Semiotyka logiczna semestr letni, 2010

Prezentacja na temat: "Semiotyka logiczna semestr letni, 2010"— Zapis prezentacji:

1 Semiotyka logiczna semestr letni, 2010
Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

2 Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF
Po co składnia? Możliwość generowania nieograniczonej (nieskończonej) liczby poprawnych wyrażeń złożonych ze skończonej liczby atomów leksykalnych (zagadnienie gramatyczności lub spójności syntaktycznej) Możliwość semantycznej interpretacji tych wyrażeń (zagadnienie znaczenia) Komunikacja jest możliwa bez składni – za pomocą listy wyrażeń Takim kodem jest system znaków drogowych: brak możliwości uzyskania nowych znaczeń ze starych znaków Ajdukiewicz odmawiał takim systemom komunikacyjnym miana języków (ojciec Sokratesa = Sofroniskos); niezależnie od tego, czy będziemy je nazywać językami, czy nie, jest jasne, że język ludzki do nich nie należy – on musi mieć składnię. To drugie zadanie jest poważniejsze O czym wielu autorów ze strony lingwistycznej zapominało, pomijając semantykę Jaka teoria składni? - Gramatyka w sensie logicznym to określona teoria składni, opisująca warunki, pod jakimi wyrażenie złożone jest spójne syntaktycznie (gramatyczne, well formed), i sposoby wyznaczania znaczenia tego wyrażenia. Z reguły nie pokrywa się z: gramatyką tradycyjną, która jest pewną wypadkową czynników logicznie składniowych, semantycznych a nawet pragmatycznych, obie zaś trzeba odróżnić od: Gramatyki (teorii składni) jako dyscypliny Po co teoria składni? ludzka ciekawość - Komputery możliwość precyzacji języka naturalnego w naukach humanistycznych Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

3 Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF
Zasada funktorowości Twórcą pierwszej gramatyki logicznej był K. Ajdukiewicz (O spójności syntaktycznej, 1935; Związki składniowe między członami zdań oznajmujących, 1960) Zasada funktorowości: „W każdym złożonym wyrażeniu sensownym stosunki przynależności zachodzące pomiędzy funktorami a ich argumentami muszą być tak ukształtowane, żeby całe wyrażenie dało się rozłożyć na części w ten sposób, że jedna z nich jest funktorem (który sam też może być złożonym wyrażeniem) a pozostałe części należą do niego jako argumenty” (Ajdukiewicz, 1935/1985, s. 226) „ Jeżeli wyrażenie A, które denotuje , daje się w zupełności rozłożyć na wyrażenia B, C1, C2,…, Cn, które denotują odpowiednio , 1, 2,… n, przy czym  jest funkcją, która przedmiotom 1, 2,… n, w tej kolejności, przyporządkowuje jednoznacznie , to mówimy, że B jest w A operatorem głównym odniesionym do C1 jako jego pierwszego argumentu, do C2 jako drugiego, …, do Cn jako jego n-tego argumentu (Ajdukiewicz, 1960/1985, s. 355) „Termin ‘funktor’ oznacza to samo, co ‘znak funkcyjny’. Jest to więc znak ‘niedopełniony’, ‘przy którym są nawiasy’ (Ajd. 1935/85, s. 223) Frege jest źródłem (zwłaszcza: Funkcja i pojęcie oraz Pojęcie i przedmiot) „W logice wszelkie łączenie zdaje się polegać na uzupełnianiu czegoś niedopełnionego. Z samych części nasyconych nie złoży się żadna całość”… „Nie wszystkie składniki myśli mogą być zamknięte; przynajmniej jeden musi być w jakiś sposób nienasycony”… idea podziału kategorii wyrażeń na funktorowe i podstawowe Gramatyki które to respektują – to gramatyki kategorialne Nie respektują tego gramatyki tzw. Generatywne (Chomsky); niejasny jest też status tzw. Gramatyki Montague [będziemy o tym mówić na końcu] sprzężenie syntaktyczno-semantyczne Trzy poziomy ZF: pozycje syntaktyczne, kategorie semantyczne, kategorie ontologiczne desygnatów uwaga na zamieszanie terminologiczne - zasada kompozycjonalności (dalsze spory na koniec) Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

