Socjolingwistyka Pojęcie dialektu i socjolektu we współczesnej polszczyźnie Anna Grigowicz Uniwersytet Śląski Instytut Języków Romańskich i Translatoryki

Spis treści 1. Dialekt a) Dialekty w języku polskim b) Dialekt a język 2. Socjolekt a) Cechy socjolektów b) Zawodowość a ekspresywność d) Tajność c) Gwary zawodowe i środowiskowe * Wszystkie informacje podane w poniższej prezentacji pochodzą ze źródeł zawartych w bibliografii. 3. Bibliografia

Początki socjolingwistyki związane są z rozwojem dialektologii, która zajmuje się badaniami różnych odmian językowych i gwar. Jednym z najważniejszych pojęć socjolingwistyki jest koncept zróżnicowania Stojąc w opozycji do strukturalnej wizji języka, wg której istnieje tylko jeden sposób powiedzenie tego, co się chce powiedzieć, pojęcie zróżnicowania pokazuje do jakiego stopnia język jest tworem niejednorodnym, będącym w ciągłym ruchu, podlegającym ciągłym zmianom.

Dialektologia bada zatem zróżnicowania językowe: - w czasie – badając ewolucję dialektów na podstawie dokumentów pisanych - w przestrzeni – badając różne dialekty występujące na danym terytorium - w życiu społecznym – analizując różnego typu socjolekty i ich rolę w określonej społeczności Dialekt – jest to terytorialna odmiana języka mówionego; zespół wielu gwar mających wspólne cechy fonetyczne, gramatyczne i słownikowe. Językowymi cechami pozwalającymi na odróżnienie owych pięciu zespołów dialektalnych jest fonetyka międzywyrazowa (udźwięczniająca lub nieudźwięczniająca) oraz mazurzenie.

Na obszarze Polski wyróżniamy 5 podstawowych dialektów: 1. Dialekt mazowiecki – charakteryzuje się tzw. mazurzeniem, czyli wymawianiem głosek [c], [dz], [s], [z] w miejscu ogólnopolskich [cz], [dż], [sz], [ż], np. [cekać], [sary], [zaba], [odjezdzać]. Typowa dla tego dialektu jest także twarda wymowa [l] np. [lypa], [stolyca], [polytyka] 2. Dialekt małopolski – oprócz mazurzenia charakteryzuje go również fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, a więc wymowa typu [brad ojca], [tag mało].

3. Dialekt wielkopolski – charakteryzuje się przede wszystkim występowaniem tzw. labializacji, czyli wymową typu [głóra, kłoza, łokno]. Charakterystyczną cechą tego dialektu jest również dźwięczna wymowa [w] w wyrazach takich jak np. [swój], [kwiat], [twardy]. Podobne jak w Małopolsce występuje tu fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, natomiast nie występuje mazurzenie. 4. Dialekt śląski – mazurzenie pojawia się tu również, szczególnie w północnej części Śląska. Dialekt ten charakteryzuje także swoista realizacja samogłosek nosowych, np. [widza ta noga] zamiast widzę tę nogę.

5. Dialekt kaszubski – na Kaszubach zachodzi zjawisko pokrewne mazurzeniu, tzw. kaszubienie, czyli twarda wymowa dźwięków [ś], [c], [ź], [dź], np. [sedzec, kosc, sostra]. Jedną z odrębnych cech językowych tego dialektu jest także zanik [e] ruchomego, np. [domk], [ost].

UWAGA! Dialektu nie należy mylić z językiem! Dialekt jest sposobem mówienia historycznie spokrewnionym z jakimś językiem urzędowym. Dlatego też alzacki – spokrewniony z niemieckim albo też prowansalski – spokrewniony z francuskim są DIALEKTAMI, natomiast bretoński, czy baskijski są uważane za JĘZYKI. Język baskijski – jego przynależność genetyczna nie została ustalona, ale z pewnością nie jest to język indoeuropejski i pochodzi od języków azjanickich, którymi posługiwano się przed kolonizacją zachodniej Europy przez Indoeuropejczyków. Istnieją także przypuszczenia, że jest on spokrewniony z językami kaukaskimi. Posługuje się nim dzisiaj ponad milion górali pirenejskich.

Język bretoński – język z grupy brytańskiej języków celtyckich. Jest blisko spokrewniony z językiem kornijskim, który rozwijał się w Kornwalii. Dziś posługuje się nim blisko 400 tys. Bretończyków zamieszkujących zachodnią Bretanię we Francji. Fakt, że dialekt oraz język urzędowy są spokrewnione NIE OZNACZA że dialekt jest derywatem, pochodną języka oficjalnego. Język narodowy jest najczęściej jakimś dialektem, który został rozpowszechniony i narzucony ogółowi narodu.

