Polscy podróżnicy i odkrywcy

Prezentacja na temat: "Polscy podróżnicy i odkrywcy"— Zapis prezentacji:

1 Polscy podróżnicy i odkrywcy
Wykład V, VI Polscy podróżnicy i odkrywcy Nomenklatura geograficzna Polskie nazwy geograficzne

2 Poznanie świata w średniowieczu
Regres wiedzy; tylko wojownicy i misjonarze podtrzymują kontakt ze światem zewnętrznym 1054 – Schizma Wschodnia; rywalizacja (Bizancjum aż po Ałtaj, Papiestwo – Europa Zach.) Poselstwa i podróże misyjne Europejczyków do Azji, pielgrzymki do Ziemi Świętej 1245/48 - wyprawa Benedykta Polaka z Lyonu do letniej rezydencji chana w Syr Orda w Mongolii - misja wysłanników papieża Giovanni da Pian del Carpine polityczne fiasko wyprawy 4 lata badań i zbiór wiadomości o państwie mongolskim Historia Tartarorum – początek polskiego piśmiennictwa podróżniczego; Historia Mongolorum Carpiniego

3 Odrodzenie; Epoka wielkich odkryć geograficznych Czynniki wypraw:
rekonkwista, opanowanie basenu M. Śródziemnego przez Turków, rozwój miast, handlu, pieniądza i techniki żeglarskiej, rozwój nauki (teoria Kopernika), żądza przygód i bogactwa (przyprawy, awanturnictwo). 1517 – Maciej z Miechowa (Miechowita) Traktat o obu Sarmacjach – opis obszarów od Wisły do Kubania, Tereku od M. Kaspijskiego, Azowskiego i Arktycznego (opis narodów zamieszkujących Ruś; charakterystyka Europy Wschodniej; pokrewieństwo Finów i Węgrów z ludami wschodu) 1578 – Marcin Broniewski (sekretarz Stefana Batorego); wysłany do chana Tatarów Krymskich, I Opis Krymu i Dzikich Pól (obszary na N od M. Czarnego) współpraca z Andrzejem Taranowskim

4 Wkład Polaków w poznanie starego kontynentu (EUROPA)
Jan Długosz – Chorografia Regni Poloniae (obszary od Odry po Dniepr) Benedykt Polak, Maciej Miechowita, Wacław Grodecki, Mikołaj Radziwiłł-Sierotka, Andrzej Mirowski, Wojciech Tylkowski, Marcin Broniewski 1721 – I szczegółowy opis fizjograficzny terytorium Polski Gabriela Rzączyńskiego 1765 – Opis Królestwa Polskiego Szymona Starowolskiego XVIII/XIX w. – Stanisław Staszic, Hugo Kołąłtaj, Jan Śniadecki XIX w. – Atlas Królestwa Polskiego Juliusza Kolberga Atlasy historyczne Joachima Lelewela Mapa Kwatermistrzostwa (1839 r.) Mapa Polski (1859 r. Wojciecha Chrzanowskiego) Wincenty Pol, Wacław Nałkowski

5 AZJA Bliski Wschód – szlaki pielgrzymkowe i handlowe
Jan Dantyszek – I relacja bpa warmińskiego, dyplomaty i sekretarza Zygmunta Starego 1583 – Mikołaj Radziwiłl (Syria, Galilea, Samaria, Jerozolima, I rzeletny opis) 1596 – Krzysztof Pawłowski (od wybrzeży N Afryki do Goa) orientalista Wacław Rzewuski (Arabia, Syria, Irak, Liban, Palestyna, Turcja) – Monografia Arabii – archeolog w Iraku M. Ryłło 1869/70; 1882/85 Aleksander Jabłonowski i Karol Lanckoroński (Anatolia, Syria, Kurdystan, Syria, Palestyna i Egipt, Turcja i Krym) Zapiski historyczne, etnograficzne, zbiór okazów botanicznych XIX/XX w. – Karol Brzozowski (Turcja i Syria) Projekt dla rządu uregulowania Tygrysu i usprawnienia żeglugi na Eufracie; aktywizacja gospodarcza (rolnicza) Kurdystanu Włodzimierz Antoniewicz – archeolog (Turcja, Syria, Palestyna i Zakaukazie)

