SSP-Ćw. -6 (2018) - PRAWO KARNE (materialne) PAŃSTWA NOWOŻYTNEGO

Prezentacja na temat: "SSP-Ćw. -6 (2018) - PRAWO KARNE (materialne) PAŃSTWA NOWOŻYTNEGO"— Zapis prezentacji:

1 SSP-Ćw. -6 (2018) - PRAWO KARNE (materialne) PAŃSTWA NOWOŻYTNEGO
SSP-Ćw.-6 (2018) - PRAWO KARNE (materialne) PAŃSTWA NOWOŻYTNEGO. Przestępstwo i kara

2 POJĘCIE I ISTOTA PRAWO KARNE (MATERIALNE) – to dziedzina prawa określająca: • czyny będące przestępstwami, • kary grożące za popełnienie przestępstw • oraz zasady odpowiedzialności karnej (jak również środki karne i zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego EWOLUCJA I ETAPY ROZWOJU rozwój prawa karnego w dawnych w minionych stuleciach – w wielowiekowych dziejach prawa karnego (kryminalnego) w Europie można wyodrębnić trzy podstawowe okresy, gdy prawo to, w wyniku ewolucji ulegało poważnym zmianom: 1) okres średniowiecza (II poł. V w.-przełom XV/XVI w.) 2) okres wczesno-nowożytny (przełom XV/XVI w-schyłek XVIII w.) 3) okres późno-nowożytny (schyłek XVIII w.-czasy współczesne)

3 ŚREDNIOWIECZNE PRAWO KARNE
DOMINACJA ZASADY PRYWATNOPRAWNEJ • przestępstwa publiczne (ścigane z inicjatywy władzy państwowej) były nieliczne, zdecydowaną większość przestępstw uznawano za prywatne • uznawano, że przestępstwo wyrządza krzywdę konkretnej osobie, wobec czego tylko poszkodowany, ew. członkowie jego rodu uprawnieni byli do ścigania sprawcy i dochodzenia roszczeń BRAK ROZRÓŻNIENIA BEZPRAWIA KARNEGO I CYWILNEGO • w analogiczny sposób traktowano czyny, które współcześnie zaliczylibyśmy do deliktów cywilnych i te, które spełniały przesłanki przestępstwa i w ten sam, jednolity sposób dochodzono roszczeń z tytułu takich czynów • decydowało kryterium szkody/krzywdy wyrządzonej czynem zabronionym • w ten sam sposób traktowano np. kradzież, jak i nieoddanie długu w terminie (analogiczna była bowiem krzywda ofiary – w obu przypadkach była to utrata określonej kwoty pieniężnej) SKUTKOWY CHARAKTER PRZESTĘPSTWA – o jego popełnieniu (i odpowiedzialności prawnej sprawcy z tego tytułu) decydował jego skutek zewnętrzny, zasadniczo nie wnikano w kwestię winy sprawcy, jako warunku jego karalności W SYSTEMIE KAR DOMINOWAŁY KARY PRYWATNE (TZW. KOMPOZYCYJNE)

4 MIR MONARSZY charakterystyczną instytucją tej epoki była instytucja miru monarszego (termin ten miał kilka znaczeń) • po pierwsze „mir” – oznaczał powszechny ład, pokój i porządek publiczny, na którego straży w państwie stać winien monarcha • w przypadku uznania, że przestępstwo prywatne narusza również mir, można było (prócz kar prywatnych) nałożyć na sprawcę dodatkową karę, właśnie za pogwałcenie miru • po drugie: pod pojęciem „miru” rozumiano również specjalną ochronę prawną, którą panujący (jako strażnik miru w ładu prawnego w państwie) mógł zapewnić: • bądź to pewnym miejscom (np. kościołom, cmentarzom, miejscu pobytu króla, drogom publicznym – taki „mir” nazywano miejscowym) • lub pewnym osobom (np. biskupom, księżom, niewiastom, Żydom, kupcom i posłom zagranicznym) • naruszenie czynem przestępnym tak pojmowanego miru stwarzało dodatkową podstawę do: • wszczęcia postępowania z urzędu • i zasądzenia wobec sprawcy kar publicznych

5 CECHY PRAWA KARNEGO W DOBIE WCZESNONOWOŻYTNEJ
• zwycięstwo zasady publicznoprawnej • subiektywizacja odpowiedzialności karnej (poprzez uznanie winy za podstawę odpowiedzialności karnej, warunek sine qua non karalności czynu zabronionego) • rozbudowa okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną sprawcy (przyczyn bezkarności czynu) • wprowadzenie systemu 3 podstawowych rodzajów przestępstw (w zależności od rodzaju kary i stopnia jej dolegliwości) w miejsce dotychczasowego dychotomicznego podziału na przestępstwa prywatne i publiczne) • zastąpienie dominujących dotąd kar prywatnych (tzw. kompozycyjnych) karami publicznymi wraz ze wzrostem ich surowości wyjątkowo w krajach, gdzie nie rozwinęły się absolutystyczne formy rządów (np. w Polsce) zasady te rozwinęły się jedynie w prawie miejskim i wiejskim, ale już nie w prawie ziemskim