4 Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF
Trzy poziomy ZF Co innego [...] znaczy ‘funktor’ w kontekście ‘wyrażenie f jest funktorem (po prostu)’, a co innego w kontekście ‘wyrażenie f jest funktorem (lub pełni rolę funktora) w wyrażeniu W’. W kontekstach pierwszego rodzaju termin ‘funktor’ jest nazwą pewnej (bezwzględnej) własności niektórych wyrażeń, zaś w kontekstach drugiego rodzaju jest nazwą pewnego stosunku danego wyrażenia do innego. [...] Dla uniknięcia tej dwuznaczności [...] wprowadzam termin ‘operator’, gdy będzie chodziło o stosunek danego wyrażenia do innego, mianowicie gdy będzie chodziło o rolę składniową, jaką dane wyrażenie pełni w innym. Pozostawiam zaś termin ‘funktor’ jako nazwę pewnej bezwzględnej własności niektórych wyrażeń. (Ajdukiewicz 1960/1985, s. 346) ZF(a): Pozycje syntaktyczne [operator – operandum] ZF(b): Kategorie semantyczne [funktor – argument] ZF(c): Kategorie ontologiczne desygnatów [funkcja – przedmiot] Kategorie semantyczne (wstępna charakterystyka) - a ich wskaźniki Kategorie podstawowe (wstępne rozróżnienie) Nazwy (n) i zdania (s) Ajdukiewicz: są niefunktorowe intuicja: mają samodzielne znaczenie Kategorie funktorowe Notacja ułamkowa wskaźników - funktor: ogólny sposób wiązania złożeń (część mowy) - operator: konkretne złożenie w danym miejscu (część zdania) Przykład Jaś namiętnie kocha małgosię ‘kocha’ i ‘namiętnie kocha’ – ta sama kategoria, inne pozycje = temat rzędów analizy Notacja pozycji syntaktycznych Notacja nawiasowa (klamrowa) notacja polska: ciąg właściwy wskaźników Notacja za pomocą ciągów liczbowych Przykład podsumowujący: Bez pachnie bardzo mocno i róża kwitnie Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

5 Definicja kategorii semantycznej
Wyraz czy wyrażenie A, wzięte w znaczeniu x, i wyraz bądź wyrażenie B, wzięte w znaczeniu y, należą do tej samej kategorii [semantycznej] wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje takie zdanie [...] SA, w którym A występuje w znaczeniu x i które po zastąpieniu jego składnika A przez wyrażenie B wzięte w znaczeniu y, przy ścisłym zachowaniu znaczenia pozostałych słów i składni zdania SA, przekształca się w wyrażenie SB, które również jest zdaniem [...]. (Ajdukiewicz 1935/1985, s. 223) Ta definicja jest kolista: zdanie, składnik, składnia zdania S - Zdanie to kategoria - pojęcie składnika (członu) dane jest przez analizę: to wyrażenie, które ma przypisany pojedynczy wskaźnik kategorii - Składnia to układ kategorii Alternatywy: Wyliczenie poszczególnych kategorii (praktykowane w komputerowych zastosowaniach) Definicja przez postulaty – to my. Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

