Naczelne zasady procesu karnego mgr Artur Kowalczyk Katedra Postępowania Karnego

Pojęcie i rola naczelnych zasad procesowych Naczelne zasady procesu karnego - społecznie ważne ogólne dyrektywy regulujące najbardziej istotne i kluczowe kwestie w procesie karnym (St. Waltoś).  Należy rozróżnić pojęcie naczelnej zasady procesowej w ujęciu abstrakcyjnym (jako ogólnej idei uregulowania danej kwestii bez związku z istniejącym systemem prawnym) oraz w ujęciu konkretnym (jako zasady realizowanej w ramach danej regulacji karnoprocesowej),  Szczególna rola naczelnych zasad procesowych polega m.in. na tym, że wskazują pożądany kierunek wykładni przepisów prawa karnego procesowego, co ma istotne znaczenie zwłaszcza w przypadku luk prawnych. Ponadto wpływają na proces tworzenia prawa, wskazując wartości, jakimi powinien kierować się ustawodawca.

Kryteria wyodrębnienia naczelnych zasad procesu karnego (w ujęciu St. Waltosia) WĘZŁOWE ZNACZENIE DLA PROCESU KARNEGO DOTYCZY BEZPOŚREDNIO PROCESU KARNEGO ZAWIERA TREŚĆ IDEOLOGICZNĄ I SPOŁECZNĄ DYREKTYWALNY CHARAKTER

Klasyfikacja naczelnych zasad procesowych ZASADY – REGUŁYZASADY – DYREKTYWY Mają charakter bezwzględny, nie przewiduje się od nich żadnych wyjątków. przykład: zasada domniemania niewinności Mają charakter optymalizacyjny, są realizowany w danym systemie prawnym, ale nie w sposób absolutny, dopuszczalne są od nich odstępstwa. przykład: zasada kontradyktoryjności SKODYFIKOWANENIESKODYFIKOWANE Są wyrażone wprost w przepisach prawa karnego procesowego.. przykład: zasada in dubio pro reo (art. 5 § 2 k.p.k.) Nie są wyrażone wprost w przepisach prawa karnego procesowego, lecz wynikają z ogółu unormowań. przykład: zasada bezpośredniości KONSTYTUCYJNEPOZAKONSTYTUCYJNE Są uregulowane w Konstytucji RP i rozwinięte w przepisach prawa karnego procesowego. przykład: zasada prawa do obrony Nie zostały uregulowane w Konstytucji RP. przykład: zasada skargowości

Systematyka naczelnych zasad procesowych Zasady dotyczące wszczęcia procesu Zasady regulujące przebieg procesu, formę i sposób procedowania Zasady dotyczące poznania dowodowego Zasady o charakterze gwarancyjnym i dotyczące praw oskarżonego legalizmu, oportunizmu, skargowości, ścigania z urzędu. kontradykto- ryjności, inkwizycyjności, równości stron, jawności, szybkości postępowania, ustności, pisemności. prawdy materialnej, swobodnej oceny dowodów, bezpośredniości kontroli, domniemania niewinności, in dubio pro reo, prawa do obrony, obiektywizmu, Informacji, zakazu reformationis in peius, ne bis in idem.

WYBRANE NACZELNE ZASADY PROCESOWE

ZASADA ŚCIGANIA Z URZĘDU  Art. 9 k.p.k.  W myśl zasady organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z własnej inicjatywy, chyba że ustawa uzależnia to od wniosku uprawnionego podmiotu,  Fakt, że dana czynność powinna być dokonana z urzędu nie pozbawia strony prawa do złożenia wniosku o jej przeprowadzenie,  O trybie ścigania przestępstw decyduje uregulowanie w kodeksie karnym. Brak wzmianki = przestępstwo ścigane z urzędu. 7

ZASADA SKARGOWOŚCI  Zgodnie z zasadą skargowości wszczęcie postępowania następuje na wniosek oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu,  Charakterystyczna dla postępowania jurysdykcyjnego (zob. art. 14 § 1 k.p.k.),  Brak skargi uprawnionego oskarżyciela skutkuje odmową wszczęcia postepowania lub umorzeniem postępowania już wszczętego (art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.), 8

ZASADA LEGALIZMU  Art. 10 § 2 k.p.k.  Ustanawia obowiązek ścigania i wnoszenia oskarżenia do sądu w przypadku przestępstw publicznoskargowych,  Organ powołany do ścigania ma bezwzględny obowiązek wszczęcia i kontynuowania ścigania przestępstwa, jeżeli jego ściganie jest prawnie dopuszczalne i faktycznie zasadne,  Szczególnie silnie zakorzeniona w systemie niemieckim, w którym jednak aktualnie obserwuje się tendencje do odejścia od tej zasady, 9

ZASADA OPORTUNIZMU  Zasada oportunizmu uprawnia organ procesowy do oceny celowości ścigania,  W sytuacji, gdy ściganie jest niecelowe (z różnych względów) organ może do zaniechać,  Umorzenie absorpcyjne – art. 11 k.p.k.,  Niekiedy także instytucję świadka koronnego uznaje się za przejaw tej zasady,  Wątpliwości co do oportunistycznego charakteru tzw. umorzenia restytucyjnego z art. 59a k.k.,  Pytanie: czy uznanie, że czyn zabroniony ma znikomą szkodliwość społeczną skutkuje oportunistycznym odstąpieniem od ścigania? 10