6 CONSTITUTIO CRIMINALIS CAROLINA
UWAGI OGÓLNE • nowe spojrzenie i zdobycze nauki prawa zaczęły stopniowo przenikać do statutów miast północnowłoskich i w konsekwencji ich praktyki sądowej • za ich pośrednictwem nowe tendencje i zasady pojawiły się na obszarach Rzeszy Niemieckiej, gdzie usankcjonowała je ustawa Sejmu Rzeszy konfirmowana przez Cesarza Karola V w roku 1532, która do historii prawa przeszła, jako Constitutio Criminalis Carolina, a której ekspansja na całą niemal ówczeną Europę, przesądzając o treści i charakterze prawa karnego aż do czasów oświecenia i pierwszych XVIII-wiecznych kodyfikacji

7 GENEZA USTAWY genezy późniejszej ustawy upatrywać należy w obradach Sejmu Rzeszy w Lindau, jakie toczyły się na przełomie roku 1496/97 wówczas to przedstawiciele świeżo utworzonego (bo zaledwie w 1495 roku) Sejmu Kameralnego Rzeszy wystąpili ze zdecydowaną krytyką sądownictwa karnego, domagając się zasadniczych zmian zarówno w zakresie prawa materialnego, jak i procedury po kilku latach (w roku 1500) Reichstag, obradujący wówczas w Augsburgu, powołał specjalną komisję, która miała przygotować ogólnoniemiecką ordynację kryminalną (działań komisji nie poparł jednak ówczesny cesarz, Maksymilian I, co na wiele lat zahamowało pracę nad ogólnoniemiecką ordynacją kryminalną)

8 PRACE NA SZCZEBLU LOKALNYM
w konsekwencji prace legislacyjne prowadzone były pierwotnie na szczeblu lokalnym, najwcześniej – w biskupstwie bamberskim ideę powstrzymaną na forum Rzeszy, podjęto jednak wkrótce na szczeblu lokalnym, a ściślej w biskupstwie bamberskim prowadzonymi w wówczas w biskupstwie bamberskim, w pierwszych latach XVI wieku pracami nad głęboką reformą prawa karnego kierował rycerz – Jan Schwarzenberg, który skupił wokół siebie zarówno prawników-praktyków, obeznanych z prawem karnym dotąd stosowanym na obszarach niemieckich, jak i prawników obeznanych z nowoczesnymi, postępowymi założeniami ówczesnej włoskiej doktryny karnej efektem prac bamberskiej komisji Schwarzenberga stało się wkrótce (w roku 1507) wydanie Bamberskiej Konstytucji Kryminalnej (Constitutio Criminalis Bambergensis) ordynacja ta (obejmująca zarówno prawo materialne, jak i procesowe) korzystając obficie założeń szkoły włoskiej, już po kilku latach jej stosowania w biskupstwie bamberskim, zdobyła sobie bardzo szeroki rozgłos i powszechne uznanie wkrótce opracowanie podobnej ustawy karnej zlecił Schwarzenbergowi książę-elektor brandenburski ostatecznie w roku 1516 wydano Constitutio Criminalis Brandenburgica, (ściśle wzorowaną na ustawie bamberskiej) ustawę brandenburską z roku 1516 recypowano następnie w niektórych innych księstwach (Ansbach i Bayreuth)

9 PRACE NA SZCZEBLU CENTRALNYM
sukcesy ustawy bamberskiej i brandenburskiej spowodowały podjęcie bardziej intensywnych prac nad ordynacją ogólnoniemiecką, prac którymi kierował początkowo zasłużony Schwarzenberg, uznawany za głównego twórcę dwóch pierwszych projektów ogólnoniemieckiej ordynacji kryminalnej pierwszy projekt ustawy karnej, która miała powszechnie obowiązywać na terenie całej Rzeszy, przedstawiono na Sejmie Rzeszy w Worms w roku 1521, następny zaś, po kilkuletniej dyskusji w roku 1524 (tzw. rewizja norymberska) po ustąpienia Schwarzenberga powstały jeszcze dwa projekty, kolejno w latach 1529 (na sejmie w Speyer) i 1530 (w Augsburgu) ostatecznie ogólnoniemiecką ordynację karną przyjęto na Sejmie Rzeszy w Ratyzbonie, w roku 1532 jeszcze w tym samym roku podpisana została i ogłoszona przez cesarza Karola V (27 czerwca 1532) przeszła ona do historii pod nazwą Constitutio Criminalis Carolina (lub po prostu: Carolina), oficjalna jej nazwa brzmiała: Kaiser Karls V. und des Heiligen Römischen Reiches peinliche Gerichtsordnung

