Joanna Warmuzińska-Rogóż TEORIA I PRAKTYKA PRZEKŁADU II rok filologii romańskiej i języka francuskiego PROBLEM NIEPRZEKŁADALNOŚCI SOSNOWIEC 2005

Spis treści I Nieprzekładalność w teorii przekładu. 1) Co to jest nieprzekładalność? (3-10). 2) Najczęściej spotykane rodzaje nieprzekładalności (11-13) 3) Jak radzić sobie z nieprzekładalnością? (14-17). * Dodatek dla dociekliwych (18). II Nieprzekładalność w praktyce, czyli kilka wprawek przekładowych. 1) Sprawdzenie wiadomości z teorii przekładu (19). 2) Ćwiczenia tłumaczeniowe (20). * Bibliografia (21)

I NIEPRZEKŁADALNOŚĆ W TEORII PRZEKŁADU Co to jest nieprzekładalność Problem istnienia nieprzekładalności od dawna budzi zażarte dyskusje pomiędzy zwolennikami tezy, iż języki są nieprzekładalne, gdyż ludzie nimi mówiący żyją w dwóch różnych światach, trudno więc mówić o zrozumieniu między nimi (Sapir, Whorf), a tymi, którzy twierdzą, iż przetłumaczyć można każdy tekst.

Co to jest nieprzekładalność? (2)

Co to jest nieprzekładalność?(3) O. Wojtasiewicz zauważa , iż „nieprzekładalność może dotyczyć jedynie pewnych wypadków szczególnych, może nawet bardzo licznych, ale dających się zinterpretować jako wyjątki od ogólnej zasady przekładalności z jednego języka na drugi” (Wojtasiewicz, 1992: 28). ***

Oto kilka możliwych definicji nieprzekładalności: (1) a) W „Terminologii tłumaczenia” (2004: 66) nieprzekładalność (tożsama z nie-przetłumaczalnością) zdefiniowana jest następująco: „Charakter jakiejś wypowiedzi, której nie możemy przypisać ekwiwalentnej wypowiedzi w innym języku”. Zwraca się uwagę na fakt, iż nieprzekładalność całkowita jest zjawiskiem wyjątkowym, z którym można sobie poradzić stosując adekwatne strategie. Nie należy natomiast utożsamiać z nieprzekładalnością sytuacji, gdy jakieś słowo nie ma swojego odpowiednika w języku docelowym.

Oto kilka możliwych definicji nieprzekładalności: (2) b) H. Lebiedziński (Lebiedziński, 1981: 114) dzieli rodzaje nieprzekładalności następująco: Nieprzekładalność elementu obiektywnego elementu dla konkretnego tłumacza Jak stwierdza Lebiedziński (1981: 117), „nieprzetłumaczalne bywają nie słowa, ale behawioralna, sensoryczna rzeczywistość człowieka 1) jako okaz mentalności określonej zbiorowości i 2) jako zbiorowości”.

Oto kilka możliwych definicji nieprzekładalności: (3) c) Dla M. Pernier (Pernier, 1993) operacja przekładu odbywa się na poziomie tekstów, a nie na poziomie języków. Stąd wynika stwierdzenie, iż ewentualne trudności w tłumaczeniu wynikają nie z różnic językowych, ale z niemożności znalezienia wyrażeń ekwiwalentnych sensowi poszczególnych fragmentów tekstu.

Oto kilka możliwych definicji nieprzekładalności: (4) d) A. Pisarska, T. Tomaszkiewicz (1996: 127) stwierdzają, iż „problem nieprzekładalności polega na istnieniu lub nie w kulturze docelowej fragmentu rzeczywistości, do której to słowo czy pojęcie odsyła w języku źródła”. Ilustracją takiego sposobu postrzegania problemu nieprzekładalności może być występowanie takich zjawisk, jak różnice kulturowe (potrawy, zwyczaje), różnice historyczne, systemy społeczne, prawne itd.

Oto kilka możliwych definicji nieprzekładalności: (5) e) Wpływ modelu kultury, w obrębie której powstało dzieło literackie, na istnienie nieprzekładalności podkreśla także M. Krysztofiak (1996: 79) mówiąc o kanonach myślenia wynikających z historii danego narodu (kanonie kultury chłopskiej, mieszczańskiej czy szlacheckiej) zakorzenionych w świadomości zbiorowej społeczności danego kręgu kulturowego, „świadomość zaś przejawia się w szczególnym sposobie myślenia, w specyficznych, psychologicznie uwarunkowanych reakcjach i zachowaniach, wreszcie w estetyce wyrażającej się w organizacji przestrzeni (urbanistyka, architektura, malarstwo), w sferze akustyki (muzyka, intonacja, wymowa) i w sposobie relacjonowania rzeczywistości (narracja, słownictwo, symbolika)” (s. 79-80).

2) Najczęściej spotykane rodzaje nieprzekładalności: (1) a) elementy emocjonalne, opierające się na skojarzeniach, głęboko osadzone w kulturze wyjściowej, np.: bocian, który w utworach Słowackiego czy Broniewskiego nie jest tylko zwykłym ptakiem, ale niesie za sobą całą warstwę emocjonalną nie do oddania w innych językach (Lebiedziński, 1981: 120). K. Lipiński mówi w tym wypadku o znaczeniu pragmatycznym, czyli opierającym się na relacji między znakiem a jego użytkownikiem (Lipiński, 2000: 54).