6 AZJA Daleki Wschód i Syberia – największy poligon badawczy Polaków; głównie zesłańcy po 1830 r. 1660 – Adam Dłużyk-Kamieński (pierwszy opis Syberii i Jakutów) Diariusz więzienia moskiewskiego miast i miejsc 1794 – Józef Kopeć zesłaniec na Kamczatkę po powstaniu kościuszkowskim opis przyrody i ludów Kamczatki (Kazań, Tobolsk, Irkuck, Ochock) Filareci: Józef Kowalewski (Kazań, Zabajkale, Chiny) przebywał wśród Buriatów, Mongołów, Tunguzów, wykładowca znał wiele języków – Słownik mongolsko-rosyjsko-francuski Zesłańcy po powstaniach listopadowym i styczniowym: Benedykt Dybowski Aleksander Czekanowski Jan Czerski

7 Syberia – wybitni uczeni Dybowski, Czekanowski, Czerski
Benedykt Dybowski osadzony w Czycie na Zabajkalu prace naukowe głownie z ichtiologii i ornitologii (G. Jabłonowe, Bajkał dorzecze Amuru i Ussuri, Kamczatka, Sachalin, Komandory i Kuryle) odkrył wiele gat. zwierząt, przeciw poglądom rosyjskich zoologów, 40 publikacji o dwóch akwenach Bajkału, współtwórca limnologii, współpracownicy: Przewalski, Wroński, Godlewski, Czekanowski Aleksander Czekanowski (gubernia Irkucka, wyprawy w Sajany, Lena) zebranie okazów : 4 000 paleontologicznych, zoologicznych, botanicznych 23 odmiany skamielin noszą jego imię, 5 gat. flory, nazwa osady k/Irkucka mapy Jan Czerski, uczeń Czekanowskiego; geolog, tektonik, geograf (Omsk, Wsch. Syberia, wyprawy wzdłuż Irtyszu), zwolnienie wyprawy do Irkucka, badania geol. wybrzeża Bajkału 1891 – wyprawa na Kołymę, Janę, Indygirkę z żoną Marwą imieniem Czerskiego nazwano: miasto, dwa pasma górskie i dwa szczyty na Zabajkalu

8 SYBERIA – INNI BADACZE Józef Moroziewicz (1903) – Nowa Ziemia, Wyspy Komandorskie Józef Ciągliński, Leon Falski – stacja meteo. W G. Chamar-Daban Konstanty Wołłosowicz – badania geol.-paleontol., zdjęcia topogr. Henryk Czeczot ( )- badania geol. Ałtaju, Mongolii, Uzbekistanu Leonard Janczerski – badania wieloletniej zmarzliny, wulkanów; Sajany Emil Dunikowski, Eugeniusz Romer, Julian Tokarski, Maria Czaplicka – Jenisej Przyroda Syberii: Mikołaj Hartung (entomolog), Antoni Wałecki (fauna i flora Zabajkala) Zygmunt Węgłowski, Michał Jankowski, Michał Kulaszyński (Sajany)

9 Polacy w ekspedycjach międzynarodowych badających Syberię
Karol Bohdanowicz Ural, Kraj Zakaspijski, Persja, Tybet,Takla-Makan – bad. hydrogeol. wzdłuż magistrali transsyberyjskiej, wybrzeże M. Ochockiego, Alaska, Czukotka, Kamczatka, C. Beringa Wielka Mapa Syberii 1: 4,2 mln opracowana z Oburczewem Bronisław Grębczewski – ekspedycja do Buchary, Samarkandy, Tien-Szan, Kokandy, Kaszgarii, dorzecza górnego Indusu 1871 – Tomasz Augustynowicz lekarz oddelegowany na Sachalin (badania katorżników) Leon Barszczewski - przyrodnik, glacjolog, geograf Kazimierz Grochowski – geolog, archeolog, etnograf Dalekiego Wsch.