10 TREŚĆ, SYSTEMATYKA OBOWIĄZYWANIE
ustawa liczy 219 artykułów, których ok. 1/3 (76) to przepisy karnomaterialne, zaś ok. 2/3 (143) to regulacje karnoprocesowe spora jednak część przepisów ustawy ma charakter mieszany, tj. materialnoprocesowy OBOWIĄZYWANIE początkowo (zgodnie z intencją twórców ustawy i cesarza) – ustawa miała obowiązywać na terytorium całej Rzeszy i to na zasadach wyłączności jednak – na skutek sprzeciwu władców terytorialnych wyposażono ją w tak zwaną „klauzulę salwatoryjną”, która nadawała Carolinie charakter posiłkowy (subsydiarny) w stosunku do praw partykularnych obowiązujących w poszczególnych władztwach terytorialnych oznaczało to, że formalnie przepisy Caroliny mogą być stosowano dopiero w przypadku niemożności rozstrzygnięcia sprawy w oparciu o dotąd stosowane normy prawa partykularnego w rzeczywistości jednak przyjęta „klauzula salwatoryjna” w bardzo niewielkim zakresie ograniczyła powszechną ekspansję Caroliny nie tylko w Niemczech, lecz także na obszarach pozaniemieckich

11 EKSPANCJA CAROLINY przepisy Caroliny recypowane były w różnych niemieckich i pozaniemieckich terytoriach w różnorodny sposób: np. w Księstwie Mediolanu oraz w niektórych kantonach szwajcarskich przeprowadzono tzw. „pełną” recepcję, polegającą na uznaniu na tych obszarach w pełnym zakresie mocy obowiązującej ustawy z roku 1532 najczęściej jednak upowszechnianie się przepisów Caroliny dokonywało się w drodze tzw. „recepcji praktycznej”, polegającej na wprowadzeniu przepisów zamieszczonych w Carolinie do własnego ustawodawstwa i praktyki sądowej, drogą: uznania Caroliny za prawo posiłkowe, stosowane subsydiarnie o określonym systemie prawnym zjawiskiem powszechnym w XVI- i XVII-wiecznej Rzeszy stało się tworzenie w poszczególnych krajach-władztwach terytorialnych własnych kodyfikacji, przejmujących w większym lub mniejszym zakresie przepisy Caroliny, z reguły w dosłownym brzmieniu

12 do tego rodzaju ustaw karnych (ściśle wzorowanych na Carolinie) należą przede wszystkim:
zreformowana ordynacja krajowa, wydana w Tyrolu w roku 1573, ordynacja karna Styrii z roku 1574, ordynacja sądowa Krainy z roku 1577, ordynacja Austrii Dolnej (Ferdynanda III) z roku 1656, ordynacja Austrii Górnej (Leopolda I) z roku 1675, ordynacja karna Józefa I dla Czech, Moraw i Śląska (1707) obowiązująca w Czechach ordynacja Józefa I z roku 1740 ogłoszona już w czasach oświecenia Constitutio Criminalis Theresiana z roku 1768 postanowienia ustawy karnej cesarza Karola I powszechnie stosowane były w miastach polskich, czeskich i litewskich czasami recepcja postanowień Caroliny ograniczała się do przejęcia jej podstawowych zasad teoretycznych, nie zaś szczegółowych regulacji, czego przykładem może być colbertowski ordonans o postępowaniu karnym z roku 1670

13 PRAWO KARNE PAŃSTWA PÓŹNONOWOŻYTNEGO
(od czasów oświecenia i skodyfikowania prawa) nowe tendencje w rozwoju prawa karnego oraz fundamentalne zasady tej dziedziny prawa, z który wiele do dziś wyznacza jej fundamenty sformułowane zostały w drugiej połowie XVIII w. przez tzw. kierunek humanitarny w prawie karnym do jego najważniejszych jego postaci zaliczani są przede wszystkim francuscy pisarze i filozofie: Charles Louis de Montesquieu (zw. Monteskiuszem) i François-Marie Arouet (znany jako Voltaire) oraz włoscy uczeni prawnicy: neapolitańczyk Gaetano Filangieri i mediolańczyk Cesare Beccaria, którego osławiony traktat: O przestępstwach i karach (Dei delitti e delle pene) z roku 1764 stał się manifestem ideowo-programowym tej szkoły prawa

14 DO PODSTAWOWYCH JEGO POSTULATÓW NALEŻAŁY:
zniesienie kary śmierci (zastąpieniem jej np. karą ciężkich robót) pierwszym europejskim kodeksem, który całkowicie postulat ten zrealizował (zniósł karę śmierci) był kodeks karny wielkiego księcia Toskanii zw. Leopoldiną bowiem wydany przez Leopolda Habsburga, późniejszego cesarza rzymsko-niemieckiego, w 1786 roku kodeks ten zniósł także kary mutylacyjne, cielesne, hańbiące bliską tej idei była również Josephina (od Józefa II), czyli austriacki kodeks karny z roku 1787, która pozostawiła karę śmierci jedynie w postępowaniu doraźnym zniesienie kar okaleczających, cielesnych i hańbiących zniesienie stanowości prawa (wprowadzenie zasady równości wszystkich wobec prawa) wprowadzenie zakazu stosowania zasady analogii i zastąpienie jej zasadą legalizmu (nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriorii) nowe założenia represji karnej (poprzez przyznanie priorytetowej roli utylitaryzmowi społecznemu, zmierzającemu do osiągnięcie za pomocą kary celów pożytecznych dla społeczeństwa: resocjalizacji skazanych i zapobieganie (poprzez poprawę przestępcy) ponownemu popełnieniu przezeń czynu zabronionego uznanie pracy więźnia za ważny czynnik kary (tak w zakresie zapobiegania, jak i poprawy)

