Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ogłosił rok 2015 Rokiem Polskiego Teatru, w przekonaniu o jego wyjątkowej historii oraz roli, jaką odgrywa we współczesnym życiu naszego kraju.

Za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 r. zrodził się z jego inicjatywy pierwszy stały publiczny teatr w Warszawie nazwany Teatrem Narodowym.

Powstanie Teatru Narodowego zapoczątkowało bujny rozkwit komedii obyczajowo - satyrycznych pisanych najczęściej na zamówienie teatru (np. J. Baudouin, F. Zabłocki). Z czasem jednak wzbogacał się o nowe formy i gatunki widowiska (opera narodowa, przeróbki dramy, poetyckie komedie Zabłockiego („Fircyk w zalotach”, „Król w kraju rozkoszy”).

Teatr wyrażał nowe tendencje estetyczne i polityczne, zwłaszcza w okresie Sejmu Czteroletniego i targowicy. Teatr Narodowy osiągnął dojrzałość w czasach dyrekcji Wojciecha Bogusławskiego który stworzył z niego instytucję o ważnej funkcji społecznej i obywatelskiej oraz wysokiej randze arty- stycznej.

Dzięki wytworzonej tradycji i osiągniętemu znaczeniu teatr pol. przetrwał upadek państwa. Mimo rozbioru kraju działał dalej, skutecznie broniąc języka i literatury narodowej, a w chwilach przełomowych dawał wyraz pragnieniom i dążeniom zbiorowości. Teatr Rozmaitości w Warszawie (1873)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

W 1914 r. na ziemiach dawnej RP było razem dziesięć teatrów, poza tym działały jeszcze zespoły wędrowne: w zaborze pruskim wyjątkowo, natomiast w Galicji i pod zaborem rosyjskim stale i w znacznej liczbie. Powstał nowy typ teatru, przeznaczony dla najuboższej publiczności. Nastąpił nieoczekiwany rozkwit teatru na Ukrainie. Migracje te nie wygasiły jednak życia teatralnego w kraju. Moskwa zaroiła się od polskich aktorów, reżyserów, scenografów, którzy tu założyli własny teatr.

Podobnie jak przed rozbiorami Teatr Narodowy był pierwszą sceną kraju ; od 1810 nadzorowany przez Dyrekcję Rządową, 1827 został całkowicie upaństwowiony, a jego status organizacyjny ukształtował się po powstaniu listopadowym 1830–1831; zakazano wówczas nazwy: Narodowy. W 1833 r. gmach nazwano Teatrem Wielkim. Warszawskie sceny wchodziły w skład instytucji określanej od lat 50. jako Warszawskie Teatry Rządowe, na ich czele stał prezes mianowany przez cara. Po 1831 na wiele lat uległy zerwaniu związki z zachodnioeuropejską twórczością dramatyczną, cenzura nie dopuszczała na scenę sztuk Szekspira, nie mogło być także mowy o graniu utworów pol. powstałych na emigracji, na scenie panoszyły się płaskie melodramaty i farsy.

Wzrastający prestiż teatrów galicyjskich budził od dawna zaciekawienie w całym kraju. Wiele rodzin z zaboru pruskiego i zaboru rosyjskiego wyjeżdżało na lato do karpackich uzdrowisk, łącząc to ze zwiedzaniem Krakowa i wręcz obowiązkowym odwiedzaniem tutejszego teatru.

Stefan Jaracz (1883–1945). Aktor trudnego charakteru, uznany za jednego z największych. Debiutował w Teatrze Ludowym w Krakowie w W 1911 wystąpił po raz pierwszy w Warszawie w Teatrze Bagatela. Od 1930 r. dyrektor warszawskiego teatru Ateneum. W latach międzywojennych występował również w filmach.

Rozwój teatru w zaborze austriackim

Stanisław Koźmian to jedna z najciekawszych postaci w historii polskiego teatru. Wierzył, że teatr może i powinien być w Polsce dźwignią kultury.