ZASADA BEZSTRONNOŚCI (OBIEKTYWZMU)  Zasada wynika z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, a w k.p.k. została uregulowana w art. 4.  Adresatem zasady są przede wszystkim organy procesowe, choć często uważa się, że dotyczy wszystkich uczestników procesu, których działalność powinna budzić zaufanie stron, a więc również biegłych, tłumaczy, protokolantów,  Zasada ta wskazuje postawę, jaką powinny prezentować wymienione wyżej podmioty w stosunku do stron procesowych,  Gwarancją tej zasady jest m.in. instytucją wyłączenia organu procesowego (lub niektórych innych uczestników organu procesowego), o której mowa w art. 40 k.p.k. (wyłączenie z mocy prawa) i 41 k.p.k. (wyłączenie na wniosek),

ZASADA JAWNOŚCI  Zasada została uregulowana w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, a także m.in. w rozdziale 45 k.p.k.  Zasada ta realizowana jest przede wszystkim w postępowaniu sądowym (zwł. rozprawy), a jedynie w bardzo ograniczonym stopniu dotyczy postępowania przygotowawczego,  Można wyróżnić dwa aspekty tej zasady: wewnętrzny i zewnętrzny. Aspekt wewnętrzny dotyczy stron postępowania i ich przedstawicieli, natomiast zewnętrzny – całego społeczeństwa,  Przejawem zasady jest m.in. zapewnienie stronom dostępu do akt postępowania (aspekt wewnętrzny) i prawo udziału w rozprawie w charakterze publiczności, z którego co do zasady może korzystać każdy pełnoletni, nieuzbrojony obywatel,  Od zasady przewidziane są niekiedy odstępstwa, umotywowane potrzebą ochrony dobrych obyczajów, tajemnicy państwowej lub ważnego interesu prywatnego.

ZASADA SZYBKOŚCI POSTĘPOWANIA  Zasada ta wynika z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 2 § 1 ust. 4 k.p.k.,  Opiera się na założeniu, że efektywny proces karny nie powinien nadmiernie się przedłużać: reakcja na przestępstwo w postaci karny traci sens, gdy jest nadmiernie odsunięta w czasie, osoba niewinna ma natomiast prawo do niezwłocznego oczyszczenia się z zarzutów,  Przejawem realizacji zasady są przede wszystkim terminy procesowe, instytucja skargi na przewlekłość postepowania, a także art. 366 § 2 k.p.k. w myśl którego należy dążyć do rozstrzygnięcia sprawy na pierwszej rozprawie głównej

ZASADA PRAWA DO OBRONY  Jest to zasada o randze konstytucyjnej (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP). Została uregulowana także w art. 6 k.p.k.  Jest to zasada, która występuje w dwóch aspektach: materialnym i formalnym,  Aspekt materialny przejawia się m.in. tym, że oskarżonemu przysługuje prawo do składania wyjaśnień, inicjatywa dowodowa, prawo do składania wniosków i do zapoznania się z aktami sprawy,  Aspekt formalny przejawia się m.in. w tym, że oskarżony może korzystać z pomocy profesjonalnego obrońcy (adwokata lub radcy prawnego),  Jest blisko powiązana z zasadą nemo se ipsum accusare tenetur, w myśl której nikt nie ma obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.

ZASADA DOMNIEMANIA NIEWINNOŚCI  Jest to zasada skodyfikowana i konstytucyjna. Ustanawia ją art. 43 ust. 2 Konstytucji RP i art. 5 § 1 k.p.k.,  Adresatem tej zasady są przede wszystkim organy procesowe, choć często wskazuje się, że dotyczy także środków masowego przekazu (jest to tzw. aspekt pozaprocesowy tej zasady),  Nakazuje przyjąć organom procesowym pewną fikcję prawną, niekiedy wbrew oczywistym faktom,  Przestaje obowiązywać z chwilą wydania prawomocnego wyroku skazującego lub warunkowo umarzającego postępowanie karne.  Przejawem zasady jest m.in. art. 13 ust. 2 ustawy – Prawo prasowe, zgodnie z którym: „Nie wolno publikować w prasie danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe, jak również danych osobowych i wizerunku świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że osoby te wyrażą na to zgodę”.

ZASADA IN DUBIO PRO REO  Zasada ta nie występuje w Konstytucji RP, została natomiast uregulowana w art. 5 § 2 k.p.k.,  W myśl zasady wątpliwości, których w toku postępowania nie usunięto, interpretuje się na korzyść oskarżonego,  Jest to zasada ma zastosowanie dopiero wówczas, gdy wszelkie dostępne środki dowodowe zostały już wykorzystane,  Zasada ta adresowana jest do organów procesowych, a w szczególności do sądu,  Opiera się na założeniu, że mniejszym złem jest uwolnienie od odpowiedzialności karnej osoby winnej niż skazanie niewinnego,  Znajduje zastosowanie zwłaszcza w tzw. procesach poszlakowych,  Wynikający z niej nakaz dotyczy zarówno wątpliwości natury faktycznej (brak pewności co do przebiegu zdarzenia), jak i wątpliwości natury prawnej (brak pewności co do znaczenia normy prawnej).