Średniowieczni rycerze

Prezentacja na temat: "Średniowieczni rycerze"— Zapis prezentacji:

1 Średniowieczni rycerze
i ich obyczaje

2 RYCERZ Rycerz – termin wywodzący się ze średniowiecza, określający opancerzonego wojownika walczącego konno za pomocą różnorakiej broni białej. Rycerze posiadali specjalny status społeczny i byli przedstawicielami uprzywilejowanej warstwy feudalnej. Jako wasale – osoby podlegające zwierzchności swojego suwerena, zobowiązani byli do pełnienia służby wojskowej w zamian za przywileje i ochronę swojego pana. Ich postępowanie opierało się na specjalnym etosie z uwzględnieniem kodeksu rycerskiego. Godność rycerza była nadawana giermkowi, podczas ceremonii pasowania. Obraz rycerza został bardzo silnie ukształtowany przez średniowieczną sztukę, m.in. francuskie pieśni rycerskie zwane chansons de geste oraz legendy (Król Artur i Rycerze Okrągłego Stołu), a także przez wyidealizowaną rolę rycerstwa podczas wypraw krzyżowych, kiedy to przedstawiani byli jako nieskazitelni wojownicy w błyszczących zbrojach szerzący Słowo Boże.

3 Rycerz c.d. Za ramy czasowe epoki rycerskiej w Europie, historycy na ogół przyjmują okres pomiędzy wiekiem X a XV. W późniejszych czasach posługiwanie się określeniem rycerz (rycerski) ma już raczej charakter symboliczny, określając zwykle szlachcica lub żołnierza ze stanu rycerskiego. W dzisiejszych czasach, tradycję rycerską kultywują m.in. Bractwa rycerskie. Patronem rycerzy był św. Jerzy, dziś opiekun harcerzy.

4 rycerstwo Rycerstwo bierze początek w XI w., kiedy zasłużonych wojowników w Europie Zachodniej zaczęto wynagradzać ziemią, kończy się wraz z końcem średniowiecza, w XV w. Do czasów Bolesława Chrobrego wojownicy otrzymywali konie, broń i żołd. Dwa wieki później w miejsce wojowników podstawą byli rycerze wystawiający „kopię” - oddział z niezbędnym wyposażeniem. Podstawą utrzymania „kopii” były nadane ziemie.

5 Rycerstwo c.d. Główną różnicą pomiędzy wojownikiem a rycerzem była inna umysłowość. Choć wojowników od rycerzy nie różniła umiejętność walki, o tyle zmianie uległ cel walki. Dla rycerzy, zgodnie z ich etosem, ważne były zasady: ochrona swego pana, ochrona religii, szczodrość, honor i chęć zasłużenia sobie na względy damy serca. Stan rycerski był silnie związany z religią chrześcijańską. Dlatego na przykład w Polsce na Pomorzu o rycerstwie można mówić dopiero od XII wieku, gdyż wcześniej panowało tam pogaństwo. Kolebką rycerstwa była Francja, później rycerstwo jako stan wyodrębnia się w Niemczech i pozostałych krajach należących do kultury łacińskiej.

6 Droga do godności rycerskiej
Rycerzem mógł zostać każdy ochrzczony mężczyzna potrafiący władać bronią. Szybko prawo to zostało ograniczone do osób pochodzących z rodzin rycerskich. W Polsce rycerzem mógł zostać mieszczanin po nabyciu majątku ziemskiego. Droga do rycerstwa rozpoczynała się w wieku 7-8 lat, kiedy to chłopca z rycerskiej rodziny posyłano do zamku możnego suzerena. Jako paź chłopiec podlegał i służył panu odpowiedzialnemu za jego wychowanie. Obowiązkami chłopca było nabycie dobrych manier, usługiwanie przy stole, nauka pisania, czytania, jazdy konnej, polowania, władania mieczem i - czasem - pływania i zapasów. Po ukończeniu 14. roku życia paź był mianowany na giermka. Oprócz kształcenia cnót rycerskich zadaniem giermka było również zajmowanie się koniem, bronią i ekwipunkiem pana.

