryzmat języka docelowego: ma stworzyć taki tekst, który będzie jasny i logiczny

Przekład tekstu naukowego - specyfika Specyficzna terminologia Obecność obudowy Możliwość specyficznych strategii, niemożliwych przy tłumaczeniu innych tekstów nieliterackich (brak tłumaczenia, możliwość wprowadzania zmian, duża liczba komentarzy tłumacza) Konieczność posiadania wiedzy na temat danej dziedziny nauki

Przekład tekstu naukowego – specyfika (c.d.) Często staje się tworzeniem nowego tekstu dla czytelnika przekładu (czasem należy usunąć informacje nieistotne w kulturze docelowej, usunąć elementy nieprzekładalne)

Zmiany w przekładzie ! Wszelkie zmiany powinny być zaznaczone i skomentowane, w niektórych przypadkach uzgodnione z autorem Czasem zmiany są nie tylko możliwe, ale wręcz konieczne (dotyczy to zwłaszcza obudowy tekstu) (przykład, s. 67)

Zmiany w przekładzie – cd. Fragmenty nieistotne dla czytelnika przekładu można pominąć Można wprowadzić zmiany merytoryczne (podanie w przekładzie innej informacji niż w tekście oryginału) Niektóre fragmenty można pozostawić bez zmian (terminy, nieprzetłumaczalne przykłady, dane bibliograficzne, tytuł oryginału, elementy niejęzykowe typu mapy, wzory) W zasadzie nie zmienia się rozczłonkowania poziomego tekstu, choć czasem inny podział na akapity może okazać się konieczny Granice zmian – przykład s. 68

Techniki tłumaczenia – zmiany w przekładzie tekstu naukowego 1) uzupełnienia – dodatki, dodanie objaśnień zwrotów obcojęzycznych czy tłumaczenia przykładów, rozwinięcie skrótu, uzupełnienie danych bibliograficznych, dodanie tłumaczenia cytatów, dodanie przykładów w języku docelowym, komentarzy tłumacza (handout)

Techniki tłumaczenia – zmiany w przekładzie tekstu naukowego 2) opuszczenia – np.. specyficznych przykładów dotyczących danego języka ! Opuszczenia fragmentów tekstu oryginalnego są zwykle zaznaczane

Techniki tłumaczenia – zmiany w przekładzie tekstu naukowego 3) zamiany – na przykład zastąpienie przykładu z języka wyjściowego przykładem z języka docelowego lub poprawienie błędu dostrzeżonego w tekście oryginału

Przekład tekstu naukowego - etapy A) czynności sensu stricto przekładowe – przekazanie informacji zawartych w tekście oryginału B) czynności specyficzne – tłumaczenie terminów i przykładów C) czynności „okołoprzekładowe”- wynikające z obudowy tekstu naukowego

Czynności „okołoprzekładowe” wyszukiwanie cytatów w pracach przetłumaczonych na język docelowy Wyszukiwanie oryginalnych cytatów Sporządzenie bibliografii (uzupełnienie danych bibliograficznych, wyszukiwanie danych bibliograficznych prac cytowanych w tekście oryginału w przekładzie) Zmiana cytowania bezpośredniego na pośrednie i odwrotnie Przeredagowanie tekstu Konsultacje ze specjalistami lub autorem Dodawanie informacji Dokonywanie innych zmian w tekście Stosowanie wyróżnień (przykłady, terminy) Wybór sposobów odsyłania do literatury Wybór języka cytatów

OBUDOWA TEKSTU NAUKOWEGO Przypisy i odsyłacze, bibliografia załącznikowa i indeksy, aneksy, spisy znaków umownych i skrótów Wymaga nie tyle tłumaczenia, co skonstruowania jej na nowo w całym tekście. Pewne zasady należy ustalić przed przystąpieniem do tłumaczenia Obudowa wymaga znajomości rzeczy przez tłumacza, nie opracuje jej tłumacz bez przygotowania

Obudowa tekstu naukowego 1) CYTATY Cytat – fragment tekstu innego autora przytaczany w danym tekście. Zawiera zwykle myśl, opinię, sąd, tezę, stwierdzenie już kiedyś w innym tekście wyrażone Cytat zawsze jest w tekście wyróżniony: za pomocą cudzysłowu lub czcionki i odrębnego akapitu (dłuższe cytaty) Cytat musi posiadać adres bibliograficzny – dawniej w tekstach polskich źródło cytatu podawano w przypisie, ostatnio rozpowszechniony jest system angloamerykański (w nawiasie po cytacie nazwisko autora, rok wydania i po dwukropku numer strony) ! Jeśli brak jest dokładnych danych, tłumacz powinien je uzupełnić!