10 KAUKAZ Józef Chodźko - geodeta, kartograf wojsk rosyjskich prace topogr. na Zakaukaziu (1400 punktów triangulacynych) jako pierwszy Polak wszedł na Ararat prace w Turcji podczas wojny krymskiej Hieronim Stebnicki mapa rzeźby Kaukazu, Turkmenia - pr. Geograficzne, pierwszy opis Amu-Darii J. Kolski, K. Łopaczyński, L. Młokosiewicz, B. Hryniewiecki Zesłańcy: Michał Andrzejkowicz-Butowt (Dagestan, Gruzja, Azerbejdżan) AZJA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA Michał Boym – opracowanie fauny Chin Marian Raciborski – założyciel Instytutu Botaniki UJ; florysta, etnograf Na zaproszenie rządu holenderskiego udał się na Jawę (Bogor), Sumatrę, Kratakau; współautor Podręcznego słownika nauk przyrodniczych

11 AFRYKA Polacy jako misjonarze, kupcy, żołnierze, turyści, myśliwi i naukowcy Mikołaj Radziwiłł (1583), wszedł na piramidę Cheopsa i płynął Nilem K. Pawłowski – N wybrzeża Afryki 1643 – jezuita Boym; Mozambik, opis Przylądka Dobrej Nadziei XVIII w. Maurycy Beniowski –Madagaskar (tworzył 4 tys. korpus) Jan Potocki (3 wypr. 1779, 1984, 1791) – opis Tunisu, Maroka, Atlasu XIX w. po powstaniach Ludwik Bystrzowski (Algieria) Tomasz Bartmański (Egipt, Etiopia), źródła Nilu L. Cienkowski z Kowalewskim ekspedycja wzdłuż Nilu Błękitnego Antoni Waga (1883/4, entomolog) i A. Branicki (Afryka N, fauna) 1870, – Antoni Rehman - Afryka S; Kapsztad, Oranje, Kimberley, Durban (opis burskich republik, okazów przyrodn.) Szolc-Rogoziński – badania Kamerunu, Gabonu, Madery, J. M’bu, W. Kanaryjskie, czynny wulkan Mengo ma Loback, Mungo, mapa Makunda Jan Dybowski – badania antopolog. Pigmejów, J. Kiwu, Edwarda, Alberta, Kongo Jakubowski (fauna Malawi,) R. Zuber (Nigeria), L. Sawicki (Etiopia)

12 AMERYKA PÓŁNOCNA Główny kierunek emigracji polskiej, badacze często bezimienni Pionierskie rody Zaborowskich, Sadowskich – Pensylwania, Wirginia, Kentucky i Ohio, w dół Missisippi do Nowego Orleanu Mateusz Stach (misjonarz, arianin) w Grenlandii spędził 37 lat Stworzył słownik i gramatykę Eskimosów 1784 – prace inż.-tech.-topogr. podczas walk o niepodległość wsch. wybrzeże po Charleston (South Karolina) T. Kościuszko Julian Niemcewicz (obserwacje geogr. etnograficzne, polityczne, opis Niagary i Krainy Wielkich Jezior) Aleksander Zakrzewski – w San Francisco prowadził zakład kartograficzny, autor mapy Arizony, Główny Urząd Mierniczy USA, KANADA Karol Horecki – Kampania Zatoki Hudsona, budowa transkanad. drogi Kazimierz Gzowski – prace inż.-drogowe; inicjator Parku Nar. Niagara Kalikst Wolski, Roger Łubieński, Emil Dunikowski, Arkady Fiedler

