Mniejszości narodowe i etniczne w regionie gorzowskim

Prezentacja na temat: "Mniejszości narodowe i etniczne w regionie gorzowskim"— Zapis prezentacji:

1 Mniejszości narodowe i etniczne w regionie gorzowskim
Jerzy Dutkiewicz

2 Gorzów (Landsberg) do roku 1945
Gorzów do 1945 roku był miastem niemal jednolitym etnicznie. Zdecydowaną większość stanowili Niemcy. Nieliczne mniejszości: - Żydzi - Czesi - Polacy

3 Zmiana stosunków etnicznych w mieście i w regionie po 1945 roku
Ucieczka i przesiedlenie ludności niemieckiej (i czeskiej) Napływ ludności polskiej Osiedlenie się przedstawicieli innych narodowości i grup etnicznych: Tatarzy, Ukraińcy (Łemkowie, Bojkowie), Romowie

4 Grupy narodowe i etniczne w województwie lubuskim według Spisu Powszechnego z 2002 roku
Białorusini – 49 Bułgarzy – 9 Łemkowie – 784 Niemcy – 513 Romowie – 272 Rosjanie – 192 Ukraińcy – 615 Włosi - 41

5 Łemkowie

6 Pochodzenie Najbardziej uznaną w Polsce teorią powstania tej grupy etnicznej, posiadającej własny język, własną kulturę i obyczaje, jest teoria tzw. migracji wołoskich. Zakłada ona, iż począwszy od XII wieku wzdłuż głównego grzbietu Karpat, z terenów dzisiejszej Rumunii rozpoczęła się wędrówka pasterzy wołoskich (kolonizacja wołoska). Ludność ta mieszała się po drodze z ludami ruskimi zamieszkującymi tereny dzisiejszej Ukrainy przejmując i adaptując ich religię i kulturę. Na terytorium dzisiejszej Polski migracje te dotarły na przełomie XIII i XIV wieku. W swojej wędrówce na zachód pasterze ci doszli aż do terenów Beskidu Śląskiego, tzw. osadnictwo na prawie wołoskim, jednak im dalej wkraczali oni na terytoria polskie, tym większy wpływ miały na nich obyczaje i wpływy ludności zamieszkującej te tereny. Grupy, które dotarły najdalej na zachód, nie zdołały zachować odrębności etnicznej i kulturowej. Między wiekami XV i XVII, gdy migracje ostatecznie ustały, zaczęły zmieniać się obyczaje ludów napływających. Ostatecznie z pasterzy-wędrowców przekształcili się w osiadłych rolników. W końcu XVI wieku istniała już większość wsi, które widać na XX-wiecznych mapach.

7 Pochodzenie nazwy Nazwa Łemko pojawiła się stosunkowo późno. Miała charakter przezwiska. Słowo łem było przez górali Beskidu Niskiego używane chętnie i nawet zbyt często. Sami mieszkańcy czasem oznaczali nazwą Łemki (albo Łemaki) swych pobratymców ze Słowacji. O sobie mówili Rusnak. Z czasem nazwa Łemko przyjęła się i sami górale zaczęli uważać ją za własną. Ludność tutejsza miała silne poczucie odrębności i w istocie bardzo różniła się od sąsiadów i polskich i ruskich. Długo zachowała stare obyczaje i przede wszystkim odrębny język.