Obudowa tekstu naukowego 1) CYTATY Cytaty mogą być wprowadzane za pomocą specjalnych formuł: Przytoczmy tu słowa X, Zacytujmy, X pisze Powołajmy się na słowa X formułuje to tak

Obudowa tekstu naukowego 1) CYTATY Cytaty bezpośrednie: Nie muszą stanowić pełnego zdania, mogą być wplecione w tekst Sprawiają wiele kłopotu przy tłumaczeniu tekstu naukowego Cytaty pośrednie, stanowiące właściwie tekst autorski, niekiedy wymagają także sięgnięcia do oryginału przy powoływaniu się na określenie lub termin

Obudowa tekstu naukowego 1) CYTATY Zasady dla tłumaczy: Nie wolno tłumaczyć z przekładu – należy zawsze tłumaczyć z oryginału, Jeśli tłumacz chce podać cytat w języku docelowym, musi sprawdzić czy cytowana praca była na ten język tłumaczona, oraz musi podać tę właśnie wersję. Może odstąpić od tej zasady, jeśli opublikowanie tłumaczenie z jakichś względów mu nie odpowiada. Jeśli poda własne tłumaczenie, musi to zaznaczyć w komentarzu (można także w takim wypadku dać cytat w postaci oryginalnej, a tłumaczenie na język przekładu umieścić w przypisie).

Wskazówki dla tłumaczy 1) CYTATY 1) Warto przyjąć jedną zasadę cytowania, np. cytaty podajemy w języku przekładu, albo w języku oryginału, z wyj. tych, które występują w języku, z którego tłumaczymy. 2) Cytaty z dzieł nietłumaczonych podajemy bądź we własnym przekładzie, bądź w postaci oryginalnej (dodając tłumaczenie w przypisie lub w tekście głównym). 3) cytaty występujące w języku, z którego tłumaczymy, należy podawać w tłumaczeniu. 4) Cytaty nieoryginalne podajemy w postaci oryginalnej lub w przekładzie z języka oryginału. Nie wolno tłumaczyć z tłumaczenia 5) przy zmianie języka cytatu należy podać w odsyłaczu lub w bibliografii właściwe źródło albo dać odpowiedni komentarz. 6) Należy w tym wypadku także dokonać zmian w odsyłaczach hasłowych czy przypisach bibliograficznych i odpowiednio zmienić postać pozycji bibliografii załącznikowej.

2) Przypisy i odsyłacze Przypis to objaśnienie lub uzupełnienie określonego miejsca tekstu zaznaczonego cyferką lub innym znakiem, fragment tekstu wyniesiony poza obręb tekstu głównego, zawiera dodatkową myśl, może zawierać odesłanie do innego dzieła. Odsyłacz to odesłanie do literatury przedmiotu, znajdujące się w samym tekście. Może mieć postać następującą: nazwisko autora, data wydania, ewentualnie numer strony: (Kowalski, 1999: 23)

2) Przypisy i odsyłacze - wskazówki 1) tłumacz nie może trzymać się niewolniczo rozwiązań redakcyjnych z oryginału. 2) Przypisy merytoryczne należy tłumaczyć od razu, tzn. w momencie gdy przy przekładzie tekstu dochodzi się do przypisu. ! Niekiedy przypis można pominąć, gdy nie ma racji bytu w przekładzie 2) przypisy bibliograficzne należy opracować zgodnie z normami obowiązującymi w języku przekładu.

2) Przypisy i odsyłacze - wskazówki 3) przypisy bibliograficzne i odsyłacze hasłowe należy zmieniać odpowiednio do przyjętych rozwiązań cytowania itd. A) Gdy autor odsyła do przekładu, nie do oryginału, należy w przekładzie podać oryginał B) gdy autor odsyła do pracy, której tłumaczenie na język przekładu zostało opublikowane, należy odesłać i do oryginału i do przekładu, np.. Smith 1999: 123/154. 4) Tłumacz ma prawo, a czasem obowiązek dodawania przypisów od siebie.