7 Droga do godności rycerskiej c.d.
Pasowanie - ceremonia przyjęcia nowego rycerza do rycerstwa. O promocji decydował nie wiek, lecz osiągnięcia militarne lub inne o dużym znaczeniu, zasługi. Okazją do pasowania były różne ważne wydarzenia w życiu suzerena. Pasowanie wzięło swoją nazwę od pierwotnej ceremonii polegającej na przypięciu rycerskiego pasa i uderzeniem ręką w kark lub ramię Z czasem ceremonia ta uległa przekształceniu w uderzenie nie ręką, lecz mieczem w ramię, wręczenie miecza i przypięcie ostróg.

8 Droga do godności rycerskiej c.d.
Pod koniec średniowiecza idee rycerstwa ulegają przemianie i stają się domeną ludzi najzamożniejszych, zmniejsza się przez to dostępność do stanu rycerskiego. Ze względu na bardzo duży koszt uroczystości pasowania coraz większa liczba wojowników brała udział w bitwach nie jako rycerze, ale jako osoby z rodzin rycerskich, czyli szlachetnie urodzone. Zaczęło kształtować się pojęcie szlachty - ludzi pochodzącej z rodzin rycerskich. Jednak idea rycerska to nie to samo co szlachectwo. Rycerstwo tym różniło się od szlachectwa, że rycerzem nikt nie rodził się tak jak szlachcicem. Do szlifów rycerskich dochodziło sie długą i trudną drogą.

9 Zbroja Zbroja - część uzbrojenia ochronnego wojowników, stosowana od starożytności do ok. XVII w. W Polsce przetrwały do XVIII w. jako zbroje husarskie i kolczugi pancernych. Na XVIII- oraz XIX-wiecznych polach bitew walczyli ciężkozbrojni jeźdźcy - kirasjerzy, na wyposażeniu których były kirysy oraz skórzane, bądź żelazne hełmy (kaski). Podczas I wojny światowej uprzywilejowani oficerowie zaopatrzeni byli w tzw. pancerze okopowe, które miały osłaniać dowódców przed m.in. pociskami szrapnelowymi. Pod k. XX w. wrócono do idei wykorzystywania pancerzy w uzbrojeniu żołnierzy (płyty ceramiczne lub tytanowe, uzupełniające kamizelki kuloodporne).

10 Termin "zbroja" jest nieprecyzyjny, ponieważ niektórzy bronioznawcy (np. Jan Nowakowski „Uzbrojenie średniowieczne w Polsce”) wprowadzają podział na dwa odrębne typy uzbrojenia ochronnego: pancerza jako ochrony elastycznej, oraz zbroi wykonanej ze sztywnych elementów. Ów podział jest dość płynny, zaś w obiegowym znaczeniu oba pojęcia są tożsame. Podział ze względu na typ Pancerze zbroje skórzane zbroje lamelkowe kolczuga brygantyny zbroje łuskowe Zbroje właściwe zbroje płytowe zbroje turniejowe zbroje kryte Oprócz zbroi dla ludzi wytwarzano także zbroje dla zwierząt tzw. ladry dla koni.

11 Zbroje rycerskie z XV wieku

12 Rycerz konny w pełnej z broi – XV w.
Zbroje rycerskie Rycerz konny w pełnej z broi – XV w.

13 Zbroje rycerskie Rycerstwo polskie z XV w. (rys. Jan Matejko)

14 Zbroje jezdnych i pieszych z XV wieku
Zbroje rycerskie Zbroje jezdnych i pieszych z XV wieku

15 Etos rycerski Etos rycerski (ethos rycerski) – zespół wartości, powszechnie przyjętych i akceptowanych przez uczestników kultury rycerskiej (rycerzy). Stanowił zbiór norm, które ustalały się przez wieki i wyznaczały wzorzec osobowy idealnego rycerza oraz kształtowały wzory zachowań przyjętych w społeczności rycerskiej. Etos rycerski wpływał też na tożsamość klasową rycerstwa – był tym, co odróżniało rycerza od chłopa czy mieszczanina, określał ogólny styl życia rycerzy. Oprócz etosu rycerzy średniowiecznych wykształciły się również inne, specyficzne odmiany, wśród których można wyróżnić: etos Homerycki, etos spartański, etos samurajski (bushido), czy współczesny etos wojskowy.

