Czy w nauczaniu filozofii obowiązują paradygmaty ideologiczne?

Prezentacja na temat: "Czy w nauczaniu filozofii obowiązują paradygmaty ideologiczne?"— Zapis prezentacji:

1 Czy w nauczaniu filozofii obowiązują paradygmaty ideologiczne?
problem z ideologią w edukacji filozoficznej; konteksty światopoglądowe w edukacji filozoficznej; zewnętrzne: dlaczego kształcenie filozoficzne w Polsce warunkowane jest ideologią i polityką? wewnętrzne: jakie ideologie (filozoficzne?) tkwią u źródeł konwencji kształcenia filozoficznego?

2 motto Błąd tysiąca wieków mocniejszy jest od młodej prawdy[1]
Dominik Szulc, 1851 (prekursor polskiego pozytywizmu, nauczyciel języka polskiego i logiki, obrońca polskości Kopernika, Wilno, Białystok) [1] D. Szulc, O źródle wiedzy tegoczesnej, Nakładem Rudolfa Friedleina Księgarza, Warszawa 1851, s. 77.

3 Filozofia jest też wyrazem poglądu na świat
Filozofia jest też wyrazem poglądu na świat. Wundt pisał: „Przy tym, w każdym stuleciu objawiają się rozmaite dążności, znajdujące swój wyraz w niepodobnych do siebie i walczących z sobą poglądach na świat. Dlatego też walka poglądów na świat jest objawem nieustannie towarzyszącym rozwojowi historycznemu filozofii i posiadającym dla niej bez porównania większe znaczenie, niż spory, dotyczące rozwiązania zagadnień w jakichkolwiek bądź pojedynczych zakresach wiedzy.”[1]. [1] W. Wundt, Wstęp do filozofii, Warszawa 1902, s. 12.

4 Źródło niepokoju nauczanie filozofii nie jest uzasadniane/motywowane czynnikami podstawowymi (wartości podstawowe, autoteliczne) zbyt dużą rolę w zakresie i kształcie edukacji filozoficznej pełnią uwarunkowania pozafilozoficzne dlaczego edukacja filozoficzna ma być uzasadniana powodami ideologicznymi? strategie argumentacyjne filozofów nie są konkurencyjne wobec przekonań i postaw światopoglądowych jak przekonać do filozofii: 1. szkołę; 2. władze edukacyjne; 3. środowisko społeczne? czy filozofia obroni się sama? Kim mają być nauczyciele przedmiotów filozoficznych: promotorami filozofii czy ideologami, przekazicielami czy twórcami światopoglądu młodzieży szkolnej?

5 Ideologia Ideologia to powstała z danej kultury wspólnota idei (poglądów, światopoglądów), której celem jest realizacja potrzeb, przekonań, zamierzeń, interesu danej grupy Ideologia (sens normatywny I): pewien styl wyjaśniania związany z pozapoznawczym pożytkiem (interes grupy, spełnianie funkcji społeczno-symbolicznych) Ideologia (sens normatywny II): pewien typ krytycyzmu (demaskacja pozapoznawczej funkcji przeświadczeń i wartości) Rodzaje ideologii: polityczna (np. ideologia totalitarna, nacjonalistyczna), prawna, religijna, przyrodnicza, filozoficzna; Zjawisko „odwrócenie ideologicznego”: „porządek myślowy świadomości traktowany jest jako wyraz rzeczywistych prawidłowości życia społecznego” Ideologia pełni funkcje pozapoznawcze i zwykle nie jest przedmiotem zainteresowania filozofów Czy różne rodzaje filozofii, różne typy filozofowania, sposoby uprawiania filozofii osadzone są na odrębnych, właściwych im ideologiach?