3) Dane bibliograficzne - definicja Jest to opis bibliograficzny dokumentu, który składa się z: Nazwy autora, Tytułu i dodatków do tytułu, Nazwy redaktora naukowego lub edytora, Oznaczenia wydania, Nazwy wydawcy, Roku wydania. Dane bibliograficzne podaje się w przypisach (bibliograficznych) lub w bibliografii.

4) Bibliografia załącznikowa 1) powinna być opracowana na nowo, a dane bibliograficzne powinny być podane zgodnie z normami obowiązującymi w języku przekładu. 2) tłumacz powinien uzupełnić brakujące w tekście oryginału dane bibliograficzne 3) tłumacz powinien dodać dane bibliograficzne oryginału pracy cytowanej w przekładzie na język, z którego tłumaczy oraz dane bibliograficzne przekładu na język, na który tłumaczy. (przykład s. 97) 4) tłumacz nie może tłumaczyć elementów opisu bibliograficznego na język przekładu: ! Nie tłumaczymy tytułów prac (artykułów, monografii), tytułów czasopism, nazw wydawnictw oraz miejsc wydania (obecność w tekście głównym przetłumaczonego tytułu może sugerować, że praca została przetłumaczona na język przekładu, co może nie być prawdą) 5) Przy podawaniu danych bibliograficznych przekładu należy dążyć do podawania nazwiska tłumacza.

5) Komentarze tłumacza Dotyczą trudności tłumaczeniowych, kwestii warsztatowych, przyjętych rozwiązań oraz terminów, cytatów, przykładów językowych, zmian w tekście oryginału. Mogą mieć charakter merytoryczny, językowy, redakcyjno-techniczny. Komentarz przybliża czytelnikowi tekst oryginału, likwiduje nieprzekładalność. Przypomina czytelnikowi, że ma do czynienia z przekładem Zazwyczaj komentarze występują poza tekstem głównym, w przypisach, czasem na początku, przed tekstem głównym (np. Od tłumacza, Uwagi do przekładu, lub na końcu pracy). Mogą też występować w tekście głównym: A) w nawiasie B) z dopiskiem (przyp. tłum, dop. tłum.) C) bez dopisku

5) Komentarze tłumacza - rodzaje 1)Dotyczące terminów: (handout) mogą zawierać terminy oryginalne Kilka odpowiedników Inny odpowiednik/ inne odpowiedniki Mogą zawierać uzasadnienie wyboru danego odpowiednika

5) Komentarze tłumacza - rodzaje 2) Dotyczące cytatów Mogą zawierać oryginał albo tłumaczenie tekstu obcojęzycznego Dane bibliograficzne źródła cytatu

5) Komentarze tłumacza - rodzaje 3) Dotyczące przekładów Występują w pracach językoznawczych. Mogą zawierać odpowiednik w języku przekładu Mogą zawierać dodatkowe polskie przykłady Mogą uzasadniać zamianę przykładu

Typy komentarzy tłumacza k. merytoryczne: odnoszą do treści oryginału, konkretnych stwierdzeń autora, mogą wyrażać stosunek tłumacza do omawianej przez autora kwestii. Mogą uzupełniać informacje, które nie pojawiły się w oryginale Mogą dotyczyć zmian w porównaniu z tekstem oryginału (np. dodaniu informacji lub jej opuszczeniu, zamianie danego fragmentu) Mogą dotyczyć procesu przekładu, trudności, jakie się pojawiły w czasie tłumaczenia Mogą zawierać pozycje bibliograficzne na dany temat w języku przekładu Mogą zawierać informację o poprawieniu błędów z oryginału.

Typy komentarzy tłumacza 2) k. językowe mogą dotyczyć: Wymowy Terminu obcego Przykładu Niemożności przetłumaczenia Nieadekwatności przykładu Objaśnień znaczenia terminów lub wyrazów

Typy komentarzy tłumacza K. redakcyjno-techniczne Informacja na temat tego, kto tłumaczył którą część tekstu Dane oryginału

Komentarze – wskazówki Komentarze powinny być stosowane wszędzie, gdzie tego wymaga tekst oryginału lub przekładu. Komentarzem powinny być opatrzone zmiany w stosunku do tekstu oryginału. Komentarze szczegółowe mogą być zamieszczone w tekście głównym lub w przypisach, lub w odrębnym tekście (nocie, przedmowie, posłowiu) W komentarzach tłumacz powinien wytłumaczyć się ze wszystkich przyjętych rozwiązań. W komentarzu powinny być umieszczone wszelkie informacje, które czynią tekst jaśniejszym.

