PSYCHOLOGICZNE TEORIE (UJĘCIA) WARTOŚCI I CEN EWOLUCJA TEORII WARTOŚCI I CEN 1

Psychologiczne teorie wartości i ceny – wprowadzenie PRZEGLĄD RETROSPEKTYWNY Wcześni prekursorzy: Arystoteles, Galiani, Canard, Daniel Bernoulli, Jeremy Bentham Arystoteles: pojęcie sprawiedliwości komutatywnej D. Bernoulli (poł. XVIII w.)  użyteczność oczekiwana jako podstawa decyzji uczestnika „loterii”  malejąca marginalna użyteczność dochodu Psychologiczne elementy w KTW/TWP: A. Smith, D. Ricardo, J.St. Mill  Smith: paradoks diamentu i wody  Ricardo: użyteczność jako jedynie warunek, ale nie podstawa wymiaru wartości wymiennej. Niemierzalność wartości użytkowej  J. St. Mill: psychologiczny charakter wartości „usługi” świadczonej przez pracę i kapitał jako czynniki wartościotwórcze 2

Psychologiczne teorie wartości i ceny – wprowadzenie J. Bentham ( , Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa – 1781)  „Użyteczność jako właściwość jakiegoś przedmiotu, dzięki której sprzyja on wytwarzaniu korzyści, zysku przyjemności lub szczęścia lub zapobiega powstawaniu szkody, przykrości, zła lub nieszczęścia zainteresowanej osoby”  Życie człowieka jako „rachunek przykrości i przyjemności”  Możliwość i potrzeba bezpośredniego pomiaru użyteczności (na podstawie: intensywności, czasu trwania, pewności i odległości w czasie)  Możliwość agregacji użyteczności w skali społecznej  Malejąca użyteczność dochodu – potrzeba równego podziału dochodu/bogactwa 3

Powstanie teorii użyteczności Herman Heinrich Gossen ( , 1854: Entwicklung der Gesetze menschlichen Verkehrs und der daraus fliessenden Regeln fϋr menschliches Handeln) właściwy prekursor teorii użyteczności (jako psychologicznej teorii wartości) Marginalna użyteczność maleje w odniesieniu nie tylko do dóbr, ale także pracy, dochodu, czy pieniądza Nie jest możliwy bezpośredni (Bentham) pomiar użyteczności Punktem odniesienia użyteczności (pomiaru użyteczności) jest pieniądz (tzw. słaba kwantyfikowalność użyteczności) 4

Powstanie teorii użyteczności 5 PRAWA (ZASADY) GOSSENA JAKO PODSTAWA TEORII UŻYTECZNOŚCI I Prawo Gossena : prawo malejącej użyteczności krańcowej dóbr II Prawo Gossena : prawo równowagi konsumenta (gospodarstwa domowego): prawo wyrównywania się użyteczności krańcowej dóbr III Prawo Gossena: rzadkość jako warunek wstępny wartości ekonomicznej

Prawa Gosena Ujęcie matematyczne Pierwsze Prawo Gossena: prawo malejącej użyteczności krańcowej II Prawo Gossena: prawo wyrównywania się użyteczności krańcowej dóbr U –użyteczność całkowita MU – użyteczność krańcowa 6 Powstanie teorii użyteczności

Rozwój teorii użyteczności 7 L.M.E. Walras, W.S. Jevons i C. Menger jako główni współtwórcy teorii użyteczności (TU )  Walras: TU jako podstawa prawa popytu i teorii równowagi ogólnej  Współczesna teoria równowagi ogólnej: relacje cen dóbr finalnych określone jednocześnie przez (1) relacje rzadkości i (2) relacji marginalnych kosztów produkcji  Jevons: TU jako podstawa do wyjaśnienia korzyści z wymiany handlowej Szkoła psychologiczna (austriacka: C. Menger, F. von Wieser, E. von Böhm-Bawerk): TU jako podstawa systemu teoretycznego ekonomii F. Edgeworth: współzależność użyteczności różnych dóbr F. Edgeworth, V. Pareto i I. Fisher: od pomiaru użyteczności do porównywania użyteczności i preferencji konsumenta – od kardynalnej (KTU) do ordynalnej (OTU) teorii użyteczności

Rozwój teorii użyteczności 8 PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA I TWIERDZENIA OTU Konsumenci kierują się mikroekonomiczną racjonalnością Aksjomat zupełności preferencji: konsument potrafi w pełni zdefiniować swoje preferencje: porównać dwa dowolne dobra, koszyki dóbr („loterie”) Aksjomat przechodniości (tranzytywności, niesprzeczności preferencji) – równoznaczny z mikroekonomiczną racjonalnością) Aksjomat ciągłości preferencji (charakter „techniczny”) Krzywe obojętności konsumpcji (KOK) jako podstawowe narzędzie analityczne Optymalna struktura konsumpcji (w sensie II Prawa Gossena) określona przez porównanie preferencji (opisanych KOK) i ograniczeń wyboru (opisanych tzw. ścieżką cen) „Niepieniężne” czynniki ograniczające wybór: czas konsumpcji i cechy dóbr

Rozwój teorii użyteczności 9

10 Daniel Kahneman (nagroda Nobla 2002)/Amos Tversky: Teoria perspektywy Założenia teorii perspektywy jako teorii użyteczności (główne heurystyki poznawcze) 1. Poziom użyteczność zależy od punktu odniesienia (perspektywy); niekoniecznie jest to dochód czy całkowity majątek 2. Awersja do strat (strata bardziej boli niż zysk cieszy) 3. Malejąca wrażliwość zarówno na straty, jak i na zyski (korzyści) 4. Ważenie prawdopodobieństw (małe prawdopodobieństwa są przeszacowywane, duże prawdopodobieństwa są niedoszacowywane ) Kształt funkcji wartości i wagi prawdopodobieństwa są konsekwencją tych założeń

Rozwój teorii użyteczności Teoria perspektywy: funkcja wartości 11

Rozwój teorii użyteczności 12 Kahneman/Wakker/Sarin: użyteczność z decyzji vs. użyteczność z doświadczenia 1. Użyteczność z decyzji: użyteczność wnioskowana na podstawie decyzji podejmowanych przez jednostkę 2. Użyteczność z doświadczenia: rzeczywiste odczucia, hedonistyczna (Bentham) przyjemność, w pełni subiektywna 3. Użyteczność z doświadczenia jest mierzalna i różni się od użyteczności z decyzji 4. Użyteczność z doświadczenia: natychmiastowa oraz pamiętana (wpływająca na użyteczność natychmiastową w przyszłości, podobnie jak normy kulturowe) 5. Większy wpływ na poziom użyteczności pamiętanej ma intensywność doświadczeń, a nie czas trwania, podobnie jak u zwierząt) Pomiar użyteczności (użyteczność kardynalna) a osiągnięcia neurobiologii i neuroekonomii „Sterowanie użytecznością” - neuromarketing