16 Wyznaczniki etosu rycerskiego
Dobre urodzenie – to najważniejszy atrybut rycerza. Legitymowanie się bogatym drzewem genealogicznym było powodem do dumy i potwierdzało wysoką pozycję społeczną. Stanowa solidarność rycerska – jej wyrazem na gruncie kultury Europy Zachodniej była na przykład idea bractw rycerskich, mająca swoją kontynuację w powoływaniu towarzystw turniejowych. Hojność – skąpstwo było cechą pogardzaną, charakterystyczną dla chłopa lub mieszczanina. Prawdziwy rycerz powinien być rozrzutny. Hojność przysparzała sprzymierzeńców, a okazana truwerowi mogła opłacić się z nawiązką, gdyż obdarowany sławił imię darczyńcy w swojej dalszej drodze.

17 Wyznaczniki etosu rycerskiego c. d.
Żądza sławy – rycerz szukał okazji do nadania rozgłosu swojemu imieniu zarówno na polach bitew, na polowaniu, jak i w turniejowych szrankach. Starania o dobre imię i sławę po śmierci nieustannie przejawiają się na kartach średniowiecznych kronik. Odwaga – zarzucenie rycerzowi tchórzostwa stanowiło największą – oprócz oskarżenia o wiarołomstwo – zniewagę. Chęć wykazania odwagi połączona z przeświadczeniem o własnej nieograniczonej mocy bywała tak silna, że przeczyła zdrowemu rozsądkowi, doprowadzając do śmierci całe chorągwie rycerstwa, szarżujące na przeważające liczebnie wrogie wojska.

18 Wyznaczniki etosu rycerskiego c. d.
Wierność danemu słowu – odróżniała rycerza od chłopa i mieszczanina, z zastrzeżeniem jednak, że dotyczy ona tylko osób równych stanem. Szczególnie ważną odmianą tej wierności, na której opierał się w zasadzie system feudalny, była wierność seniorowi. Etyka walki – była jednym z najważniejszych składników rycerskiego etosu. Tworzyły ją dbałość o równe szanse w walce (nieatakowanie słabszych, dozbrajanie przeciwnika), powinność ataku twarzą w twarz oraz szacunek dla przeciwnika – szacunek ten wszakże ograniczał się do przeciwników dobrze urodzonych.

19 Wyznaczniki etosu rycerskiego c. d.
Siła fizyczna, uroda, wdzięk – cechy bezspornie odróżniające rycerza od plebsu. W literaturze rycerskiej dobrze urodzonego wojownika cechuje już od dziecka niespotykana siła i walory fizyczne. Szlachetna postawa wobec kobiet – dzięki literaturze rycerskiej pojawił się pogląd, że myśl o ukochanej wzmacnia rycerza w boju, nadając mu cech wyższych – wojownik walczył już nie tylko o swój honor, ale także sławił imię swej wybranki.

20 Etos rycerski w praktyce
Etos rycerski stanowił rodzaj idealnego modelu, opisującego rycerza doskonałego. Jako taki rzadko był wcielany w życie rzeczywistych osób; zwykle pozostawał w sferze fikcji literackiej. Można jednak znaleźć kilka historycznych przykładów wprowadzania wartości etosu rycerskiego w realną rzeczywistość. Zawisza Czarny herbu Sulima już przez współczesnych został uznany za wzór cnót rycerskich – jak najlepiej pisali o nim np. król Zygmunt Luksemburski i kronikarz Jan Długosz. Kolejne etapy jego biografii są przykładem realizacji większości z wymienionych wyżej wartości składających się na etos rycerski, w szczególności zaś – wierności danemu słowu. Fragm. „Bitwy pod Grunwaldem” Jana Matejki