8 Łemkowszczyzna Łemkowie zamieszkiwali Beskid Niski i część Beskidu Sądeckiego oraz mały zachodni skrawek Bieszczadów. Północna granica Łemkowszczyzny była łatwa do określenia jeszcze w latach międzywojennych, jako granica między ludnością polską a ruską. Podobne trudności nie nastręczała granica zachodnia. Natomiast nad kwestią rozgraniczenia Łemków od ich wschodnich sąsiadów Bojków dyskusje trwały aż do II wojny światowej, a więc praktycznie do końca istnienia zwartych grup górali ruskich w Polsce. Główny teren Łemkowszczyzny był obszarem dość jednorodnym etnicznie. Polacy stanowili tu zdecydowaną mniejszość, dużo było wsi czysto łemkowskich, zaś osiedli wyłącznie polskich zaledwie kilka. Badacze szacowali w latach trzydziestych liczbę Łemków na ok tyś., w zależności od przyjmowanej wschodniej granicy obszaru przez nich zamieszkanego. Wsi łemkowskich było ok. 170, leżały na obszarze o długości ok. 140 km, ale szerokim tylko na km. Na tym terenie mieszkało tylko 26 tyś. Polaków i 8 tyś Żydów. Żyło tu także sporo Cyganów, często osiadłych.

9 Język W gwarach łemkowskich, które są podobne do języka ukraińskiego, można znaleźć wiele słów pochodzenia wołoskiego, które do dziś występują w języku rumuńskim, ale też widać bardzo wiele wpływów polskich, słowackich, a nawet węgierskich. Kontrowersyjną kwestią jest, czy gwary łemkowskie stanowią odrębny język, peryferyjne gwary języka ukraińskiego, czy też zachodnią odmianę języka rusińskiego.

10 Codzienne życie Łemkowie byli rolnikami, trudnili się też pasterstwem wypasowym i zbieractwem; jadhody, czerniny, hriby, (poziomki, maliny leśne, grzyby) Zajmowali się też handlem - wyrabiali z drewna jaworowego i bukowego: łyżki, wałki do ciasta. Z jodły i świerku - wyrabiali gonty i beczki. Lipa służyła na foremki do ciast, a fujarki wykonywano z leszczyny. Również kamień służył - z piaskowca wykonywano żarna i koła młyńskie, krzyże i nagrobki.

11 Stroje Łemków rzucająca się w oczy czuha - czyli brązowy płaszcz z kapturem, rozpięty i zawieszony na plecach. łejbyk - kamizelka z metalowymi guzikami. krywulki - czyli naszyjniki z drobnych paciorków, często tak splecionych, że grubością sięgały do 20cm; nosiły je kobiety młode kobiety plotły warkocz w kiskę i nie nakrywały głów. Starsze panny zakrywały głowę chustą, a mężatki upinały włosy i nosiły czepiec.  oplicza - białe koszule ze zdobionymi kołnierzami; dla kobiet.  kabaty - spódnice -  przyozdabiane były ręcznym białym drukiem na granatowym tle, a na spódnicę zakładano zapaskę.

12 Stroje Łemków

13 Stroje kobiece

14 Strój męski

15 Wyznania religijne Ludy osiadłe na Łemkowszczyźnie pierwotnie były prawosławne. Tereny te tworzyły południowo-zachodnią część prawosławnej eparchii przemyskiej. Po przyjęciu przez biskupów przemyskich w XVII wieku unii brzeskiej cerkiew prawosławna tych terenów zmieniła się w cerkiew greckokatolicką. Łemkowie byli więc niemal wyłącznie grekokatolikami. Taki stan rzeczy trwał do tzw. schizmy tylawskiej w latach , gdy około 18 tys. Łemków, głównie we wsiach zachodniej części Beskidu Niskiego, powróciło do wiary przodków czyli prawosławia. Była to reakcja przede wszystkim na ukrainizację Łemków przez duchownych greckokatolickich. Innymi powodami były względy ekonomiczne i wpływy orientacji wszechruskiej na tych terenach. Większość Łemków pozostała jednak wiernymi ukraińskiej cerkwi greckokatolickiej. Wskutek tych wydarzeń Stolica Apostolska dekretem z 10 lutego 1934 Quo aptius consuleret specjalnie dla Łemków utworzyła odrębną jednostkę jurysdykcyjną – Apostolską Administrację Łemkowszczyzny. W jej skład weszło 9 zachodnich dekanatów greckokatolickiej diecezji przemyskiej.