15 PRZESTĘPSTWO POJĘCIE I ISTOTA
współcześnie definiowane jest, jako czyn: społecznie szkodliwy, bezprawny, zawiniony i zabroniony pod groźbą kary przez ustawę w dawnym prawie (przez długie stulecia) przestępstwo pojmowane było w sensie (w ujęciu) wyłącznie materialnym, tj. jako czyn niedozwolony, społecznie szkodliwy, uznawany za taki przez zwyczaj (obyczaj) za przestępstwo uważano więc czyn wyrządzający szkodę (krzywdę) bądź to jednostce (ewentualnie rodowi, rodzinie), względnie społeczeństwu (naruszający bowiem pokój, bezpieczeństwo powszechne, ład i porządek publiczny) przez wieki natomiast w europejskich systemach prawnych nie znano formalnego pojmowania przestępstwa, tj. jako czynu zdefiniowanego w ustawie, zagrożonego karą w ustawie, obowiązującej w chwili jego popełnienia ten formalny sposób pojmowania przestępstwa, wyrażany łacińską formułą nullum crimen sine lege poenali anteriori, jako pierwiastek konstytuujący przestępstwo i warunkujący jego karalność, zaczął ugruntowywać się w europejskich systemach prawnych dopiero w drugiej połowie XVIII wieku, pod wpływem filozofii oświecenia

16 PODZIAŁY PRZESTĘPSTW ŚREDNIOWIECZE
w średniowieczu, za wzorem rzymskim dzielono przestępstwa na: publiczne prywatne podstawą tego dychotomicznego podziału była kombinacja dwóch elementów: charakteru chronionego interesu (dobro prywatne, czy publiczne) oraz trybu ścigania (skarga prywatna, czy publiczna) do przestępstw prywatnych zaliczano te, które (jak uznawano) wyrządzają szkodę konkretnej osobie (ew. jej rodowi) i ścigane mogły być tylko z inicjatywy prywatnej (poszkodowanego) do przestępstw publicznych zaliczano te, które naruszały interes publiczny (wspólny); w praktyce dot. to przestępstw przeciwko państwu i panującemu (zbrodnie obrazy majestatu [crimen laesae maiestatis]) oraz religijnych [crimen laesae maiestatis divinae]) te ścigane były z inicjatywy władz publicznych

17 CZASY WCZESNONOWOŻYTNE (przedkodyfikacyjne)
przestępstwa podzielono na: najcięższe, ciężkie i lekkie renesans prawa rzymskiego w Italii u schyłku średniowiecza, skutkował zaostrzeniem represji karnej w rozwijającej się nauce prawa, a następnie praktyce wymiaru sprawiedliwości nastąpiło nawiązanie do rzymskiego systemu kar cielesnych (w tym mutylacyjnych), które przy cięższych przestępstwach stosowane miały być obligatoryjnie lub fakultatywnie, jako kary dodatkowe (obostrzające) lub samoistnie konsekwencją przyjęcia takiego kierunku rozwoju prawa karnego u progu czasów nowożytnych stała się (w związku z umocnieniem się zasady publicznoprawnej) stała się dezaktualizacja średniowiecznego, dwudzielnego podziału przestępstw na publiczne i prywatne i zastąpienie go (funkcjonującego do końca XVIII-tego stulecia) trójpodziału przestępstw, wyodrębniającego (w oparcie za grożące za nie kary: najcięższe (crimina atrocissima) – zaliczano do nich zbrodnie zagrożone tzw. kwalifikowaną (obostrzoną) karą śmierci, jak również surowymi karami cielesnymi (zwłaszcza mutylacyjnymi, tj. okaleczającymi) ciężkie (atrocia) – były to przede wszystkim czyny zagrożone tzw. zwykłą (zwyczajną) karą śmierci, wykonywaną bez dodatkowego dręczenia skazanego lekkie (levia) – zagrożone różnorodnymi, lżejszymi (mniej dolegliwymi) karami

18 CZASY PÓŹNONONOWOŻYTNE I NAJNOWSZE
przestępstwa podzielono na: zbrodnie, występki i wykroczenia od początku XIX w. (głównie za wzorem francuskiego kodeksu karnego [code penal] z po dzień dzisiejszy upowszechnił się trójpodział przestępstw, w oparciu o charakter kary i rodzaj sądów właściwych do orzekania w danej sprawie wyróżniał on: zbrodnie (crimes) - w kodeksie francuskim za zbrodnie uznano przestępstwa za które przewidziano stosowanie kar kryminalnych (dręczących i hańbiących), stosowanych przez sądy przysięgłych występki (délits) – zagrożone karami poprawczymi, orzekanymi przez trybunały policyjne wykroczenia (contraventions) – za które uznano drobne czyny kryminalne, zagrożone karami policyjnymi stosowanymi przez sądy policji prostej analogicznie dzielił przestępstwa pruski kodeks karny z 1851 r. trójpodziałowi wyodrębniającemu (w oparciu o wymiar kary) zbrodnie, występki i wykroczenia hołduje również obowiązujące w Polsce prawo karne

19 KATALOG PRZESTĘPSTW ZBRODNIE STANU
były to przestępstwa przeciwko państwu i panującemu oraz przeciwko religii zwane były także zbrodniami obrazy majestatu