Problemy terminów specjalistycznych Dwa podejścia: zwolennicy zwolennicy rodzimych obcych terminów terminów (terminy obce (wzbogacenie zaśmiecają języka) język)

Problemy terminów specjalistycznych Tłumacz ma wolną rękę: Może tłumaczyć terminy niemające odpowiednika Może zapożyczać (lekko modyfikować lub przejmować w postaci oryginalnej) ! Należy skomentować dokonany wybór w przypisie lub nocie od tłumacza lub podać termin oryginalny przy pierwszym jego pojawieniu się

Problemy terminów specjalistycznych Terminy nauk technicznych Bardziej jednoznaczne – łatwiej ustalić ich odpowiedniki Terminy nauk humanistycznych: Zawierają często element subiektywny Istnieje często kilka terminów oznaczających to samo zjawisko

Tłumaczenie terminów Polega głównie na wyszukiwaniu odpowiedników w tekstach z danej dziedziny i tekstach innych przekładów. Czasem tłumacz musi stworzyć nowy termin-odpowiednik, gdy w języku przekładu nie ma odpowiednika, lub gdy z jakichś powodów jest on nieadekwatny. ! Zdarza się, że termin występujący w tekście oryginału może nie być terminem w tym języku oryginalnym. Może być odpowiednikiem terminu obcojęzycznego, może pochodzić z innego języka, co należy zweryfikować!

Tłumaczenie terminów - strategie terminy-odpowiedniki: zastąpienie terminu z oryginału przez adekwatny termin w przekładzie Termin obcy w nawiasie występujący po odpowiedniku, gdy: Termin nie ma w języku przekładu odpowiednika Tłumacz stosuje odpowiednik nowy, inny niż powszechnie przyjęty, rzadziej używany lub mający kilka znaczeń.

Tłumaczenie terminów - strategie 3) Termin obcy występujący przed odpowiednikiem lub przed tłumaczeniem (rzadkie rozwiązanie) 4) Termin obcy zamiast odpowiednika, mogą to być terminy, które przyjęło się w danym języku używać w formie obcej, mimo że mają swoje odpowiedniki w danym języku

Tłumaczenie terminów - wskazówki Tłumacz powinien znać najnowsze pracy z danej dziedziny w języku przekładu. Tłumacz powinien starać się używać odpowiedników z języka docelowego. Znalazłszy odpowiednik, powinien upewnić się, czy nie ma innych odpowiedników, bardziej adekwatnych. Powinien upewnić się, czy dany termin z oryginału jest terminem oryginalnym, jeśli nie, powinien znaleźć termin wyjściowy. Tłumacz powinien używać odpowiedników konsekwentnie. Termin obcy w nawiasie powinno się podawać tylko, jeśli jest to niezbędne. Można to robić w indeksie. W razie wątpliwości dobrze jest konsultować się ze specjalistami lub autorem. Indeksu terminów nie tłumaczy się, lecz sporządza na nowo.

Tłumaczenie przykładów (teksty językoznawcze) Ogólnie przykłady powinno się zostawić w postaci oryginalnej oraz dodać tłumaczenie. Czasem należy zastosować odpowiedniki czyli przykłady z języka docelowego.

Tłumaczenie przykładów (teksty językoznawcze) przykłady w języku oryginału bez tłumaczenia (należy opatrzyć je komentarzem) Przykłady w języku oryginału z tłumaczeniem (częste rozwiązanie w tradycji polskiej) Przykłady w języku przekładu (przykłady tłumacza) – stosowane rzadko Przykłady z trzeciego języka należy podawać w oryginale albo w tłumaczeniu z oryginału, a nie z przekładu.

Tłumaczenie przykładów pochodzących z tekstów literackich W zasadzie powinno się korzystać z gotowych, istniejących już tłumaczeń. Należy wtedy podać dane bibliograficzne wykorzystanego przekładu. Czasem nie jest to możliwe, jeśli istniejący przekład nie zawiera niezbędnych do ilustracji problemu elementów (np.. w przypadku poezji). Można wtedy podać własny przekład opatrując go odpowiednim komentarzem.

Dziękuję za uwagę!