6 Ideologia: dzieje pojęcia
1796: Destut de Tracy: ideologia to kierunek myśli filozoficznej, związany z programem science of ideas (nauka o ideach) Johna Locke’a : Marks i Engels: Ideologia niemiecka (znaczenie ekonomiczne: ideologia służy przeinaczaniu rzeczywistości, to narzędzie klasy panującej) 1929: Karl Mannheim: Ideologia i utopia: sama ideologia pełni funkcję czynnika bezwładnościowego kultury (przeciwstawianie się zmianom) szkoła frankfurcka, Habermas: ideologia to struktura porozumienia nieustannie zniekształcana przez struktury władzy obecnie: przedmiot rozważań filozofii społecznej

7 opozycja między filozofią a ideologią
Celem jest poznanie teoretyczne, wiedza dla samej wiedzy, analiza i uogólnianie, wyrażanie myśli czy przeżyć Prawda jest niezależna od motywacji społecznych, zasadności przekonań grupy Ostatecznościowy charakter uzasadnień filozoficznych Ideologia: Wspólnota idei (poglądów, światopoglądów), której celem jest realizacja określonych zamierzeń, interesu; ideologia zawiera pewien program działania, którego celem jest przeprowadzenie zmian społecznych Prawda zależna od motywacji społecznych, zasadności przekonań grupy Relatywizacja ideologii: społeczna, kulturowa, historyczna,

8 Różnice między ideologią a teorią naukową ideologia teoria naukowa oferuje absolutną pewność; ma na wszystko odpowiedź; stała, zamknięta, skończona; unika testowania, jest wewnętrznie sprzeczna; jest ślepa na ustalenia z nią sprzeczne; wysoce partykularna (wybór, nie ogół); posiada w sobie sprzeczności, niespójności; zakorzeniona w specyficznej pozycji, orientacji społecznej; wyjaśnienia są warunkowe, negocjowane; rozwiązania są niekompletne, niepewne; rozwija się, jest otwarta, poszerza się, obejmuje nowe pola; chętnie poddaje sprawdzaniu pozytywne i negatywne ustalenia; zmienia podstawowe założenia, ustalenia; niezależna, bezstronna, ugruntowane stanowisko moralne; neutralna wobec wszelkich stronnictw; silnie dąży do logicznej spójności, zgodności; ponad, poprzez wszelkie pozycje, orientacje ;

9 teoria światopoglądów - Dilthey
światopogląd to nadawanie światu sensu niedomkniętość wiedzy o rzeczywistości jest źródłem światopoglądu filozofia, pełniąc właśnie funkcje światopoglądowe, jest niezbędnym uzupełnieniem ludzkiej aktywności rozwój filozofii warunkowany jest dążeniem do lepszego wyrażania i uzasadniania głównych przeświadczeń światopoglądowych

10 - egzystencjalno-aksjologiczna - metafizyczna postmodernistyczna
konwencje kształcenia filozoficznego - kryterium tradycji filozoficznej - scjentystyczna - egzystencjalno-aksjologiczna - metafizyczna postmodernistyczna klasyka praktyki: typy mieszane

11 konwencja scjentystyczna
program „filozofii naukowej”: antyirracjonalizm, minimalizm metafizyczny, kontekst refleksji przyrodoznawczej, formalizm dydaktyczny, nacisk na nauczanie logiki, koncepcja „małej filozofii”; wzorzec filozofii analitycznej; echo neopozytywizmu szkoła lwowsko-warszawska podręczniki szkolne K. Ajdukiewicza, B. Czeżowskiego, B. Gaweckiego, H. Lelesz; szkoły wyższe: J. Metallmann klasyka: powojenne Zagadnienia i kierunku filozofii Ajdukiewicza

12 konwencja egzystencjalno-aksjologiczna
- orientacja na konteksty literackie, egzystencjalne, irracjonalne: filozofia kulturowa (jako opozycja wobec filozofii scjentystycznej), koncepcja „wielkiej” filozofii - wytwarzanie „potrzeby filozofowania”, promocja postawy filozoficznej, wzmacnianie polskiej duchowości; echo tradycji „romantycznej” i Młodej Polski (koncepcja swoistej filozofii romantycznej – obecna interpretacja Brzozowskiego przez A. Bielik-Robson); wzmocnienie kultury filozoficznej w Polsce - brak zwartego charakteru szkoły; Edmund Parnes, Stanisław Brzozowski, Salomon Igel, Regina Rajchman-Ettingerowa, Henryk Elzenberg - podręczniki Brzozowskiego: Wstęp do filozofii, 1906; Logika, 1905; Co to jest filozofia i co o niej wiedzieć należy, 1902; inni: jedynie dookreślenia koncepcyjne i propozycje metodyczne (przyczyny niedostatku piśmiennictwa: bardziej popularyzacja, niż filozofia profesjonalna; problem rangi descjentyzacji: Leśniewski-Witwicki)