16 Cerkwie Na Łemkowszczyźnie budowano różne świątynie, ale wszystkie typy miały cechy wspólne. Nieomal wszystkie cerkwie są trójdzielne. Składają się z sanktuarium, w którym stoi ołtarz, nawy i babińca. Sanktuarium jest oddzielone ścianą ikonostasu od nawy - głównej części świątyni przeznaczonej dla wiernych. Nawa dominuje swą wielkością w bryle cerkwi, nawet jeśli nie jest najwyższa. Trzecią częścią jest babiniec, często schowany pod wieżą. Przed nim bywa jeszcze niewielki przedsionek - kruchta. Niektóre świątynie mają z boku dobudowaną zakrystię. Cerkwie były z reguły orientowane, czyli zwrócone sanktuarium w kierunku wschodnim. Dachy zwieńczano zwykle barokowymi, cebulastymi hełmami i ,,ruskimi" krzyżami z drugą pochyłą poprzeczką. Cerkiew z reguły budowano w miejscu reprezentacyjnym i godnym, na wzniesieniu lub w górze wsi.

17 Powojenna historia Łemków
zdeterminowana jest tragedią Łemkowszczyzny lat , kiedy to w sposób przymusowy wysiedlono całą społeczność z jej etnicznej ojczyzny i rozsiedlono w 1945 r. w większości (ok. 60%) na terytorium radzieckiej Ukrainy, pozostałą część w 1947 r. na terytorium Polski północnej i zachodniej, na ziemiach poniemieckich. Tym samym przestała istnieć Łemkowszczyzna jako kraina etnicznie jednorodna, gdzie rozwijał się specyficzny i niepowtarzalny typ kultury ludowej, kraina, która w sposób tak zdeterminowany dochodziła do konstruowania własnej samoświadomości narodowej. Haniebna akcja wysiedleńcza wiązała się bezpośrednio z polityką powojennej komunistycznej Polski, która zakładała utworzenie państwa jednorodnego etnicznie i kulturowo, państwa bez mniejszości narodowych. Pierwszy etap wysiedlania, na Ukrainę, odbywał się w ramach umowy pomiędzy Polską i Związkiem Radzieckim o wymianie ludności z terenów przygranicznych. W przypadku Łemków wysiedlenie z ich górskiej ojczyzny trudno nazwać repatriacją. Nic też dziwnego, że czasami nie pomagało nawet działanie siłą. Nielicznym deklarującym swą lojalność wobec państwa polskiego udało się uchronić od wysiedlenia. Tych wysiedlono w II etapie w 1947 r., Przyczyną miała być konieczność zlikwidowania UPA. W ten sposób pozostali w Polsce Łemkowie zostali rozrzuceni po terytorium Polski zachodniej i północnej.

18 Łemkowie W Polsce żyje dziś 5850 Łemków: w województwie dolnośląskim , małopolskim , lubuskim - 784, podkarpackim - 147, zachodniopomorskim Środowisko dzieli się na Łemków uważających się za odrębną mniejszość narodową i Łemków identyfikujących się jako grupa etniczna narodu ukraińskiego. Nauka łemkowskiego jako języka mniejszości jest realizowana w 21 placówkach dla 162 uczniów przez Stowarzyszenie Łemków i publiczne placówki oświatowe. Łemkowie należą do dwóch Kościołów: Kościoła Katolickiego Obrządku Greckokatolickiego oraz do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

19 Łemkowie w regionie gorzowskim
Pojawili się w 1947 roku w wyniku przesiedlenia w ramach akcji „Wisła” Na Ziemię Lubuską trafiło ok. 11 tys. osób, z czego ok. 80% to Łemkowie Ilość przesiedleńców w powiatach: - Strzelce Krajeńskie – 1742 - Skwierzyna – 677 - Międzyrzecz – 820 - Sulęcin – 974 - Gorzów - 709