13 AMERYKA ŚRODKOWA Tragiczna wyprawa legionistów na Santo-Domingo (Haiti) Po powstaniach XIX w. geodeci i kartografowie; Aleksander Bielawski (Floryda i Meksyk ), Józef Gorliński (Luizjana i Utah – 1843/44), Aleksandrer Horyński (Teksas, mapa Kalifornii ) 1848 – Karol Radzimiński – sekretarz mieszanej Komisji ds. granic USA/Meksyk; prace pzryrodnicze – Paweł Strzelecki (przejazdem) – Kraina Wlk. Jezior, Zat. Św. Wawrzyńca, Nowy Brunszwik, Floryda, Zat. Meksykańska, Kuba, Antyle Bronisław Malinowski – badania Indian

14 AMERYKA POŁUDNIOWA Od czasu wielkich odkryć do XIX w. Eksploracja b. powolna – Krzysztof Arciszewski – gen. armii koronnej prace kartograf. na zlecenie holend. Kampanii Indii Zachodnich 1836 – Paweł E. Strzelecki w trakcie podróży dookoła świata zainicjował badania w Brazylii: obserwatorium meteorologiczne, budowa geologiczna Minais Gerais, przepłynął Paranę do ujścia La Platy (badania gleb, etniczne), dalsze podróże Urugwaj – Argentyna – Chile (Atacama) – Peru – Ekwador – Kostaryka – Salwador 1938 – Ignacy Żegota-Domeyko przybył do La Serena w Chile (wykłady) odkrył żyły złota w Canquenes, srebra w Arqueros, węgla w Valdivia, złoża saletry na Pustyni Atacama napisał podręcznik mineralogii i stworzył I mapę geologiczną Chile, uważany za prekursora geologii Chile, Andów; 300 prac, zainteresowania etnograficzne Aurakanów, Pehuelczów; zmiana nastaw. ojciec szkolnictwa chilijskiego (reforma oświaty), stanowiska, nazwy pasma, ulice, place, kopalnie, skamieliny, minerały

15 AMERYKA POŁUDNIOWA 1850 – J. Warszewicz – botanik przybył z A. Środkowej do: Kolumbii, Peru – Boliwii – Ekwadoru – Chile – Brazylii – Argentyny badacz pampasów i roślinności górskiej stworzył kolekcję roślin (30 nosi nazwę od jego imienia lub nazwiska) Piotr Czerniewicz – opis wód mineralnych II poł. XIX w. 1852 – Ernest Malinowski – inż. lądowy, budowa dróg i mostów, kolei przyjazd do Limy, badanie terenu Peru w celach aktywizacji gospod. pomoc w zwycięstwie nad Hiszpanami (1866) – budowa fortyfikacji budowa w Ekwadorze linii kolejowej z Quito do Guayaquil Władysław Folkierski – inżynier, matematyk, astronom, zaangażowany przy budowie linii kolejowej do Cuzco zainicjował budowę obserwatorium astronomiczne w Arequipie badania geofizyczne, ocena złoż saletry w Chile XIX/XX w. Józef Siemiradzki – geolog, paleontolog, etnograf

16 AUSTRALIA 1838 – Paweł Strzelecki – Markizy, Hawaje (badania nad wulkanizmem) – Tahiti – Nowa Zelandia (życie Maorysów) – Australia (1839): badania Wielkich Gór Wododziałowych; odkrycie G. Śnieżnych; nazwanie najwyższego szczytu G. Kościuszki odkrycie żyznej krainy – Gippsland (na SE), złota w Clowydd (tajemnica) badania geol. Tasmanii (1840) - rudy miedzi, złotodajny kwarc Phisical Description of the New South Wales and Van Diament’s Land kilka nazw miejscowości, szczyt, rzeka uchodząca do J. Blonche POLINEZJA 1850 – Seweryn Korzeliński, Dolański – gorączka złota 1850 – Adam Kulczycki obserwatorium astronomiczne, mapy, pomiary gór Haiti, Archip. Tuamotu, N. Kaledonia, Markizy, Hawaje – obserwacje zaćmienia Słońca Sygurd Wiśniowski – E część Australii, od Gippslandu po Zatokę Karpenterów, Nowa Zelandia, Fidżi (badania Maorysów) 1868 – Jan Kubary – badacz Mikronezji, Wysp Marshalla, Gilberta, Salomona, Palau; 28 lat badań i zasilanie muzeów w okazy, publikacje 1914 – Bronisław Malinowski – antropolog , profesor wielu uczelni (Nowa Gwinea, Wyspy Salomona – (kultura) – Życie seksualne dzikich