6 Definicja przez postulaty
Wymienialność jako warunek konieczny i wystarczający problem subkategoryzacji Kategorie podstawowe mają samodzielne znaczenie ale jaka jest zasada ich wyróżniania? Sprzężenie semantyczno-syntaktyczne ale w którą stronę? Zasada atomiczności ale co jest naprawdę dane? Warunek wystarczający (Polacy rzucili się do przodu, Jadacki, O rodzajach wyrażeń, Metafizyka i semiotyka, W-wa 1996) warunek konieczny Zielone bezbarwne idee śpią wściekle – Zielone smażone pomidory skwierczą głośno Alternatywa: drobiazgowa subkategoryzacja Human, Animal, Male, Female, Adult, Young, Never-married, Knight, Evaluative, Moral, Animate, Higher Animal, Physical Object Neandertale-neandertalczycy (osobowe – odm. Męskoosobowa czasowników) albo rozbrat z poczuciem akceptowalności Nie każdy nonsens to nonsens składniowy [to nasze] Ekstra tematem jest temat kategorii nazw indywidualnych i generalnych (jest to temat otwarty) Na czym polega podstawowość kategorii podstawowych, ile ich jest? (po odrzuceniu idei subkategoryzacji) odpowiedniość ontologiczna (Suszko) – ale przecież wszystko można nazwać [to jest częste dzisiaj] pierwotność definicyjna [jeszcze częstsze] – po prostu się deklaruje bez dalszej refleksji Akty intencjonalne (Husserl) Sprzężenie semantyczno-syntaktyczne operator-funktor-funkcja (to oczywiste) Trudności z zależnościami odwrotnymi czy funktor może być tylko argumentem (+ kwestia raising): „Każda w pełni wypowiedziana wypowiedź orzekająca zawiera przynajmniej jedną nazwę” (Husserl, Badanie V, par. 33, s. 580) Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

7 Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF
Zasada atomiczności Kategoria wyrażenia złożonego jest funkcją kategorii wyrażeń prostych (określoną przez funktor). Dlatego jeżeli mamy dane kategorie wyrażeń prostych, to możemy obliczyć kategorię wyrażenia złożonego. Ajdukiewicz: mamy dane kategorie wyrażeń prostych (atomowych): „Przyjmujemy, że przez znaczenie, które posiada prosty wyraz, jest ustalona jego kategoria znaczniowa” (O spójności…, s. 224). „W każdym sensownym wyrażeniu złożonym jest w jakiś sposób zaznaczone, które wyrażenia występują jako argumenty i do których wyrażeń występujących jako funktory one należą” (tamże, s. 226) Odwrotna zasada atomiczności: Jeżeli mamy dane kategorie argumentów funktora i całego wyrażenia złożonego, to możemy obliczyć kategorię funktora Przy takim założeniu analiza może służyć do obliczania poprawności – metoda skracania ułamków Założenie mało realistyczne Nie znamy tych kategorii uprzednio (fakt empiryczny) Mogą być różne (wysoki/wysoki mężczyzna; bardzo/bardzo dobrze, Misie lubią dzieci/Misie dzieci lubią/Dzieci lubią misie zagadnienie akwizycji (możemy poznawać bez analizy wyrażenia kategorii podstawowych, niekoniecznie atomowe) Przyjmujemy odwrotną zasadę atomiczności: - To literalnie nie jest sprzeczne z normalną zasadą atomiczności (tylko inaczej rozkłada akcenty) Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

8 Reguły analizy kategorialnej
Reguła podstawowych kategorii: Wszystkie argumenty funktora głównego (operatora) w wyrażeniu należącym do podstawowej kategorii semantycznej należą również do podstawowej kategorii semantycznej Reguła superfunktorów: Wszystkie argumenty superfunktora (funktora funktorotwórczego) należą albo do tej samej kategorii, co funktor tworzony za pomocą tego superfunktora, albo do kategorii podstawowej - Reguły te są opisem wykonalności [przykład z bzem] RPK wyklucza raising [przykład z latającym sokratesem] RSF ma wariant restrykcyjny (bez kategorii podstawowych) Powoduje on potężne trudności analityczne [przykład z dziewczyną śpiewającą] Nie ma uzasadnienia (więc się go odrzuca) Reguły fakultatywne: Najważniejsza to reguła jednorodności argumentów Ale kontra: konteksty propozycjonalne [przykład] Generalnie nie warto się nimi zajmować Niejednoznaczność analizy: amfibolie vs oboczności Hela sądziła…, Ala ma kota, Łukasiewicz umarł w…, Ajdukiewicz był zięciem… Okoliczniki (Jasiek posmarował kromkę nożem o północy) Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