2) Najczęściej spotykane rodzaje nieprzekładalności: (2) b) elementy kulturowe, takie jak: imiona własne, nazwy i zwroty związane z organizacją życia w kraju kultury wyjściowej, obyczaje i przyzwyczajenia, cytaty, aluzje do kultury, literatury, historii kraju wyjściowego (K. Hejwowski, 2004: 72-73). d) różnice w podzielności, np. francuskie le neveu może zostać przetłumaczone zarówno jako bratanek jak i siostrzeniec, jeśli nie pojawia się w tekście oryginału doprecyzowanie, o jakie koligacje rodzinne chodzi.

2) Najczęściej spotykane rodzaje nieprzekładalności: (3) e) wszelkie gry słów, żarty językowe i rymowanki, które opierają się na znaczeniach intralingwalnych (Lipiński, 2000: 74). Z. Wawrzyniak mówi w tym wypadku o niepowtarzalności tekstu artystycznego, która skłania teoretyków przekładu do formułowania twierdzeń o nieprzekładalności tego rodzaju tekstów na drugi język. (cyt. za: K. Lipiński, 2004: 48). f) przysłowia, w których przypadku należy poszukać ekwiwalentu w języku docelowym, uważając przy tym, by wybrane w tłumaczeniu przysłowie nie było zbyt związane z kulturą języka docelowego. Przykładem może być przysłowie: „wyszedł jak Zabłocki na mydle”, które trudno byłoby wykorzystać w tekście będącym tłumaczeniem. ***

2) Jak radzić sobie z nieprzekładalnością?(1) A. Pisarska T. Tomaszkiewicz(1996, s. 127-140) proponują następujące strategie tłumaczeniowe: I Rozwinięcie definicyjne Definicja przypisy tłumacza II Konwersja Konwersja intralingwalna Konwersja interlingwalna

2) Jak radzić sobie z nieprzekładalnością?(2) A. Pisarska T. Tomaszkiewicz(1996, s. 127-140) proponują następujące strategie tłumaczeniowe: III Zastąpienie referencji kulturowej referencją wypowiedzeniową IV Adaptacja V Brak tłumaczenia Zapożyczenie Kalka Opuszczenia Kompensacja

2) Jak radzić sobie z nieprzekładalnością?(3) H. Lebiedziński (1981: 138-142) proponuje następujące strategie tłumaczeniowe: I Nietłumaczenie II Transformacja (również opis, rozwinięcie) III Modyfikacja IV Ekwiwalent V Przekład kompleksowy VI Dodatki pozatekstowe

2) Jak radzić sobie z nieprzekładalnością?(4) K. Hejwowski grupuje techniki tłumaczenio-we następująco (Hejwowski, 2004: 76-85): I Reprodukcja bez objaśnień II Reprodukcja z objaśnieniem III Tłumaczenie syntagmatyczne bez objaśnień IV Tłumaczenie syntagmatyczne z objaśnieniem V Uznany ekwiwalent VI Ekwiwalent funkcjonalny VII Hiperonim VIII Ekwiwalent opisowy IX Opuszczenie ***

Dodatek dla dociekliwych: O micie nieprzekładalności i innych mitach przekładoznawstwa: K. Lipiński: Mity przekładoznawstwa. O możliwościach tłumaczenia imion własnych: K. Hejwowski: Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu, str. 85-99. O możliwości przekładalności stylu i tropów artystycznych: M. Krysztofiak: Przekład literacki we współczesnej translatoryce, str. 83 i nast. Problem tropizacji – detropizacji: H. Lebiedziński: Elementy przekładoznawstwa ogólnego, str. 146-150. ***

II Nieprzekładalność w praktyce, czyli kilka wprawek przekładowych 1) Sprawdzenie wiadomości z teorii przekładu a) Na podstawie przedstawionych w pierwszej części prezentacji definicji proszę wymienić najważniejsze elementy charakteryzujące nieprzekładalność. b) Proszę podać konkretne przykłady do zacytowanych w części I punkcie 3 możliwych strategii przekładowych. c) Proszę podać przykłady do wymienionych w części I punkcie 2 rodzajów nieprzekładalności. ***

JHKHKH II Nieprzekładalność w praktyce, czyli kilka wprawek przekładowych 2) Nieprzetłumaczalność w praktyce a) Proszę zaznaczyć w zacytowanym poniżej tekście elementy, które mogą stać się podstawą nieprzetłumaczalności i wskazać możliwe strategie tłumaczeniowe: Pour un indice TH.htm b) Po dokonaniu tłumaczenia wymienionych niżej tekstów proszę zaznaczyć elementy, które mogły zostać potraktowane jako nieprzetłumaczalne oraz omówić zastosowane metody radzenia sobie z nieprzetłumaczalnością: Raymond Queneau - Exercices de style : Composition de mots; Anagrammes; Distinguo; Onomatopees; Apocopes; Permutations par groupes de deux, trois, quatre et cinq lettres. ***

JHKHKH Bibliografia: Hejwowski Krzysztof, 2004: Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu. Warszawa: Wydawnictwo PWN. Krysztofiak Maria, 1996: Przekład literacki we współczesnej translatoryce. Poznań: Wydawnictwo naukowe UAM. Lebiedziński Henryk, 1981: Elementy przekładoznawstwa ogólnego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Lipiński Krzysztof, 2004: Mity przekładoznawstwa. Kraków: Wydawnictwo EGIS. Lipiński Krzysztof, 2000: Vademecum tłumacza. Kraków: Wydawnictwo Idea. Pisarska Alicja, Tomaszkiewicz Teresa, 1996: Współczesne tendencje przekładoznawcze. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Terminologia tłumaczenia. Red.nauk.: J. Delisle, H. Lee-Jahnke, M. C. Cormier. 2004, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM. Wojtasiewicz Olgierd, 1992: Wstęp do teorii tłumaczenia. Warszawa: TEPIS. ***