21 Kodeks rycerski Kodeks rycerski – zbiór zasad etycznych, moralnych i zawodowych, którymi kierowali się rycerze. Istniały różne zbiory takich zasad – różniły się od siebie w zależności od epoki, geografii występowania, ustroju społeczno-politycznego bądź tradycji religijnych W szczególności w dobie krucjat oraz w późnym średniowieczu pojawiły się próby kodyfikacji, lecz nigdy nie osiągnęły jakiegokolwiek ujednolicenia. W efekcie zasady rycerskie pozostawały prawem niepisanym, honorowym. Generalnie opierały się one na kilku fundamentach pochodzących z niezależnych systemów etyczno-prawnych, wśród których wyróżnić można oddanie swojemu władcy, chrześcijańskie miłosierdzie (zwłaszcza odnoszące się do słabych, wdów, sierot) oraz zasady walki równego z równym. Kodeks rycerski: 1.Bądź zawsze oddany Bogu, Ojczyźnie, Panu. 2.Nigdy nie bądź tchórzliwy. 3.Bądź ambitny i podążaj do celu. 4.Przegrane bitwy znoś z honorem. 5.Bądź wzorem dla innych. 6.Szanuj ludzi wokół siebie. 7.Dobro i prawość przed niesprawiedliwością broń. 8.Bądź hojny dla ludzi w potrzebie. 9.Bądź wierny swym zasadom i ideałom. 10.Nie krzywdź słabszych.

22 Obyczaje rycerskie (m.in. na podst. „Krzyżaków” Henryka Sienkiewicza)
Ślubowanie - rycerz wybierał damę swojego serca i ślubował jej wierną służbę. Dama ta niekoniecznie musiała w przyszłości zostać jego żona, zdarzały się przypadki, że rycerz składał ślubowanie przed małżonką swego władcy albo innego ważnego rycerza. Zwyczaj składania ślubów na przełomie XIV/XV wieku nie był jeszcze bardzo powszechny. Najlepszy dowód, że Maćko z Bogdańca traktuje śluby Zbyszka Jako młodzieńczy wybryk, fanaberię, której nie trzeba traktować poważnie. Przykład: ślubowanie Zbyszka, który obiecał Danusi pomszczenie śmierci jej matki poprzez zdobycie kilku pęków pawich piór. Takie pęki nosili na hełmach rycerze zakonu krzyżackiego i to tylko znaczniejsi. A więc ich zdobycie wiązało się z zabiciem paru Krzyżaków. Poza tym Zbyszko ślubował, że będzie potykał się z każdym, kto śmie stwierdzić, że Danusia Jurandówna nie jest najpiękniejszą damą na świecie. A ponieważ wielu rycerzy, zwłaszcza obcego pochodzenia, również składało podobne śluby swoim damom, więc nie trudno się domyślić, że powód do pojedynku, czyli potykania się na udeptanej ziemi, znaleźć było niezmiernie łatwo.

23 Obyczaje rycerskie Pojedynki - kiedy panował pokój, pojedynki i turnieje były jedynym sposobem na wykazanie się przez rycerza umiejętnościami i walecznością. Pojedynki były też szansą na wzbogacenie się, ponieważ często zwycięzca zabierał od pokonanego jego własność - konia, zbroję, łupy wojenne. Rycerz wyzywany na pojedynek nie mógł odmówić w nim udziału, ponieważ zostałby uznano za tchórza. Chyba ze wyzywający nie był jeszcze pasowany na rycerza, wówczas jego pasowanemu i bardziej zasłużonemu przeciwnikowi nie godziło się walczyć z nierównym sobie Od uczestnictwa w pojedynkach mogli także wymigać się rycerze zakonni. Inne określenia pojedynków - walka na udeptanej ziemi, potykanie się, sąd Boży. Ułaskawienie skazanego - obyczaj, dzięki któremu Zbyszko został uratowany od śmierci, wcale nie był popularny. Zadziwił wszystkich zgromadzonych na krakowskim rynku. Jeśli skazańcowi panna zarzuciła na głowę białą chustę (nałęczkę) i wyrzekła słowa: ”Mój ci on!”, wówczas oznaczało to, że chce za niego wyjść za mąż i swoją niewinnością ręczy za ukochanego.

24 Obyczaje rycerskie Turniej rycerski
Tradycja średniowieczna za wynalazcę turniejów uznała Gotfryda z Preuily, który w latach 60. XI w. miał zorganizować w północnej Francji pierwszą imprezę tego typu. Od momentu powstania t. r. najszybciej zyskały popularność we Francji, Flandrii, Niderlandach i Anglii. Nieco później, w 1. połowie XIII w. dotarły do Niemiec. W Polsce propagatorami nowego zjawiska, podobnie jak innych sfer zachodniej kultury rycerskiej stali się Piastowie Śląscy – pierwszy turniej zorganizował w 1243 r. Bolesław Rogatka, syn Henryka Pobożnego. Spośród Piastów Śląskich powszechnie znany z zamiłowania do walki w szrankach był Henryk IV Probus. Istniało kilka przyczyn rosnącej popularności turniejów. Jako nadrzędne można wymienić agresję i zamiłowanie do walki – cechy, jakimi charakteryzował się stan rycerski. Inne przyczyny to kościelne zakazy walki w określone dni tygodnia (tzw. rozejm Boży – treuga Dei) oraz zakazy walki w pewnych miejscach (tzw. pokój Boży, pax Dei).