20 Związek Ukraińców w Polsce Stowarzyszenie Łemków Zjednoczenie Łemków
Organizacje mniejszości ukraińskiej i łemkowskiej działające w regionie gorzowskim Związek Ukraińców w Polsce Stowarzyszenie Łemków Zjednoczenie Łemków Stowarzyszenie Miłośników Kultury Łemkowskiej

21 Inicjatywy kulturalne
Ogólnopolski Konkurs Pisanek – Gorzów (Związek Ukraińców w Polsce, Zjednoczenie Łemków) Spotkania z Kulturą Łemkowską – Gorzów (Stowarzyszenie Łemków) Łemkowska Watra – Ługi Projekt „Łemko – Tower” - Strzelce

22 Twórcy, działacze Jarosław Polański – założyciel chóru w Osiecku koło Bledzewa, zbieracz łemkowskiego folkloru Michał Kowalski – działacz UTSK w Gorzowie, inicjator Ogólnopolskiego Konkursu Pisanek, redaktor naczelny kwartalnika Zjednoczenia Łemków „Watra” Ks. Włodzimierz Kochan – długoletni proboszcz parafii prawosławnych w Ługach i Brzozie Michał Stafiniak – rzeźbiarz mieszkający w Brójcach, twórca ikonostasów w greckokatolickich cerkwiach w Zielonej Górze i Międzyrzeczu oraz ołtarza w greckokatolickiej cerkwi w Gorzowie Jan Łabowski – malarz mieszkający w Orzelcu Stefan Habura – rzeźbiarz mieszkający w Lubniewicach Antonina Słota – poetka mieszkająca w Poźrzadle koło Łagowa

23 Brzoza - cerkiew

24 Brzoza - cerkiew

25 Brzoza - cerkiew

26 Brzoza - cerkiew

27 Brzoza - cerkiew

28 Brzoza - cerkiew

29 Brzoza - cerkiew

30 Brzoza - cerkiew

31 Cerkiew w Ługach

32 Cerkiew w Ługach

33 Cerkiew w Ługach

34 Cerkiew w Ługach

35 Cerkiew w Ługach

36 Cerkiew w Ługach

37 Lemko – Tower (Strzelce Krajeńskie)

38 Lemko – Tower (Strzelce Krajeńskie)

39 Lemko – Tower (Strzelce Krajeńskie)

40 Romowie

41 Romowie Romowie albo Cyganie (nazwa własna w języku romskim Roma) - nieterytorialny naród lub grupa etniczna pochodzenia indyjskiego, której członkowie tworzą diasporę, zamieszkującą większość państw świata. Stanowią społeczność wysoce zróżnicowaną pod względem językowym oraz kulturowym, a także zajmującą rozmaite nisze w ekonomiczno-społecznej strukturze krajów zamieszkania. Mimo owej niejednolitości czynnikiem wspólnym dla większości tradycyjnych grup jest przestrzeganie zwyczajów, wynikających z subiektywnego rozumienia zasad romskiej kultury (romanipen).

42 Pochodzenie Z nieznanych dotąd przyczyn przodkowie Cyganów zamieszkujący Indie północno-zachodnie rozpoczęli ok. IX-X w. wędrówkę na zachód. Na podstawie analizy wpływów w ich języku i kulturze można zrekonstruować szlaki cygańskiej wędrówki do Europy, które prowadziły przez Persję, Armenię i greckojęzyczne terytorium Bizancjum. Dokumenty historyczne poświadczają ich obecność na wyspach greckich w 1322 r., a w pół wieku później liczne ich grupy dotarły do Bałkanów. W XV w. byli już w całej Europie.