17 BIEGUN PÓŁNOCNY, ARKTYKA, GRENLANDIA
Daniel Strejc z Leszna – podróże do Islandii (sprawozdania) XIX w. – Edmund Chojecki (geologia, antropologia, etnorafia) – Jan Kozyrewski (Ignacy Kosarzewski) zesłaniec prowadził badania na Kurylach, Japonii, C. Beringa Aleksander Czekanowski, Jan Czerski – N Syberia XIX w. – L. Hryniewiecki, J. Moroziewicz – obserwatorium meteorologiczne na Nowej Ziemi Okres międzywojenny W ramach II Międzynarodowego Roku Polarnego stacja polarna dzięki Antoniemu Dobrowolskiemu na Wyspie Niedźwiedziej (polskie badania na Spitsbergenie) 1934 – St. Siedlecki, St. Bernardzikiewicz, Stefan Różycki 1937 – badania Grenlandii (kier. Aleksander Kosiba) Po II wojnie, od 1978 stacja na Spitsbergenie pracuje cały rok

18 ANTARKTYDA 1772 – 75 Forsterowie polskiego pochodzenia 1898 –1899 wyprawa Belgiki, badania oceanogr., geol., glacjol., meteorol. z Henrykiem Arctowskim i Antonim Dobrowolskim Wyspy Sandwich, Szetlandy Południowe oraz Ziemia Grahama na przedłużeniu łuku Andów izostazja, dociążenie Antarktydy lodem (400 prac), prace geofizyczne na Ziemi Grahama; stacja naukowa na: Wyb. Knoxa oraz w Oazie Bungera (przekazaną przez ZSRR) 1975 – stacja Arctowski na Wyspie King George, prace biologii morza

19 Nomenklatura geograficzna, nazewnictwo geograficzne - ogół nazw własnych, używanych do określenia wszelkich obiektów geograficznych, zarówno naturalnych góry, jeziora, rzeki, lasy, morza, regiony, itp.), jak i antropogenicznych (jednostki administracyjne, miejscowości, zbiorniki wodne, kanały, okręgi przemysłowe, krainy historyczne itp.). Większość nazw geograficznych powstała: samorzutnie, wraz z zasiedlaniem lub zagospodarowaniem przez człowieka danego obszaru, na skutek decyzji administracyjnych (np. wraz z nowym podziałem terytorialnym kraju, połączeniem kilku miejscowości w jedną itp.), świadomie nadawanych jest przez odkrywców (np. wszystkie nazwy na Antarktydzie) lub geografów i historyków (nazwy regionów, krain).

20 Szczyt Franciszka Józefa i Szczyt Stalina
Niektóre obiekty geograficzne posiadają po kilka zupełnie różnych nazw, co wiąże się: ze współistnieniem na danym obszarze różnych kultur z położeniem obiektu (obecnie lub w przeszłości) w obrębie różnych państw, np. z okresu zaborów pochodzi zachowana do dziś dwoistość nazwy płynącej przez Kraków rzeki, która w górnym biegu (dawniej Królestwo Polskie) nosi nazwę Prądnik, w dolnym biegu (dawna Galicja) - Białucha. Zmiany nazw mogą mieć też charakter polityczny, np. najwyższy szczyt Tatr – Gerlach nosił w przeszłości nazwy: Szczyt Franciszka Józefa i Szczyt Stalina (w przedwojennej Polsce – Garłuch) W wielu krajach nad prawidłowością nowo nadawanych nazw czuwają specjalne komisje lub zespoły opiniodawcze.