20 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO PAŃSTWU I PANUJĄCEMU
nastawanie na życie monarchy dążenie do pozbawienia go władzy wszelkie formy naruszenia czci panującego lekceważenie i nieposłuszeństwo wobec rozkazów władcy lub jego urzędników sprzysiężenie przeciw życiu panującego władcy udział w powstaniu przeciwko panującemu (bunt, rebelia) zdrada kraju w średniowieczu najczęściej w postaci sprowadzenia nieprzyjaciela lub udzielenie mu pomocy przez dostarczenie żywności, koni lub broni naruszenie interesów fiskalnych monarchy w średn. najczęściej poprzez fałszowanie monety lub naruszenie regaliów, czyli pewnych ekonomicznych monopoli panującego

21 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO RELIGII
herezja – propagowanie poglądów religijnych będących odstępstwem od oficjalnej doktryny religii uznawanej za panującą krzywoprzysięstwo - złożenie fałszywych zeznań pod przysięgą przestępstwo to zaliczano z reguły do czynów skierowanych przeciwko religii, bowiem przysięgano na krzyż, biblię lub święte relikwie bluźnierstwo - wypowiedzenie słów uwłaczających temu, co jest w religii uważane jest za święte świętokradztwo - kradzież rzeczy uznawanej za świętą, bądź uświęconą, lub kradzież dokonana w miejscu uznawanym za święte lub uświęcone zabór rzeczy narusza w takim wypadku jednocześnie cześć kultową łączoną z danym przedmiotem apostazja - odszczepieństwo; całkowite odstępstwo wyznawcy od wiary (a fide), od religii uznanej za religię panującą najczęściej czyn przestępczy polegał na odstępstwie od katolicyzmu, np. przejście na judaizm lub mahometanizm, a w czasach wczesno-nowożytnych również na wyznania reformowane czarostwo (uprawianie czarów, paranie się czarami; sortilegium, maleficium) przestępstwo znane było już w średniowieczu, jednak apogeum „polowania na czarownice” przypadło na czasy wczesno-nowożytne (XVI-XVII w.), sporadycznie jeszcze w pierwszej połowie XVIII w. zjawisko to na ziemiach polskich było stosunkowo rzadkie, największe jego nasilenie przypadło na ziemie Dolnego Śląska oszacowanie liczby ofiar jest trudne, powszechnie jednak uważa się, że było ich znacznie ponad 100 tys.

22 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO ŻYCIU I ZDROWIU
zabójstwo (morderstwo) zw. w prawie polskim mężobójstwem samobójstwo (w niektórych systemach prawnych uznawane za przestępstwo jeszcze w XVIII w.) okaleczenie (zw. ochromieniem) – powodujące trwałe skutki zranienie – o skutkach przejściowych

23 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO MIENIU I ZAUFANIU PUBLICZNEMU
kradzież - zabór cudzego mienia ruchomego dokonywany potajemnie/skrycie kradzież kwalifikowana, na przykład: dokonywana w szczególnej porze (nocą), („nocnego złodzieja”, złapanego „na gorącym uczynku” można było bezkarnie zabić) w miejscu obdarzonym szczególnym „mirem”, tj. szczególną ochroną prawną (np. w kościele) rabunek - zabór cudzego mienia dokonywany jawnie rozbój - zabór mienia dokonany z użyciem gwałtu, czyli przemocy podpalenie - jego kwalifikowaną formą, z reguły traktowaną surowiej było podpalenie nocą podobnie, jak „nocnego złodzieja”, „nocnego podpalacza” złapanego „na gorącym uczynku” można było bezkarnie zabić fałszerstwa (różnego rodzaju) - np. dokumentów, miar i wag, pieniędzy oszustwa - zjawisko częste zwłaszcza podczas gier hazardowych, posługiwanie się „lewymi” kartami, „lewymi kośćmi” lichwa - przestępstwo polegające na pobieraniu odsetek od udzielonego kredytu wyższych, niż prawem dopuszczone)

24 PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO MORALNOŚCI RODZINIE I DOBRYM OBYCZAJOM
CUDZOŁÓSTWO początkowo mogło dotyczyć tylko kobiety – kara pozostawała w gestii męża cudzołóżca mógł być na miejscu zabity przez męża niewiernej niewiasty, jeśli udało mu się uniknąć natychmiastowej śmierci z rąk poszkodowanego, obowiązany był uiścić nawiązkę z czasem zaczęto uznawać zbrodniczy charakter cudzołóstwa również wówczas, gdy zdrady małżeńskiej dopuścił się mężczyzna KAZIRODZTWO traktowane bardzo surowo kazirodztwo karano śmiercią, bądź wygnaniem, z reguły również konfiskatą majątku w wymiarze kary za to przestępstwo istotne znaczenie miał stopień pokrewieństwa (powinowactwa) stron stosunku kazirodczego (im dalszy tym mniej surową karę nakładano na winowajcę, np. chłostę lub banicję) PROSTYTUCJA prostytucja, jako taka, nie zawsze była czynem karalnym w prawach miejskich regułą stała się karalność jedynie tzw. „pokątnej prostytucji” profesja wykonywana w miejskim domu publicznym nie stanowiła przestępstwa STRĘCZYCIELSTWO przestępstwem ,czyli nakłanianie innej osoby do prostytucji (nierządu)