9 Recepcja i rozwój gramatyki kategorialnej
K. Ajdukiewicz, ‘Syntactic Connexion’, [in:] Polish Logic , Storrs McCall (ed.), Oxford 1967: Oxford University Press. Wzbogacenie Geacha (1970) Kwantyfikatory: s/(s/n) [wcześniej: s/s] Composition (nowy sposób skracania): / /  / Notacja polska pozycji syntaktycznych staje się dwuznaczna Flexible Categorial Grammars (lata 1980-te do dzisiaj): reguły zmiany typów Raising:  /(/) Division: /  (/)/(/) Zerwany związek z filozoficznymi podstawami gramatyki Wczesna recepcja – lata 1950-te: Yehoshua Bar-Hillel (Izrael), Joachim Lambek (Kanada). Postępująca matematyzacja: wszystkie funktory jednoargumentowe. Niewielki oddźwięk – w cieniu gramatyki generatywnej. Eksplozja roku 1970: trudności gramatyki generatywnej + publikacja Polish Logic + zainteresowanie koryfeuszy: Geach, Lewis, Montague, Cresswell. Centralna trudność – kwantyfikatory. U Ajdukiewicza: s/s (funkcje zdaniowe są s, bo mogą się łączyć boole’owsko ze zdaniami) - niezgodne z semantyką Fregowską: denotacją funkcji zdaniowych nie są wartości logiczne. Raczej już: zbiory obiektów, które spełniają te funkcje. Czyli to samo, co predykatów. Stąd pomysł kwantyfikatora s/(s/n) – Geach. Sam Geach nie chciał utożsamiać tego z nazwą; ale faktem jest, że frazy kwantyfikatorowe są wymienialne z nazwami. Dlatego późniejsi komentatorzy w tym upatrują początku Raising. To trudność aktualna: Raising jest nieintuicyjne, a i tak nie rozwiązuje sprawy (kwestia prefiksu, Nowaczyk). Moja propozycja – kwantyfikatory poza składnię. Composition – motywowana intuicją średniowieczną: formale Negacja może modyfikować zdanie i główny predykat. Nie zmienia typu (zgodna z intuicjami założycielskimi), zmienia skracanie. Flexible CG Matematyczne ułamki, zero refleksji. Powołują się na Geacha, ale Geach jest przeciwko Division: presumably (s/s) i passionately (s/n)/(s/n). Czyli (s/s) może modyfikować (s/n) podobnie jak (s/n)/(s/n) – dzięki Composition – ale jednak to nadal rozłączne kategorie, u Geacha. W FCG wszystko się mnoży. Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

10 Alternatywne teorie składni
Gramatyka Montague (ok. 1970) Reguły składniowe zewnętrzne; człony równorzędne syntaktycznie Równoległe reguły semantyczne – uwzględniające strukturę funktorową i odniesienie przedmiotowe. Gramatyki generatywne (Chomsky 1957, 1965) Wydzielane człony są równorzędne Zasady ich składania dane są w postaci zewnętrznych reguł składniowych (tzw. reguł frazowych). Na przykład reguły: NP  {Marysia, kotek} VP  {śpi, myje się} S  NP + VP Dają zdania: Marysia śpi, Kotek śpi, Marysia myje się, Kotek myje się Semantyka leksykalna: konkatenacja znaczników semantycznych (z ograniczeniami selekcji); brak odniesienia przedmiotowego. Konieczne reguły transformacyjne do oddania rzeczywistej postaci co bardziej skomplikowanych wyrażeń języka naturalnego. Generatywne są popularne wśród lingwistów - Ale mają problem z semantyką – zob. slajd 2 (pytają o poprawność a nie o obliczanie znaczenia) - mają też problem w wyjaśnieniem genezy niezliczonych operacji składniowych: - bo są one zewnątrzjęzykowe, a więc - generatywizm musi być natywizmem Lewis proponował podstawę kategorialną a potem transformacje. Transformacje jednak okazały się bardzo ad hoc (i potwornie skomplikowane) czynnik społeczny w utrzymywaniu się paradygmatu: kto zainwestował w nauczenie się tego, nie chce tego porzucić… Montague Bliskie gramatyce kategorialnej, ale dostosowane do szczególnych konstrukcji języka angielskiego. Rozszerzenie okazało się bardzo trudne, ta gramatyka powoli zanika (FCG ją zabiło) Rozwiązuje problem kwantyfikacji (kwantyfikatory są s/(s/n) ale tak samo wszelkie nazwy, nawet własne, niepotrzeba więc Raising). Przedmiot jako wiązka własności. Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