21 Polskie nazwy występujące na mapach Spitsbergenu w większości związane są z Pierwszą Polską Wyprawą w 1934 r. Siedmiu uczestników tej wyprawy, pod kierownictwem Stefana Bernadzikiewicza, pracowało od 24 czerwca do 27 sierpnia 1934 r. w zachodniej części Torell Land, pomiędzy fiordami Van Keulenfjorden i Hornsund. Plonem wyprawy było wykonanie dokładnej mapy topograficznej i geologicznej badanego rejonu, a także naniesienie na tę mapę szeregu polskich nazw. Również powojenna działalność polskich polarników na Spitsbergenie zaowocowała kilkoma polskimi nazwami. Wymienione poniżej nazwy zostały zatwierdzone przez Norweski Instytut Polarny i znalazły się na norweskich mapach: Nazwy (do 1955 r.) umieszczone w: "THE PLACE-NAMES OF SVALBARD", NORSK POLARINSTITUTT - OSLO 1991.

22 ARCTOWSKIBREEN - 78°10'N - 16°30'E Mały lodowiec na południe od Sassenfjorden (Vestspitsbergen). Nazwa: Henryk Arctowski ( ), polski geofizyk, uczestnik Ekspedycji „Belgica” do Antarktyki ARCTOWSKIFJELLET - 78°10'N - 16°30'E Góra 973 m n.p.m., na południe od Sassenfjorden. BARANOVSKIODDEN - 77°N - 15°35'E Przylądek przy czole lodowca Hansbreen (Hornsund). Nazwa: Stanisław Baranowski ( ), wybitny polski glacjolog, uczestnik wypraw do Antarktyki i na Spitsbergen. Inicjator budowy i budowniczy Stacji Glacjologicznej Uniwersytetu Wrocławskiego przy morenie lodowca Werenskioldbreen. BERNADZIKIEWICZFJELLET - 77°15'N - 16°00'E Góra 751 m n.p.m., we wschodniej części gór Pilsudskifjella. Nazwa: Stefan Bernadzikiewicz ( ), inżynier, kierownik Polskiej Ekspedycji do Spitsbergenu w 1934 r. STASZICFJELLET - 77°15'N - 15°20'E Góra 991 m na południe od lodowca Penckbreen. Nazwa: Stanisław Staszic ( ).

23 John Pawelczyk (Kolumbia, neurobiolog)
Andrzej Wołoszyn Wanda Rutkiewicz + Jerzy Kukuczka + Krzysztof Wielicki Leszek Cichy, A. Bielicki Andrzej Zawada + Jacek Pałkiewicz - źródła Amazonki Bogdan Żurawski – Egipt, Abu Hamed (międzynarodowa akcja ratunkowa) Badania naukowe, Wyprawy ratunkowe Ekspolaracja Kosmosu Himalaizm WSPÓŁCZESNE „BADANIA” GEOGRAFICZNE - wybrane przykłady Podróżnictwo, dziennikarstwo, dokumentalizacja Sporty ekstremalne Ziemia Baffina 1200 m urwisko Mont Thor – Krzysztof Belczyński, Michał Bzulik Samotne Rejsy dookoła świata W. Listkiewicz, W.Teliga (The Race) Zdobycie biegunów Wojciech Moskal, Marek Kamiński Rajdy terenowe Marek Tomalik Elżbieta Dzikowska i Tony Halik +, Włodzimierz Puchalski +, Marcin Kydryński, B. Pawlikowska, W. Cejrowski, Preisner, Z. Żyburtowicz