Przedtem mało znana była rozmowa toczona w głębi, przez dwóch aktorów zwróconych twarzami do siebie. Tylko sceny zbiorowe były tak rozgrywane. Każdy ważniejszy dialog wymagał podejścia do rampy i przemawiania do widowni. Innowacje Koźmiana wynikały po trosze z lepszego oświetlenia, palniki gazowe oświetlały lepiej całą powierzchnię sceny.

Teatry krakowskie osiągnęły wysoki poziom artystyczny, który słynął ze znakomitego aktorstwa. W repertuarze znalazła się polska dramaturgia narodowa (Kochanowski, Zabłocki, Fredro, Słowacki), klasyka światowa (Szekspir, J.W. Goethe, Schiller) i sztuki współczesne.

S. Wyspiański to m.in. polski słynny dramaturg, projektując kostiumy, dekoracje i oświetlenie do swoich sztuk, zapoczątkował rozwój polskiej scenografii. Jego koncepcje inscenizacyjne ukształtowały w dużej mierze idee polskiego teatru monumentalnego L. Schillera. S. Wyspiański Autoportret

Na wysokim poziomie utrzymywał się stale teatr lwowski kierowany przez Tadeusza Pawlikowskiego (1900–1906), słynął z wielu wybitnych inscenizacji polskiej i obcej klasyki oraz sztuk współczesnych Gabriela Zapolska, 1857–1921, dramatopisarka, zajmuje istotne miejsce w rozwoju polskiej komedii obyczajowej; autorka dramatu Moralność Pani Dulskiej.

Wraz z powstaniem styczniowym skończył się w Polsce teatr szlachecki, a jego miejsce zajmował nowy, inteligencko- mieszczański. W Galicji i w królestwie pojawił się teatr żydowski. Zaczęto płacić autorom sztuk teatralnych, co wcześniej zdarzało się niezwykle rzadko. Wielu autorów, m.in. Norwid, wysyłało przez wiele lat z zagranicy swoje sztuki do polskich teatrów. Niestety niewiele z nich zostało wystawionych. Zwykli ludzie dla rozrywki zaczęli tworzyć przedstawienia ama- torskie, m.in. na Śląsku. Cyprian Kamil Norwid

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku wpłynęło w istotny sposób na dalszy rozwój teatru, zwł. w stolicy. Symboliczną wymowę miało przywrócenie w 1924 roku Teatrowi Rozmaitości nazwy Teatr Narodowy. W okresie 20-lecia międzywojennego pojawiły się nowe prądy reformatorskie w dziedzinie inscenizacji, gry aktorskiej, repertuaru, upowszechniania sztuki teatr.; zaznaczały się one głównie w działalności warszawskich zespołów kierowanych przez J. Osterwę, L. Schillera, S. Jaracza. Niezależnie od teatrów zawodowych od początku XX w. rozwijał się ruch amatorski na wsi, powstawały też teatry proletariackie w miastach. Wzorem krakowskiego teatru wiele innych przybierało sobie jakiegoś patrona. Zaczynał się w Polsce rozkwit reżyserii i inscenizacji. Powstał Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej o charakterze samodzielnej, wyższej uczelni. Powstały teatry szkolne. Niezależnie od teatrów zawodowych od początku XX w. rozwijał się ruch amatorski na wsi, powstawały też teatry proletariackie w miastach.

Najwybitniejsi aktorzy dwudziestolecia skupiali się przeważnie w Warszawie, w Teatrze Narodowym i w Polskim. Mieczysława Ćwiklińska (1880–1972). W 1901 została aktorką zespołu farsy Warszawskich Teatrów Rządowych. Przed I wojną światową występowała w operetkach: Paryża, Drezna, Berlina. Jednak wybrała aktorstwo. Zasłynęła jako interpretatorka ról Fredry.