11 przykład analizy bez pachnie bardzo mocno i róża kwitnie (1,1) s
(1,0) s/ss (1,2) s (1,2,1) n (1,2,0) s/n (1,1,1) n (1,1,0) s/n (1,1,0,1) s/n (1,1,0,0) (s/n)/(s/n) (1,1,0,0,0) [(s/n)/(s/n)]/[(s/n)/(s/n)] (1,1,0,0,1) (s/n)/(s/n) Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

12 Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF
Definicje Ze względu na zamierzony stosunek do zastanego znaczenia analityczne warunek: adekwatność regulujące warunek: (1) zgrubna adekwatność; (2) użyteczność projektujące warunek: użyteczność Ze względu na strukturę normalne nie-normalne redukcyjne cząstkowe; redukcyjne warunkowe; aksjomatyczne; indukcyjne; przez abstrakcję definicja ostensywna Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

13 Definicja normalna: podziały definicji normalnych:
Ze względu na typ łącznika równoważnościowe (s/ss) identycznościowe (s/nn) 2. Ze względu na stosunek glosy do definiendum wyraźne (glosa = definiendum) kontekstowe (glosa  definiendum) [nie spełnia warunku eliminowalności] 3. Ze względu na typ podawanego sensu konotacyjne denotacyjne leksykalne 4. Ze względu na stylizację: w stylizacji realnej (człowiek jest to dwunóg bezpióry) w stylizacji nominalnej syntaktycznej (‘człowiek’ znaczy tyle, co ‘dwunóg bezpióry’) w stylizacji nominalnej semantycznej (‘człowiek’ oznacza ‘dwunoga bezpiórego) definiendum definiens łącznik równoważnościowy Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

14 definicja przez abstrakcję
pozwala na reprezentację definiowanego pojęcia za pomocą klas abstrakcji pewnej relacji równoważnościowej przykłady: ciężar 1 kg jest to ta klasa abstrakcji relacji równoważenia się na wadze, w której znajduje się odważnik wzorcowy (ten z Sevres) znaczenie jest to rodzina klas abstrakcji relacji synonimiczności zastrzeżenia: definicja taka ma sens, jeśli zachodzenie wchodzącej w grę relacji jest niezależnie stwierdzalne, najlepiej empirycznie podana definicja ciężaru jest dobra, jeśli podamy procedury pomiarowe równoważenia się na wadze; jeżeli jednak powiemy, że ciała równoważą się zawsze i tylko wtedy, kiedy mają ten sam ciężar, to definicja będzie obciążona błędnym kołem podana definicja znaczenia jest dobra np. w koncepcji Quine’a, gdzie synonimiczność – rozumiana jako synonimiczność bodźcowa – jest empirycznie stwierdzalną reakcją behawioralną. Jeżeli jednak powiemy, że dwa wyrażenia są synonimiczne zawsze i tylko wtedy, kiedy mają to samo znaczenie, to definicja będzie obciążona błędnym kołem Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