25 NIERZĄD pojęcia nierządu (we wczesnym zwłaszcza średniowieczu) nie ograniczano (jak dziś) wyłącznie do wykonywanie najstarszego zawodu świata pod pojęciem nierządu rozumiano utrzymywanie jakichkolwiek pozamałżeńskich stosunków seksualnych nierządem były więc stosunki seksualne pomiędzy partnerami stanu wolnego (niezamężnymi, nieżonatymi) nierządem było np. utrzymywanie stosunków seksualnych pomiędzy wolną kobietą, a niewolnikiem, nierząd (najdawniejszymi czasy) karano śmiercią lub karami mutylacyjnymi (tj. okaleczającymi, np. kastracją) z czasem karalność nieco złagodzono, stosując w późniejszych czasach najczęściej chłostę i wygnanie

26 STOSUNKI SEKSUALNE POMIĘDZY PARTNERAMI POCHODZĄCYMI Z RÓŻNYCH STANÓW
HOMOSEKSUALIZM utrzymywanie stosunków seksualnych przez osoby tej samej płci z reguły karany śmiercią SODOMIA stosunki seksualne pomiędzy człowiekiem i zwierzęciem podlegały karze śmierci (z reguły poprzez spalenie na stosie) STOSUNKI SEKSUALNE POMIĘDZY PARTNERAMI POCHODZĄCYMI Z RÓŻNYCH STANÓW STOSUNKI SEKSUALNE POMIĘDZY PARTNERAMI RÓŻNYCH WYZNAŃ (np. chrześcijanina z Żydówką, muzułmanina z chrześcijanką itd.) te przestępstw karano jednak z reguły nieco łagodniej, najczęściej chłostą i wygnaniem

27 KARA POJĘCIE KARY karę (najkrócej i w sposób dość uniwersalny) definiuje się jako ujemną reakcję społeczną na przestępstwo jej istotę stanowi dolegliwość, która spotyka przestępcę z mocy porządku prawnego dolegliwość ta dotykać ma karanego w jego dobrach, to jest: życiu zdrowiu wolności czci mieniu

28 TEORIE KARY (RACJONALIZACJA KAR)
UWAGI WSTĘPNE od samego faktu (obiektywnego) karania sprawców czynów zabronionych (czyli ujemnego społecznego reagowania na przestępstwo) należy odróżnić należy uzasadnienie dla karania sprawców przestępstw (motywację ukazującą cel i sens stosowania kar), czyli to co współcześnie często określa się mianem racjonalizacji kary na żadnym etapie rozwoju prawa i w żadnym z dawnych systemów penalnych nie istniał tylko jeden (wyłączny) sposób rozumienia sensu i celu kar jednak w każdym okresie jeden z typ racjonalizacji kary, który miał charakter dominujący, będąc bezpośrednim wyrazem stanu rozwoju społecznego tak pojęta racjonalizacja kary jest często uznawana za wyraz charakteru i oblicza kultury duchowej społeczeństwa na określonym etapie jego dziejów i rozwoju od samego faktu karania (czyli ujemnego społecznego reagowania na przestępstwo) należy odróżnić uzasadnienie dla karania sprawców przestępstw motywację ukazującą cel i sens karania czyli to co współcześnie często określa się mianem racjonalizacji kary jest ona jest bezpośrednim wyrazem stanu rozwoju społecznego jest wyrazem charakteru i oblicza kultury duchowej społeczeństwa na określonym etapie jego dziejów i rozwoju

29 RACJONALIZACJA RELIGIJNA
racjonalizacja religijna ma niewątpliwie bardzo dawną metrykę, sięgającą czasów przedchrześcijańskich istotą religijnego uzasadnienia dla stosowania kar było powszechne przekonanie: o konieczności odpokutowania (ekspiacji ) za przestępstwo wobec bóstwa o konieczności przebłagania Boga poprzez wymierzenie i poniesienie kary świadomość ta, (czy też to przekonanie) wynikały ze strachu jednostki i odpowiadającej za nią grupy społecznej: przed Jego gniewem przed zemstą w postaci klęsk żywiołowych

30 RACJONALIZACJA SPRAWIEDLIWOŚCIOWA
według racjonalizacji sprawiedliwościowej (zw. także odwetową, metafizyczną, bezwzględną lub absolutną) – kara jest odpowiedzią o charakterze odwetu (odpłaty) za popełnione przestępstwo, które nie mogło ujść bezkarnie, gdyż wymagały tego względy moralne oraz społeczne poczucie sprawiedliwości (i w tym właśnie tkwić miało wyłączne jej uzasadnienie) w razie naruszenie jakiegoś dobra, ogólnie uznawanego, powstawało poczucie krzywdy a zarazem ujemna reakcja wobec sprawcy nieszczęścia jej źródło (takiej właśnie reakcji) tkwiło w naturze człowieka, w instynkcie samoobrony, w instynktownej potrzebie odwetu (odpłaty) za wyrządzone zło za zło odpłacać należy złem, tak jak za dobro – dobrem (na tym bowiem opiera się porządek społeczny) racjonalizacja sprawiedliwościowa znana jest praktyce wymiaru sprawiedliwości od najdawniejszych czasów po dzień dzisiejszy, szczególnie interesującego uzasadnienia teoretycznego doczekała się na przełomie osiemnastego i dziewiętnastego wieku, zwłaszcza w pracach Immanuela Kanta i Georga Wilhelma Friedricha Hegla