13 konwencja metafizyczna
osadzenie w „klasycznej filozofii realistycznej” – koncepcja filozofii szkolnej; tradycja postscholastyczna (neotomizm) związek z powszechnością edukacji religijnej, filozoficzne uzasadnienia dla elementarnych pojęć teologicznych reinterpretacja dorobku duchowego/religijnego filozofii przeświadczenie o nadnaturalnym źródle wiedzy (gwarantowanym tajemnicą Objawienia Bożego) i istnieniu prawdy obiektywnej źródłem filozofii są wierzenia religijne

14 podręczniki 1890, Stefan Pawlicki [ks.], Historia filozofii greckiej od Talesa do śmierci Arystotelesa, Pawlicki z poglądów był zwolennikiem metafizyki teistycznej, a przeciwnikiem materializmu i pozytywizmu 1909, J. Bączek, Zarys historii filozofii, Warszawa (od Talesa po Nietzschego i neoscholastyków, pozycja z wyraźnymi akcentami polemicznymi, przeznaczona dla „średnich zakładów naukowych” i seminariów duchownych) 1926, W.F. Potempa, [ks., dr prof. Sem. Duch. We Włocławku] Historia filozofii, t. 1, cz. 1, Filozofia starożytna, Poznań, Adresowany do słuchaczy teologii, z filozofią Wschodu - indyjską i chińską, a Zachodu od filozofów jońskich po Platona jeszcze u Coplestona (Historia filozofii, 7 -9 tomów) archaizmy: student chrześcijański i myśl pogańska 2001, Czesław Stanisław Bartnik, Historia filozofii, KUL Lublin. Od „śladów myśli kultur paleolitycznych i filozofię w starożytnych kulturach wschodnich po personalizm”, „każdy kierunek filozoficzny może – mimo wszystko – coś wnieść do skarbca myśli chrześcijańskiej”; jeszcze „filozofia bada ostateczne przyczyny wszechrzeczy, bytu jako takiego i rzeczywiście istniejącego”

15 konwencja postmodernistyczna
pluralizm, multikulturalizm, decentracja, niestabilność teoretyczna (osłabienie wymogu spójności), złudzenie i wręcz zabawa konwencją, dekonstrukcja zmiana kondycji człowieka (człowiek to nie podmiot, lecz „miejsce realizacji dyskursów”), odsłanianie mechanizmów opresji społecznej Derrida, Rorty, Foucault, Feyerabend, Lyotard, Baudrillard, Bauman brak wyraźnej formacji dydaktycznej, jednak elementy tej konwencji istotne dla dydaktyki

16 Opresja Foucaulta „Uczeń w trakcie edukacji szkolnej poddawany jest treningowi, który ma przyzwyczaić go do obowiązującego w świecie status quo. Zdaniem Foucaulta szkoła nie jest miejscem, gdzie człowiek poznaje cokolwiek (poza dyskursem); uczy się tam jedynie opisywania świata za pomocą obowiązujących kategorii. Uczniowie przyswajają system zaklęć, za pomocą których człowiek zaklina rzeczywistość. Szkoła uczy nazywania, które nie ma żadnych (poza magicznymi) związków z rzeczywistością. … z przytłaczającą większością desygnatów pojęć, którymi uczeń operuje, nigdy się nie spotkał i nie spotka…. Społeczność sama z siebie i sama siebie tumani dyskursem, który wygenerowała.”; G. Trela, Chmury i zegary, s. 183.

17 Przekonania pozapoznawcze – konwencja scjentystyczna
Tradycja oświecenia, pozytywizmu, filozofii analitycznej Nauka wzorem doświadczenia kulturowego: Habermas: modernizm jest jeszcze projektem nieukończonym Przekonanie, iż podstawę doświadczenia człowieka określają standardy racjonalności Szkoła l-w: znaczenie światopoglądowe: nacisk na logikę jako próba wzmocnienia „ideologii argumentacyjnej” (w opozycji do „ideologii przekonań”) Łukasiewicz: filozofia nie jest tylko nauką, daje najogólniejszy pogląd na świat Kotarbiński: historia filozofii to w gruncie rzeczy historia poglądów na świat, „filozoficzny pogląd na świat – to tyle co system hipotez, charakteryzujących i tłumaczących stosunek materii i ducha w ogromie rzeczywistości.”