Język ogólny (inaczej ogólnopolski, ogólnonarodowy, literacki, kulturalny) - jest środkiem porozumiewania się we wszystkich dziedzinach życia dla wszystkich członków społeczności narodowej. Ma więc zasięg ogólnonarodowy. Podlega kodyfikacji. Jest upowszechniany przez szkołę, naukę oraz środki masowej komunikacji.

Socjolekt– jest to odmiana języka funkcjonująca w określonej grupie społecznej. Można tu mówić o gwarach środowiskowych i zawodowych (profesjolektach). Stanisława Grabiasa Najpełniejszy opis tej odmiany języka polskiego oraz jej klasyfikację daje opracowanie Stanisława Grabiasa. Dla socjolektów j. polskiego najważniejsze są 3 następujące kategorie socjolektalne: - zawodowość – przydatność środków językowych w profesjonalnej działalności grupy - tajność – możliwość takiego kodowania informacji, aby była ona dostępna tylko osobom wybranym ekspresywność - ekspresywność– językowe sposoby informowania o stosunku członków grupy do rzeczywistości

Z ZZ Zawodowość a ekspresywność O istocie socjolektów decyduje najpierw stopień nasilenia i sposób uobecniania się dwóch cech: zawodowości i ekspresywności. Cechy te można odkryć odpowiadając na następujące pytania: - Czy zasób leksykalny socjolektu dotyczy tylko życia profesjonalnego członków danej grupy społecznej, czy też obejmuje sfery nieprofesjonalne, sytuacje i czynności życia ludzkiego w ogóle? - Czy powstające wyrazy nazywają zjawiska nowe, dotychczas językowo nie ujęte, czy też powielają nazwy istniejące już w zasobie leksykalnym języka? - Czy wyrazy te odznaczają się skrótowością, czy też ujmują rzeczywistość peryfrastycznie?

Okazuje się, że w każdym socjolekcie można odnaleźć słownictwo związane z realiami zawodowymi grupy oraz słownictwo dotyczące człowieka i świata w ogóle. Miernikiem zawodowości będzie zatem ilościowy stosunek jednej warstwy znaczeniowej do drugiej. gwar zawodowych Słownictwo gwar zawodowych (profesjonalizmy) służy w miarę precyzyjnemu i zrozumiałemu dla osób porozumiewających się przekazaniu treści fachowych. Przede wszystkim nazywa przedmioty, czynności, zachowania itd., nienazwane w innych odmianach polszczyzny, a ważne ze względu na wykonywaną pracę. Jest ono ograniczone zakresowo de tej sfery, która dotyczy danego zawodu, rzadko też bywa ekspresywne.

Używanie profesjonalizmów jest całkowicie zrozumiałe w kontaktach wewnątrz danej grupy zawodowej, nie powinny się one jednak pojawiać w rozmowach z osobami „spoza branży”, ze względu na możliwość nieporozumień. Cechą zawodowych wypowiedzi socjolektalnych jest ich skrótowość : – w trakcie wykonywania profesjonalnej czynności wystarczy zasygnalizować treść komunikatu niepełnym wyrazem lub fragmentem dłuższego wypowiedzenia, np.: w komendach wojskowych : pad! – połóż się na ziemi w lewo skos!– maszeruj ukośnie w lewą stronę

Tendencja przeciwstawna polega na peryfrastyczności, która jest cechą niemal wszystkich socjolektów, np.: ( żołn.) upolować gwiazdę– awansować Peryfrastyczność jest charakterystyczna dla gwar środowiskowych. Gwary środowiskowe – są tworzone jako mowa grup poczuwających się do odrębności kulturowo – społecznej. Pełnią w nich funkcję utożsamiającą członków grupy i wyodrębniającą grupę z reszty społeczeństwa Odrębność tych gwar od języka ogólnego ogranicza się tak jak i w przypadku gwar zawodowych do słownictwa i frazeologii.