43 Populacja Współczesną populację Romów szacuje się na około 8-15 mln. Dokładna liczba jest jednak bardzo trudna do ustalenia z powodu niepewnej rzetelności wszelkich podających ją źródeł, a także faktu, iż w wielu krajach Romowie są zmuszeni ukrywać swą narodową tożsamość z powodu prześladowań lub panujących w społeczeństwie antycygańskich stereotypów. Większość Romów zamieszkuje kraje europejskie, głównie Półwysep Bałkański, Europę Wschodnią i Centralną. Duże grupy spotykane są także w Ameryce Północnej, krajach byłego Związku Radzieckiego, Europie Zachodniej oraz w Ameryce Południowej.

44 Język Językiem ojczystym większości Romów jest język romski zwany też romani, należący do grupy indyjskiej języków indoeuropejskich. Daleko posunięte zróżnicowanie rozmaitych dialektów romskich, brak tradycji piśmienniczej oraz jednolitej standaryzacji sprawiają jednak, iż posługujące się nimi osoby często doświadczają trudności komunikacyjnych. Z tego też względu część naukowców uważa romani raczej za podrodzinę językową niż za osobny język. Ponadto w wyniku presji zewnętrznej w wielu tradycyjnych grupach nastąpiło porzucenie własnego dialektu roman na rzecz języka dominującego w otoczeniu społecznym, lub wytworzenie osobnego języka kreolskiego (zwanego pogadialektem), łączącego elementy języka romskiego oraz większościowego (np. dialekt Caló w Hiszpanii).

45 Romanipen Romanipen (rom. "romskość") - ogół romskiej tradycji, niepisany kodeks postępowania oraz wzajemnych relacji w tradycyjnej społeczności romskiej, nie obejmujący stosunków z gadziami. Składają się nań wszystkie zwyczajowe prawa, tabu oraz sankcje grożące za ich złamanie. Jeden z centralnych elementów systemu romanipen stanowi pojęcie skalania. Sankcją za przekroczenie zasad romanipen jest bowiem uznanie winnego za osobę "skalaną" czyli rytualnie nieczystą, co wiąże się z różnym stopniem i formą wykluczenia jej z życia społecznego. Pojęcie romanipen, interpretowane jako "cygańskość", implikuje często manifestowanie swej identyfikacji z romskim etnosem, uznawanie go za wartość najwyższą, używanie języka romani, solidarność z członkami własnej zbiorowości (często interpretowaną jako pewnego rodzaju "podwójna moralność", w myśl której wiele czynów potępianych wobec "swoich" jest aprobowanych w stosunku do Romów z innej grupy bądź gadziów) oraz celebrowanie tradycyjnych obrzędów i rytuałów.

46 Mageripen Mageripen (Mageripe, Mahrime - rom. "skalanie") - jedno z najważniejszych pojęć w ramach romskiej tradycji, dotyczące idei rytualnej "czystości-nieczystości". Status bycia "skalanym" czyli rytualnie nieczystym jest sankcją za przekroczenie zasad romanipen, co wiąże się z różnym stopniem i formą wykluczenia danej osoby z życia społecznego. Istnieje wiele rodzajów skalań, przez cyganologię grupowanych zasadniczo w dwie kategorie tzw. wielkich (rom. bare mageripena) oraz małych skalań (rom. tikne mageripena). Najważniejsze sfery życia, które mogą powodować status skalania, to te dotyczące: - relacji między kobietą a mężczyzną, - relacji z członkami własnej społeczności, - relacji z gadziami, - kontaktu z przedmiotami lub substancjami uznawanymi za nieczyste (np. wydzielinami ciała, dolnymi częściami ciała innej osoby), - kontaktu ze zmarłymi bądź chorymi ludźmi i zwierzętami. Prawidłowe postępowanie w tych sferach jest szczegółowo regulowane przez romską tradycję. Warto też tu zauważyć istotną paralelę z ideą rytualnej czystości w tradycyjnej kulturze indyjskiej.