Dwudziestolecie międzywojenne przyniosło rozkwit sztuki aktorskiej. Wielu aktorów osiągnęło wówczas szczyt rozwoju artystycznego m.in.: Junosz - Stępowski, Zelwerowicz, M. Ćwiklińska. HANKA ORDONÓWNA (1902–50) -piosenkarka, tancerka, aktorka; występy od 1916 gł. w Warszawie (m.in. w Qui Pro Quo), także w Wilnie, Krakowie, Lwowie; role w operetkach, wodewilach, komediach i w filmach. W 1942 r jako opiekunka dzieci polskich udała się z 2. Korpusem Pol. na Bliski Wschód.

Cieszące się dużym zainteresowaniem publiczności warszawskie teatrzyki małych form (m.in. Qui Pro Quo) lansowały nowe talenty aktorskie i piosenkarskie (Z. Pogorzelska, H. Ordonówna, M. Zimińska, A. Dymsza, E. Bodo). ADOLF DYMSZA (1900–75) -aktor; występy od gł. w Warszawie w kabaretach i rewiach, w latach 1934–39 w teatrach: Polskim, Letnim, Narodowym; po II wojnie świat. w Łodzi i Warszawie.

W 1939 r. Niemcy zamknęli wszystkie teatry polskie na okupowanych ziemiach. W 1940 powstała w Warszawie konspiracyjna Rada Teatralna. Młodzi aktorzy kształcili się w tajnym PIST i na kursach aktorskich. W GG gmachy teatrów zostały przejęte przez okupanta; zezwolono na uruchomienie kilku scen polskich pod warunkiem, że będą prezentować niewybredny repertuar rozrywkowy (nie wolno było wprowadzać elementów ludowych tańców, pieśni, strojów); bojkotowała je większość polskich aktorów i widzów.

W VII 1940 r. władze niemieckie wydały zarządzenie dotyczące rejestrowania się wszystkich aktorów pragnących pracować w swoim zawodzie. Na tajnym zebraniu ZASP podjęto decyzję o bojkocie zarządzenia; zezwolono natomiast aktorom na występy w kawiarniach prowadzonych przez artystów teatru, filmu i muzyków. Niesubordynowanym orzekano karę infamii. Zaraz po zakończeniu wojny sądy ZASP rozpatrywały prawie wszystkie przypadki nieposłuszeństwa i wymierzały kary stosowne do nowych warunków (np. zakaz występów w Warszawie, zakaz druku nazwiska na afiszu).

W czasie okupacji działały zarówno teatry jawne, organizowane przez Niemców jak i wolne teatry konspiracyjne. Tajne grupy teatralne podejmowały pracę o charakterze studyjnym, czyli w mieszkaniach prywatnych. Poza krajem polskie zespoły teatralne działały jawnie w obozach jenieckich (głównie w oflagach) i w wojsku (teatry frontowe). Kazimierz Junosza-Stępowski (1880–1943). Był aktorem charakterystycznym, z łatwością wcielał się w postacie tragiczne i komediowe. Na ekranie zadebiutował w 1902, kilkoma epizodami. Zginął 5 lipca 1943 w tajemniczych okolicznościach.

Teatry w Wilnie, Lwowie, Grodnie nie przerwały działalności po wybuchu wojny; miejsce powołanych do wojska artystów zajmowali aktorzy napływający z Polski centralnej. Teatry prowadziły działalność w coraz to nowej sytuacji politycznej, borykały się z trudnościami finansowymi i lokalowymi. Teatr Wielki we Lwowie

Podczas II wojny światowej zginęło ok. 350 aktorów. Całkowitemu zniszczeniu uległo wiele budynków teatralnych, np. w Warszawie wszystkie oprócz Teatru Polskiego. EUGENIUSZ BODO (1899–1943) -aktor, pieśniarz i tancerz, reżyser, scenarzysta i producent filmowy. Występował w warszawskich teatrzykach rewiowych i operetce. Zginął w 1943 obozie w ZSRR.

 ria.html ria.html  &lr=&q=teatr &lr=&q=teatr  Zbigniew Raszewski: „Krótka historia teatru polskiego”, Warszawa  Encyklopedia multimedialna PWN, Teatr i film.