15 Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF
definicja indukcyjna jest to definicja pozwalająca efektywnie wyróżnić denotację definiowanego pojęcia ze zbioru, na którym określona jest relacja następnika (zbiór taki można modelować zbiorem liczb naturalnych) składa się z dwóch kroków: krok 1: wskazanie pierwszego desygnatu (lub zestawu k początkowych desygnatów) krok 2: wskazanie n+1-szego desygnatu przy założeniu (indukcyjnym), że znany jest n-ty desygnat przykłady: definicja n! (silnia liczby n) krok 1. 1! = 1 krok 2. (n+1)! = n!*(n+1) definicja potomka Piasta Kołodzieja (PK) krok 1. potomek1 PK = dziecko PK krok 2. potomekn+1 PK = dziecko potomkan PK definicja formuły KRP (zob. dowolny podręcznik logiki) zastrzeżenia: niektóre zbiory – takie jak zbiór ludzi czy zbiór wyrażeń – wymagają zabiegów idealizacyjnych zanim określi się na nich operację następnika; na przykład pogrupowania w klasy abstrakcji jakiejś relacji równoważnościowej. W szczególności np. na potrzeby definicji potomka trzeba najpierw założyć, że jednostkami liczenia są raczej pokolenia (klasy abstrakcji), niż pojedyncze osoby. Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

16 definicja aksjomatyczna
jest zbiorem zdań zawierających terminy definiowane (może być wiele w jednej definicji), które deklaruje się jako prawdziwe procedura odwrotna do normalnej interpretacji, kiedy najpierw trzeba zdanie zrozumieć, a potem ustalić jego wartość logiczną zastrzeżenia: niejednoznaczność: ta sama definicja może być spełniana przez nieokreślenie wiele kompletów znaczeń (problem interpretacji niezamierzonych) nie spełnia warunku eliminowalności Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

17 Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF
definicje redukcyjne definicja warunkowa: W  (T  D) jeżeli ciało jest zanurzone w wodzie to jest rozpuszczalne zawsze i tylko wtedy, kiedy się rozpuszcza służy m.in. do definiowania pojęć dyspozycyjnych nie spełnia warunku eliminowalności definicja cząstkowa: W1  T Jeżeli ktoś ma więcej niż 180 cm wzrostu to jest wysoki Jeżeli ktoś ma mniej niż 170 cm wzrostu, to nie jest wysoki W2  ~T może nie spełniać warunku nietwórczości Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

18 Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF
definicja ostensywna polega na wskazaniu niektórych desygnatów definiowanego pojęcia służy do definiowania nazw cech prostych i rodzajów naturalnych może służyć do definiowania nazw artefaktów a także wyrażeń nie będących nazwami; w szczególności niektórych zdań trudności: jak wyodrębnić wypowiedzenie definiowanego wyrażenia spośród innych wyrażeń (i w ogóle dźwięków)? jak wyodrębnić wskazywany desygnat? jak określić wzgląd, pod którym desygnaty mają być podobne? jak określić wymagany stopień tego podobieństwa? Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

19 warunki poprawności definicji
warunek adekwatności (stawiany definicjom sprawozdawczym): definicja nie może być za wąska ani za szeroka warunek płodności i ekonomiczności pojęciowej (stawiany definicjom projektującym) wprowadzane pojęcie powinno być płodne teoretycznie i harmonizować z dotychczasowym systemem pojęciowym (ocenia się to na gruncie metodologii) warunek eliminowalności: definicja powinna pozwalać na wyeliminowanie z każdego kontekstu glosy (poprzez zastąpienie jej definiensem) nie spełniają go m.in. definicje kontekstowe, warunkowe i aksjomatyczne warunek nietwórczości (konserwatywności): definicja nie może pozwolić na udowodnienie w systemie, do którego jest wprowadzana, nowych twierdzeń nie zawierających terminu definiowanego (uprzednio niedowodliwych) mogą go nie spełniać m.in. definicje cząstkowe i aksjomatyczne warunek niezależności aksjomatów: żaden aksjomat nie może wynikać z pozostałych Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