31 RACJONALIZACJA PREWENCYJNA
ISTOTA: według tej motywacji uzasadnieniem kary miało być zapobieganie popełnianiu przestępstw racjonalizacja ta (w przeciwieństwie do sprawiedliwościowej) uznawała zachwiania proporcji (równowagi) pomiędzy dolegliwością krzywdy doznanej przez pokrzywdzonego, a dolegliwością kary, jaka miała być wymierzona sprawcy – bowiem nadrzędnym celem kary miała być jej skuteczność w sensie zapobiegawczym (prewencyjnym) PODSTAWOWE CELE: zwolennicy racjonalizacji prewencyjnej stawiać zaczęli karze dwa podstawowe cele, tj.: prewencji ogólnej (zw. także generalną) oraz prewencji szczególnej (zw. także indywidualną)

32 PREWENCJA GENERALNA w tym ujęciu (prewencji generalnej) – kara miała zniechęcić (czy też wprost – odstraszyć) od popełniania przestępstw innych potencjalnych przestępców choć taka idea celu i sensu kary znana jest od zamierzchłych, bowiem już antycznych czasów (myśl tą spotkać można zarówno u starożytnych Greków , jak i Rzymian ), to w europejskiej doktrynie i praktyce sądowej stała się dominującą od schyłku średniowiecza do czasów oświecenia reprezentowała ją zwłaszcza najważniejsza wczesno-nowożytna ustawa karna, tj. Carolina (czyli ustawa karna cesarza Karola V z roku 1532) wyrażała się ona przede wszystkim w stosowaniu na szeroką skalę kary śmierci, wykonywanej publicznie (na oczach zgromadzonej gawiedzi), przy czym często kara ta miała postać kwalifikowaną (sposób jej wykonania miał łączyć się ze szczególnym udręczeniem skazańca, stąd kara łamania kołem, poprzedzenie egzekucji szarpaniem ciała skazańca rozżarzonymi cęgami i liczne tym podobne wynalazki)

33 PREWENCJA INDYWIDUALNA
jej istotą jest oddziaływanie na samego sprawcę w taki sposób, by powstrzymać go od popełniania przestępstw w przyszłości cel ten można było osiągnąć w trojaki zasadniczo sposób: poprzez wychowanie i poprawę przestępcy poprzez odstraszenie go od ponownego popełnienia w przyszłości czynu zabronionego poprzez fizyczne uniemożliwienie mi dokonywania w przyszłości czynów przestępnych, np.: kara śmierci pozbawienie gwałcicieli narządów rodnych czy obcięcie złodziejowi prawej dłoni prewencja indywidualna ma także bardzo starą metrykę już w średniowieczu tę myśl rozwijała przede wszystkim doktryna chrześcijańska (zwłaszcza w XIII wieku Tomasz z Akwinu ) upatrywanie szczególnej roli kary w jej prewencji indywidualnej rozwijało się jednak zasadniczo w Europie dopiero w dobie oświecenia, niewątpliwie pod wpływem pod wpływem tzw. kierunku humanitarnego w doktrynie prawa karnego (Beccaria, Filangieri, taką funkcję kary podkreślał silnie również Jeremy Bentham)

34 RACJONALIZACJA KOMPENSACYJNA (odszkodowawcza)
według tego przekonania zasadniczym celem kary powinno być zniesienie, czy też naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem kara winna więc mieć charakter okupu, spełniającego funkcję: materialnej rekompensaty za wyrządzoną krzywdę (szkodę) materialnego zadośćuczynienie poszkodowanemu, bądź członkom jego rodu możliwość realizacji tak pojmowanego celu jest jednak w znacznym stopniu zależna zarówno od jej rodzaju kary, jak również od rodzaju szkody wyrządzonej przestępstwem taki sposób postrzegania podstawowego celu kary stał się podstawą szerokiej rozbudowy w średniowieczu tzw. systemu kompozycyjnego (systemu kar kompozycyjnych), jako właśnie kar pieniężnych zasądzanych od sprawcy na rzecz poszkodowanego lub członków jego rodu, w przypadku przestępstw przeciwko życiu i zdrowie, traktowanych jako przestępstwa prywatne