47 Flaga Romów

48 Romowie w Polsce Pierwsze świadectwo obecności Romów (Cyganów) w Polsce pochodzi z 1401 roku. Wydawane w XVI i XVII wieku ustawy banicyjne były egzekwowane tylko częściowo. Od XVII wieku do roku 1795 istniał w Polsce urząd królów cygańskich. Wywodzili się oni najczęściej z polskiej szlachty, zaś mianowała ich kancelaria królewska. Urząd ten miał służyć podporządkowywaniu Romów przepisom administracyjnym i ich obronie przed szykanami. W 1791 uniwersał Komisji Obojga Narodów zapewnił Romom prawa obywatelskie

49 Romowie w Polsce Prawnie uznana mniejszość etniczna w Polsce, część narodu romskiego mieszkająca w granicach naszego kraju. Według Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku stanowiło ją obywateli. Natomiast według Ethnologue w Polsce językiem romskim posługuje się ponad osób.

50 Romowie w Polsce W okresie międzywojennym Polskę zamieszkiwało ok. 30 tys. Romów (dane z 1930 roku). Większość wędrowała taborami, część jednak prowadziła osiadły tryb życia głównie w Małopolsce. W latach II wojny światowej na ziemiach polskich miała miejsce masowa eksterminacja Cyganów przez III Rzeszę, nazwana przez samych Romów Porrajmos (rom. w dialekcie Kełderaszy: "zniszczenie").

51 Romowie w Polsce Po wojnie, w związku z obowiązującymi w Polsce od 1964 roku przepisami zakazującymi poruszania się taborów i prowadzenia koczowniczego trybu życia, wprowadzonymi w ramach tzw. akcji produktywizacyjnej, liczba Romów zmalała. Dziś, podobnie jak wcześniej, rozbicie na wiele grup i liczne antagonizmy nie sprzyjają działaniom romskich elit w obronie praw obywatelskich i etnicznych.

52 Grupy Romów w Polsce Tradycyjnie wyróżnia się cztery zasadnicze językowo-etnograficzne grupy Romów mieszkających w Polsce: Polska Roma Bergitka Roma Kełderasze Lowarzy

53 Polska Roma Polska Roma, inaczej Polscy Cyganie Nizinni, których dialekt należy do północno-wschodniej gałęzi języka romani, do niedawna jeszcze prowadzący koczowniczy tryb życia głównie po terytorium kraju. Ich tradycyjnym wyznaniem jest katolicyzm. Na ziemie polskie przybyli w XVI wieku, chroniąc się przed prześladowaniami w krajach niemieckich.

54 Bergitka Roma Bergitka Roma, lub Polscy Cyganie Wyżynni, Cyganie Karpaccy – mieszkający na Pogórzu Karpackim oraz w Kotlinie Kłodzkiej, mówiący dialektem z centralnej grupy dialektów języka romskiego. Grupa ta, stosunkowo najgorzej sytuowana materialnie, już od XVII wieku prowadzi osiadły tryb życia, przez co nie jest ona często szanowana przez inne grupy. Tradycyjnie wyznawcy katolicyzmu.

55 Kełderasze Kełderasze, inaczej Kalderasze, rom. Kalderaša (dosł. "Kotlarze", od rum. căldare "kocioł") – pochodzący z terenów Mołdawii i Wołoszczyzny, skąd połowie XIX wieku rozpoczęli dalekie wędrówki po Europie i innych kontynentach. W latach międzywojennych wywierali bardzo duży wpływ na inne grupy Romów w Polsce, gdyż to właśnie spośród nich wywodziła się większość tzw. królów cygańskich. Dziś większość z nich mieszka za granicą. Ich tradycyjne wyznanie stanowi prawosławie. Używają dialektu języka romskiego należącego do grupy dialektów vlax-północnych