20 Centralne pojęcia pragmatyki
Użycie i wypowiedzenie contra wyrażenie Wypowiedzenie: konkretny egzemplarz wyrażenia, którego artykulacja jest czasoprzestrzennie określona odniesienie może być precyzowane przez kontekst wypowiedzenia łączą się w dyskurs komunikacja contra opis wyróżnienie nadawcy i odbiorcy komunikatu intencja komunikacyjna vs literalna treść [implikatura] inne akty mowy [performatywy, illokucje, perlokucje] zasada ekonomii contra postulat prawdziwości tylko niektóre elementy wypowiedzi są oceniane pod względem wkładu semantycznego [Tokarz], albo: wartość semantyczna w ogóle nie jest oceniana, a np. skuteczność trudność: zwrócić uwagę na inne pojęcie egzemplarza (takie jak: „kot” w zdaniu-typie „Kot Ali jest rudy a kot Basi – czarny” występuje w dwóch egzemplarzach) – to taki egzemplarz-typ - uzależnienie od kontekstu: okazjonalizmy klasyczne (ja, tu, teraz); ale też kontekstowa precyzacja jedyności w deskrypcjach określonych czy sens wchodzących w grę relacji (włoska książka) underdetermination – sprawia, że prawie wszystko jest okazjonalizmem a semantyka czysta jest mirażem (idealizacją); trudności z uprzednim określeniem wymaganych parametrów (teoria parametrów: Bar-Hillel) kontekst: przedmioty w zasięgu poznawczym (także: we wspomnieniu) w tym: nadawca i odbiorca (odbiorcy) inne wypowiedzenia dyskursu wiedza zastana (background knowledge) dyskurs: DRT Hansa Kampa, zaczęło się od odniesienia zaimków illokucje: zamiar wytworzenia pewnych sytuacji; perlokucje: faktyczne wytworzenie pewnych sytuacji (np. zdenerwowania kogoś albo pocieszenia) Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

21 Użycie i wypowiedzenie contra wyrażenie
Użycie a wypowiedzenie u Strawsona użycie jako klasa wypowiedzeń o wspólnym odniesieniu użycie jako rola składniowa (nazwa: uniquely referring use, lub orzecznik ascriptive use) Użycie u Donnellana użycie według reguł znaczeniowych (atrybutywne) użycie ad hoc (referencyjne) nawiązanie do Husserla i gramatyki kategorialnej kwestia jedyności odróżnienie warunków prawdziwości od formy logicznej stosunek Donnellana do Strawsona (według D. i według mnie) użycie według reguł może być użyciem według reguł znaczeniowych lub kontekstowych (tyle, że ogólnych); ad-hoc-ness nie równa się kontekstowość. użycie referencyjne(D) jest użyciem nazwowym (Russella) Nazwa własna a użycie imienne (czegokolwiek) Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

22 Zasada ekonomii: teoria okazjonalności Marka Tokarza
Sytuacja jest to zbiór instrukcji przypisujących pewnym parametrom wartości, np. S=(agent: Józek). Dopełniaczem sytuacyjnym jest funkcja przypisująca instrukcjom zbiór (lub rodzinę zbiorów) parametrów (np. D(kolor: niebieski) = {obiekt}). Obowiązują następujące zasady konwersacyjne: Parametr przyjmuje taką wartość, jaką nadał mu ostatni mówiący Jeśli nikt nie nadał wartości pewnemu parametrowi, a kontekst zawiera element należący do jego kategorii, to ten element stanowi wartość tego parametry Wartość raz nadana parametrowi zachowuje wartość dopóki ktoś go nie zmieni eksplicite (lub nie zmieni się kontekst) Odbiorca powinien nadać wartości wszystkim parametrom, które są niezbędne dla uzyskania sytuacji pełnej Jeżeli zmiana wartości parametru spowodowałaby niespójność lub niepełność sytuacji, to nie należy tej wartości zmieniać. Nieprecyzyjnie określonemu parametrowi odbiorca ma prawo nadać dowolną wartość należącą typowo do kategorii tego parametru przykład sytuacji: Tokarz s. 42 Morał z koncepcji Tokarza: semantyka może być uboższa niż wypowiedziana: znaczenie semantyczne mają tylko te części wypowiedzi, które ustalają wymagane wartości parametrów; reszta jest wypełniaczem (zachrapałem 5 tysięcy); semantyka może być znacznie bogatsza niż wypowiedziana: wypowiedź może tylko ustalać wymagane parametry (sól podać: D(akt: podać) = (czas, agent, obiekt, kierunek) – zob. s. 49.); reszta może być ustalona kontekstowo Trudności koncepcji Tokarza: Kluczowa jest idea pełności sytuacji. Dopełniacz tymczasem jest określony nie na parametrach, lecz na wartościach parametrów (instrukcje) – a to powoduje, że praktycznie jest on nieosiągalny – wartości, jeśli dopuścimy złożenia (a dlaczego nie) jest bowiem nieskończenie wiele. Ostatnia zasada jest nieobligatoryjna (odbiorcy wolno żądać dookreślenia); jeśli zastosowana, skutkuje pewną prywatyzacją języka (każdy może trochę inaczej wyobrażać sobie sytuację; dotyczy to np. literatury, stąd ekranizacje, które muszą pewne rzeczy dopowiadać, są zawsze niezgodne z czyimiś wyobrażeniami). Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