Swoista leksyka tych gwar jest z zasady nacechowana ekspresywnie, zwykle dość wyraźnie i negatywnie, służy bowiem przede wszystkim do tego, by wyrazić stosunek emocjonalny osoby mówiącej do różnorakich zjawisk rzeczywistości. Słownictwo środowiskowe występuje w różnych typach gwar, od bardzo licznych do takich, którymi posługuje się zaledwie kilka tysięcy osób. Mają więc na przykład swoje określenia gwarowe np.: żołnierze - żołnierze, np.: giwera– karabin kot – rekrut, młody żołnierz przyciąć kota na ogona – pasować rekruta na dojrzałego żołnierza

młodzież szkolna i studencka, - młodzież szkolna i studencka, np.: chapać wiedzę– uczyć się dźwigowiec– student kierunku budowy dźwigów nędza intelektualna – słaby student chybić w pytaniach– nie zdać kierowcy - kierowcy, np.: dentysta – kierowca nieumiejętnie zmieniający biegi kogut – sygnalizator na dachu samochodu aktorzy - aktorzy, np.: ogoniasta– statystka rozłożyć rolę– zagrać źle marmurki– publiczność nie reagująca na grę

brydżyści - brydżyści, np.: blotka– słaba karta puszczać– nie przebijać wyższą kartą wędkarze - wędkarze, np.: moczyć robaka– wędkować kolega po kiju– drugi wędkarz myśliwi - myśliwi, np.: jeleniarz – myśliwy polujący na jelenie odwiatr– woń wydzielana przez zwierzyną i pozostająca na śladach - itd.

Cechą charakterystyczną gwar środowiskowych jest duża synonimiczność określeń, spowodowana zwykle koniecznością odświeżenia nacechowania ekspresywnego wypowiedzi. UWAGA! Posługiwanie się gwarą środowiskową powinno być ograniczone do sytuacji komunikatywnych wewnątrz danego środowiska! Używanie jej poza środowiskiem jest NIEWSKAZANE - świadczy o ograniczeniu zasobu słownikowego osoby tak postępującej - naraża tę osobę na negatywną ocenę ludzi spoza danej grupy Gwary środowiskowe nie mają bowiem na ogół wysokiego prestiżu społecznego.

Tajność Odrębną kategorię stanowi słownictwo gwar tajnych, przede wszystkim środowisk przestępczych, więziennych, których głównym celem jest utajnianie przekazu. Konieczne jest oddzielenie intencjonalnie tajnych odmian języka od tych, które w swej genezie celowej tajności nie zakładają. Przykładem tych ostatnich może być słownictwo zawodowe, które może być niekiedy dla odbiorcy niezrozumiałe, jednakże tajności, jako CELOWEGO zabiegu językowego, nie można mylić ze zwykłą niezrozumiałością.

Przykład wypowiedzi intencjonalnie jawnej o wąskiej komunikatywności: Zrobisz mi parę ogólnych planów, kilka średnich, dwa lub trzy zbliżenia, w sumie tak, żebym miał czym przykryć około półtorej minuty „offu”. „Setek” nie będzie. I nie „pompuj” tak jak ostatnio. Przykład wypowiedzi intencjonalnie tajnej: Kochany Brachu! Szrajbuję Ci ksywę, byś kumał co słychać z naszymi sztamakami Józkiem i Jaśkiem. Przed wojtkiem pognali oni do Kalisza na żłob na jucht dolinowy do motja. Przy robocie dziakowali kaftanowi dwa majchry, za co szpagaty zabindowali im manele i wsadzili do kwaczu. [Kochany Przyjacielu, Piszę Ci list, byś wiedział, co słychać z naszymi kolegami Józkiem i Jaśkiem. Przed miesiącem poszli ono do Kalisza na targ na kradzież kieszeniową do spółki. Przy kradzieży dali chłopu dwa pchnięcia nożem, za co policjanci nałożyli im kajdany i wsadzili do aresztu (wzgl. więzienia)].

Ze względu na kryterium tajności, socjolekty można podzielić na: 1.socjolekty intencjonalnie tajne (np.. żargony przestępcze) 2. socjolekty intencjonalnie jawne a) o szerokiej komunikatywności (np. slang młodzieżowy, studencki) b) o wąskiej komunikatywności (np. gwary zawodowe, które przez swą zawodowość są zrozumiałe tylko w niektórych środowiskach)

Bibliografia 1.Grabias S., 2003, Język w zachowaniach społecznych, Wydawnictwo Uniwersytetu M. Curie – Skłodowskiej, Lublin 2. Łuczyński E., Maćkiewicz J., 2000, Językoznawstwo ogólne – wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 3.Markowski A., 2006, Kultura języka polskiego – Teoria. Zagadnienia leksykalne, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 4. Skudrzykowa A., Urban K., 2000, Mały słownik terminów z zakresu socjolingwistyki i pragmatyki językowej, Kraków - Warszawa