56 Lowarzy Lowarzy, rom. Lovara, Lovari (dosł. "Koniarze", od węg. ló "koń") – pochodzący z Siedmiogrodu, podobnie jak Kełderasze prowadzący od połowy XIX wieku dalekie, transkontynentalne wędrówki. Stanowią stosunkowo najlepiej sytuowaną materialnie grupę Romów, która w latach 90. XX wieku najprawdopodobniej w całości wyemigrowała z kraju. Tradycyjnie wyznawcy katolicyzmu oraz prawosławia. Używają dialektu języka romskiego należącego do grupy dialektów vlax-północnych

57 Znani Romowie Edward Dębicki - kompozytor, instrumentalista, dyrektor Cygańskiego Teatru Muzycznego "Terno" Edyta Górniak – piosenkarka Henryk Nudziu Kozłowski – obecny Szero Rom Roman Kwiatkowski – działacz na rzecz społeczności romskiej Bogdan Trojanek – piosenkarz Don Vasyl – piosenkarz Bronisława Wajs (Papusza) – poetka

58 Kultura Kultura romska znana była w Polsce od XV wieku przede wszystkim ze względu na swą bogatą tradycję muzyczną oraz rzemiosło kowalskie. W 1979 roku w Muzeum Okręgowym w Tarnowie powstał osobny dział gromadzący zbiory, dokumentację naukową oraz ikonografię dotyczącą kultury i historii Romów. Co roku w Gorzowie Wielkopolskim (Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich "Romane Dyvesa") oraz w Ciechocinku (Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów) odbywają się międzynarodowe festiwale kultury romskiej. Powszechnie uznanym badaczem folkloru cygańskiego był Jerzy Ficowski, nestor polskiej cyganologii, który m.in. spolszczył poezję Papuszy. Wydawane są miesięczniki RROM PO DROM i Dialog-Pheniben.

59 Edward Dębicki

60 Terno

61 Terno

62 Bronisława Wajs „Papusza”

63 Tatarzy Tatarzy

64 Przybysze Złotej Ordy Tatarzy pojawili się w pierwszej połowie XIII wieku. Nazwa ta odnosiła się początkowo do jednego z plemion mongolskich. Wraz z powstaniem olbrzymiego imperium mongolskiego, rozszerzono ją na wszystkie plemiona zjednoczone przez Temudżyna (Czyngis-chana). Zachodnia część imperium przekształciła się w niezależne państwo zwane Złotą Ordą. Jej mieszkańcy stanowili kulturalno-etniczną mieszaninę mongolskich najeźdźców z turkojęzycznymi Kipczakami, od których zdobywcy przyjęli kulturę, język i religię (islam). W pierwszej połowie XV wieku Złota Orda rozpadła się na kilka niezależnych, walczących zaciekle ze sobą, chanatów.

65 Tatarzy przybywają na Litwę
Na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego Tatarzy pojawili się na początku XIV w. Kolonizacja tatarska nastąpiła dopiero za rządów wielkiego księcia Witolda, Książę nadawał im ziemię, w zamian za zobowiązanie do służby wojskowej. Tradycyjny, koczowniczo-pasterski tryb życia Tatarzy zamienili w osiadły, rolniczy. Osadzani ich głównie pod grodami i nad granicą krzyżacką, której mieli strzec. Z czasów Witolda pochodzą najstarsze historyczne skupiska Tatarów na Litwie, pod Trokami, Grodnem i nad rzeką Łosośną. Otrzymywane przez Tatarów liczne przywileje zapewniły im zachowanie odrębnej organizacji i religii – znaczniejsze rody otrzymywały herby i nadania ziemskie. Wraz ze starszyzną przybywali na Litwę Tatarzy nie należący do rodów wojskowych, znajdując zatrudnienie w rolnictwie i rzemiośle