23 Teoria implikatury (Grice)
Zasada Współpracy: Wnoś swój wkład do konwersacji tak, jak tego w danym jej stadium wymaga przyjęty cel Maksyma jakości: Mów tylko to, o czym jesteś przekonany i na co masz uzasadnienie gdy osoba o wygłasza zdanie p, implikaturą jest m.in. sąd ‘o wierzy, że p’ Maksyma ilości: Podawaj dokładnie tyle informacji, ile trzeba – ani mniej, ani więcej gdy osoba o wygłasza zdanie p lub q, implikaturą jest m.in. to, że ‘o nie wie, czy prawdą jest p czy q’. Maksyma sposobu: Mów zrozumiale, krótko i w sposób uporządkowany implikaturą wygłoszenia zdania ‘Ala zaszła w ciążę i wyszła za mąż’ jest to, że Ala najpierw zaszła w ciążę, a potem wyszła za mąż. Maksyma relewancji: Mów na temat (nie mów nie na temat) Eksploatacja maksym: pozorne naruszenia są reinterpretowane i przypisuje się im taką implikaturę, by przywrócić zgodność z maksymami A: Madryt jest stolicą Portugalii. B: A Warszawa – Holandii. wypowiedź B literalnie narusza maksymę jakości; zasada eksploatacji pozwala wyprowadzić z B implikaturę, że ‘wypowiedź A jest oczywiście fałszywa’ Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF

24 Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF
Performatywy: Austin wypowiedzi wyrażeń performatywnych są czynnościami powołującymi do istnienia pewne byty pozajęzykowe (konwencjonalno-instytucjonalne) performatywami są np. obietnice, ustawy, akty małżeńskie, nadawanie nazw itp. performatyw jest określony w tzw. metaperformatywie określającym, jakie wyrażenie, przez kogo wypowiedziane, w jakich okolicznościach powołuje do istnienia daną instytucję (obietnicę, prawo, małżeństwo, bycie nazwanym tak-a-tak itp.) performatywy wadliwe mogą być nieskuteczne bądź niepoprawne nieskuteczność polega na naruszeniu warunków określonych w metaperformatywie; performatyw nieskuteczny nie dokonuje zamierzonej czynności niepoprawność polega na „nieszczerości” – braku odpowiedniej intencji przy wypowiadaniu performatywu. niepoprawność nie powoduje automatycznie nieskuteczności np. zamiar niedotrzymania przyrzeczenia małżeńskiego nie sprawia, że małżeństwo nie zostało zawarte ale może stanowić motyw wydania nowego performatywu, odwołującego poprzedni (unieważnienie małżeństwa) Dr hab. Mieszko Tałasiewicz, Zakład Semiotyki Logicznej, IF