18 Przekonania pozapoznawcze – konwencja egzystencjalno-aksjologiczna
Postawa subiektywistyczna: podjęcie dyskusji losu indywidualnej jednostki ludzkiej Postawa koncentracji na najbardziej podstawowych potrzebach człowieka: wolność, przemijalność, poczucie niespełnienia, zagrożenie urzeczowieniem, utratą autentyczności Klasyka motywów egzystencjalizmu: humanizm, infinityzm, tragizm, pesymizm

19 Przekonania pozapoznawcze – konwencja metafizyczna
Przekonanie o nienaruszalności osadzenia metafizycznego Podstawowy nurt: akceptacja doświadczenia religijnego Dogmatyka jako sposób ustanowienia konwencji Opresyjny język: termin „poganin” (zawsze wartościujący) jest wykorzystywany jako narzędzie w walce religijnej i światopoglądowej

20 Przekonania pozapoznawcze – konwencja postmodernistyczna
potrzeba rewizji całego dorobku kulturowego filozofii Zachodu krytyka dominacji nauki i jej jednostronności krytyka doświadczenia religijnego kultury człowieka „metoda uprawiania metateorii (teorii na temat teorii), służącej analizie nie tyle przedmiotu badań danej dyscypliny, ile kulturowych i psychologicznych okoliczności warunkujących takie, a nie inne poglądy badaczy” (Edward O. Wilson;

21 Ideologia a edukacja filozoficzna w Polsce
Czy wykluczanie filozofii z edukacji powodowane jest czynnikami ideologicznymi? Dlaczego władze edukacyjne odmawiają prawa do kształcenia filozoficznego? Obecność kształcenia filozoficznego zależy od uwarunkowań politycznych (nadmiar polityki w edukacji) W sensie kulturowym wciąż tkwimy w epoce dominacji przekonań nad argumentacją (kultura przesądu, mitu, intuicyjnie osadzonej woli większości)

22 Zagrożenia w uprawianiu historii filozofii
„galwanizowanie” intelektualnych mumii ma cele pozapoznawcze i światopoglądowe, a historia filozofii służy za instrument legitymizacji i umacniania opcji ideowych (Marek Rembierz) metodologiczne standardy nauki jako niezależne od wpływów światopoglądowych zależność elementów ideologicznych od założeń metafilozoficznych

23 zaangażowanie czy neutralność?
w sytuacji niepokoju kulturowego (zmiany ustrojowe) ważna jest ideologia (idee rewolucjonistów) stan normalności: czy możemy wrócić do odideologizowania edukacji filozoficznej? czy nauczanie filozofii może być wolne od wpływów politycznych? Główne zagrożenie: ograniczenia światopoglądowe blokujące edukację filozoficzną Potrzeba stworzenia kontr-ideologii: ideologii pluralizmu światopoglądowego, adekwatnego do stanu kultury współczesnej

24 wnioski edukacja filozoficzna (a raczej jej brak) w Polsce jest oparta na przekonaniach, a nie na argumentacji ma miejsce zbyt mocno osadzenie edukacji filozoficznej na ideologii (filozofowie są niewolnikami ideologów), na przekonaniach światopoglądowych. Nie ma jakiegoś planu wprowadzenia obowiązkowej filozofii w perspektywie np. 10 lat powrót do stanu normalności: zmniejszenie lęku kulturowego (niepokoju związanego z transformacjami społecznymi - osłabienie znaczenia złej tradycji) 1989 – 2014; odideologizowanie (lub wprowadzenie zróżnicowania idei) kształcenia filozoficznego edukacja światopoglądowa w polskiej szkole nie odpowiada stanowi współczesnej kultury cel: wprowadzenie powszechnej edukacji filozoficznej i etycznej w szkołach