25 Obyczaje rycerskie Forma turniejów
Istniało kilka rodzajów turniejów rycerskich. Pierwszym z nich było tzw. mêlée (bohurt). Brały w nim udział dwie drużyny, obszar ich działań stanowiły łąki, lasy, drogi, a nawet miasta. Od realnej wojny to widowisko odróżniało się tym, że starano się nie zabijać przeciwników. Głównym celem zmagających się rycerzy było pojmanie dla okupu jak największej liczby przeciwników. Obie drużyny miały „strefy ewakuacji”, inaczej nazywane „bezpiecznymi polami”, w których mogli się schronić ranni. W pierwszych turniejach rycerskich tego typu brało udział nawet do 300 walczących po jednej stronie. Innym rodzajem turniejów był estor (tjost), polegający na walce dwóch konnych przy użyciu kopii, a po ich skruszeniu - na broń ręczną. Te pierwsze turnieje rycerskie obywały się bez publiczności i nie miały barwnej jarmarcznej oprawy, z czasem ulegały „ucywilizowaniu” i stawały się coraz bardziej skonwencjonalizowane. W XIII i XIV wieku turnieje stopniowo przekształcały się w kosztowne i szczegółowo planowane widowisko. Rosła liczba kostiumów i fantastycznych scenografii - niekiedy rycerze występowali w przebraniach Króla Artura i jego towarzyszy. Na widowni zaczęły pojawiać się damy, o których względy potykali się wojownicy. Ostrą broń zastępowały miecze bezpieczne, np. z wielorybiego fiszbinu. Dzięki turniejom rycerskim rosła też rola heroldów.

26 Obyczaje rycerskie Uczestniczący w wojnach rycerze poddani byli obyczajom zmuszającym ich do określonych zachowań. Zwycięzca musiał pozostać na polu walki cały następny dzień i przyjąć wyzwanie wszystkich krewnych i przyjaciół pokonanego. Ten zwyczaj bardzo utrudniał wykorzystanie sukcesu militarnego. W rycerskim zwyczaju było także obdarowywanie imieniem konia, który traktowany był jako uczestnik, partner w walce. Legendy średniowieczne przedstawiały konia jako bohatera, który niekiedy potrafił mówić ludzkim głosem i zawsze ratował swego pana.

27 Obyczaje rycerskie Zwyczaj związany z pochówkiem człowieka stanu rycerskiego. Byli oni chowani wraz z rynsztunkiem, na przykład z mieczem czy częścią zbroi. Wiemy to z badań prowadzonych przez archeologów. Jeżeli podczas wykopalisk obok ludzkich szczątków odnaleziono wyżej wymienione przedmioty, datowane na okres XV/XVI wieku, będą rozpoznane za charakterystyczne, występujące w tym okresie, wiemy, że mamy do czynienia z pochówkiem rycerskim.

28 Obyczaje rycerskie w ,,Krzyżakach” H. Sienkiewicza
1. Pasowanie na rycerza 2. Turnieje rycerskie 3. Pojedynki 4. Rzucanie rękawicy 5. Pozostawanie przez dobę na polu walki 6. Polowania 7. Ułaskawienie skazanego 8. Msze przed bitwą 9. Ślubowanie damie serca 1o. Podawanie wody święconej w kościele 11. Usługiwanie damie serca przy stole

29 Frazeologizmy związane z walkami rycerskimi
ktoś rzuca komuś rękawicę, ktoś podejmuje rękawicę ktoś rozsyła wici ktoś zwija chorągiewkę ktoś staje, wstępuje , wchodzi w szranki ktoś kruszy kopie o kogoś, o coś ktoś puszcza coś (komuś) płazem

30 Autor prezentacji: mgr Dorota Sowa
Dziękuję za uwagę Autor prezentacji: mgr Dorota Sowa