66 Tatarzy w Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Kiedy kolejne unie połączyły Polskę i Litwę w jedno państwo, Tatarzy stali się poddanymi króla polskiego, mieszkańcami Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W II poł. XVII i XVIII w. szlachta tatarska w znacznym stopniu się spolonizowała, zaś Tatarzy w miastach ulegli wpływom białoruskim. W 1673 r. w wyniku prześladowań ze strony Kościoła katolickiego oraz negowania ich szlachectwa, część Tatarów polsko-litewskich przeszła na stronę armii sułtana Mehmeda IV, jednak wkrótce większość z nich ponownie przeszła na stronę polsko-litewską. By pozyskać dla wojska polskiego rozgoryczonych Tatarów Jan III Sobieski w porozumieniu z Sejmem przywrócił Tatarom dawne prawa, a w zamian za zaległy żołd przyznawał ziemię. W zamian za służbę wojskową nadał on bowiem Tatarom włości na terenach obecnej północno-wschodniej Polski.

67 Maksymilian Gierymski – Potyczka z Tatarami

68 Juliusz Kossak – Taniec tatarski

69 Za wolność naszą i waszą
Tatarzy byli niestety słabymi gospodarzami, bardziej pociągały ich działania wojenne, w których zdecydowanie lepiej się czuli. W czasach ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Tatarzy kolejny raz dali dowód swej gotowości do poświęceń dla dobra RP. Brali oni udział w konfederacji barskiej. W wojnie w 1792 r. wzięło udział wielu Tatarów. Korpusem armii polskiej dowodził tatarski generał Józef Bielak. Tatarzy uczestniczyli w wielu walkach podczas powstania 1794 r. Walczyli u boku Napoleona i we wszystkich powstaniach w okresie niewoli narodowej. Swój udział Tatarzy mieli także podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. W walkach uczestniczył Tatarski Pułk Ułanów im. Mustafy Achmatowicza, nazywany pospolicie jazdą tatarską. W 1939 r. w kampanii wrześniowej bohaterskie walki toczył szwadron tatarski, 13 Pułku Ułanów Wileńskich dowodzony przez rotmistrza Aleksandra Jeljasiewicza.

70 Tatarzy dziś Z ponad sześciotysięcznej przedwojennej grupy Tatarów polsko-litewskich, na terytorium Polski po 1945 roku pozostała niewielka, licząca około 3 tysiące osób społeczność. Rdzenni Tatarzy, którzy nie musieli opuszczać swych odwiecznych siedzib na obszarze historycznej Litwy, to zaledwie kilkadziesiąt osób. Żyją już tylko w Bohonikach i Kruszynianach, dwóch małych wsiach, tuż przy granicy z Białorusią. Pozostali, mieszkający w Polsce, musieli po 1945 roku znaleźć sobie nowy dom. Wyjechali na tzw. Ziemie Odzyskane, do: Gdańska, Szczecinka, Gorzowa Wielkopolskiego i Wrocławia. W latach 60. ubiegłego wieku, chcąc przezwyciężyć rozproszenie terytorialne i zagrażającą im asymilację z miejscową ludnością, zaczęli z powrotem przenosić się na Podlasie. Chcieli mieszkać w pobliżu Bohonik i Kruszynian, tamtejszych meczetów i cmentarzy, w sąsiedztwie rodaków za wschodnią granicą, którzy nie wyjechali do Polski. Najliczniejsza, zwarta, kilkusetosobowa grupa zamieszkała nieopodal, w Białymstoku i w Sokółce, nowych centrach polskiej Tatarszczyzny

71 Stroje ludowe

72 Tatarzy gorzowscy Imam Bekir Radkiewicz z żoną Chanifą

73 Tatarzy gorzowscy Kurban – bajram – jedno z czterech najważniejszych
świąt muzułmań- skich – składanie Allachowi ofiary w postaci byka lub barana

74 Tatarzy gorzowscy Przed rytualnym ubojem byk zostaje pokropiony wodą

75 Tatarzy gorzowscy Z zabitego byka jeszcze tego samego
dnia kobiety robią tryskające rosołem kołduny. Chłopcy roznoszą po najbied- niejszych domach tatarskich i częściowo katolickich pokaźne porcje wołowiny. Tak było w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku w Gorzowie