35 ŚREDNIOWIECZNY SYSTEM KAR KOMPOZYCYJNYCH
w średniowieczu, w którym większość przestępstw uznawano za prywatne, także i kary przewidziane za ich popełnienie miały charakter kar prywatnych były to kary pieniężne płacone przez sprawcę – poszkodowanemu (ew. członkom jego rodu) tworzyły one tzw. system kar kompozycyjnych (od łac. compositio, ugoda) i zastąpiły pierwotnie stosowaną reakcją na przestępstwo jaką był odwet (zemsta) poszkodowanego na sprawcy wyrządzonej krzywdy, nazwa wywodzi się stąd, że początkowo indywidualnie uzgadniano (w drodze ugody) wysokość okupu, jako ekwiwalentu dotychczasowego odwetu do kar kompozycyjnych zaliczano: „główszczyznę” (wergeld) - czyli karę „za głowę”, tj. za zabójstwo „nawiązkę” (busse, pokutne) – czyli karę odszkodowawczą za pozostałe przestępstwa z czasem obok uiszczenia główszczyzny (nawiązki) na rzecz poszkodowanego sprawca musiał także uiścić karę pieniężną na rzecz władzy publicznej (monarchy) za naruszenie miru (mulcta, Fredus, na Rusi – wira)

36 KARA ŚMIERCI znano ją od czasów najdawniejszych, jednak aż do schyłku średniowiecza stosowano ją stosunkowo rzadko (głównie za przestępstwa przeciwko państwu i panującemu) dopiero w czasach nowożytnych (zwłaszcza w okresie przedkodyfikacyjnym) znalazła powszechne uznanie i szerokie zastosowanie, w znacznej mierze pod wpływem prawa rzymskiego ze względu na sposób jej wykonania (wyegzekwowania) wyodrębnić można karę śmierci: zwykłą (zwyczajną) oraz kwalifikowaną ZWYCZAJNA KARA ŚMIERCI gdy kara doprowadzić miała do śmierci (eliminacji) przestępcy prostymi środkami bez wykonywania jej w szczególnie okrutny sposób lub obostrzenia kary poprzez dodatkowe dręczenie ciała skazańcy zaliczano do nich: ścięcie (mieczem, ius gladis), jako karę honorową stosowaną wobec mężczyzn szlacheckiego pochodzenia) powieszenie (zw. stryczkiem) rozstrzelanie (stosowane wobec wojskowych)

37 KWALIFIKOWANA KARA ŚMIERCI
wykonywana była w sposób szczególnie okrutny lub obostrzony, w celu spowodowania jak największych cierpień fizycznych sprawcy do najczęściej stosowanych kwalifikowanych kar śmierci należały: ukamienowanie było jedną z najstarszych popularna w czasach budowania struktur państwowych, gdy brak było jeszcze wyspecjalizowanych organów władzy łamanie kołem stanowiło jedną ze zdecydowanie najpopularniejszych w czasach wczesno-nowożytnych karę łamania kołem wykonywano na kilka sposobów, egzekucja trwała czasami kilka godzin ćwiartowanie popularna w całej Europie (od Polski po Anglię) kwalifikowana kara śmierci stosowana głównie za przestępstwa przeciwko państwu i panującemu zwane również karą odjęcia członków, bowiem jej wykonanie polegało na kolejnym odrąbywaniu członków skazanego śmierć powodowało przede wszystkim wykrwawienie skazanego ukrzyżowanie stosowano ją głównie za poddanie grodu nieprzyjacielowi polegało na przybiciu ciała do krzyża w oczekiwaniu na jego powolną śmierć z głodu, pragnienia, ogólnego wycieńczenia organizmu

38 stosowane powszechnie w formie tzw. „kary worka” (poena culei)
• spalenie żywcem na stosie stosowano głównie za: umyślne podpalenie, niektóre przestępstwa seksualne (zwłaszcza za homoseksualizm lub sodomię) oraz przestępstwa religijne (uprawianie czarów, apostazję, herezję, świętokradztwo utopienie stosowane powszechnie w formie tzw. „kary worka” (poena culei) ten sposób pozbawienia winowajcy (a w zasadzie winowajczyni) życia polegał na umieszczeniu sprawcy, bądź sprawców w worku wraz z określonymi zwierzętami, tj.: psem, kogutem, wężem i kotem, zaszyciu worka a następnie wrzuceniu go do wody zakopywanie żywcem często stosowane wobec cudzołożnic oraz gwałcicieli przebicie palem stosowane czasami wobec kobiet za dzieciobójstwo wbicie na pal za najście domu wypuszczenie kiszek za okradanie pszczelich uli zawieszenie żywcem na haku – w oczekiwaniu na powolny zgon skazańca stosowane za zbójnictwo, zwłaszcza wobec hersztów band, czyli przywódców zorganizowanych grup przestępczych

39 KARY OKALECZAJĄCE (ochramiające)
polegały na trwałym okaleczeniu skazańca i były popularne we wszystkich bodaj systemach prawnych w Polsce i Europie mogły polegać na: obcięciu, połamaniu, względnie przekłuciu kończyn, np.: odcięcie ręki (za targnięcie się na ojca, królewskiego urzędnika) obcięcie palców (za krzywoprzysięstwo) obcięcie uszu, nosa lub włosów (czasami stosowane głównie za małą kradzież) wyrwaniu języka (za przestępstwa dokonane mową, np. krzywoprzysięstwo, oszczerstwo) wyłupieniu oczu (zwłaszcza za oszustwa popełniane w związku z grami hazardowymi kastracji (głównie za niektóre przestępstwa seksualne) napiętnowanie (czyli wypalenie piętna na policzku skazańca) – stosowane głównie wobec urzędników, którzy dopuścili się korupcji lub nadużyć w okresie nowożytnym stopniowo zaczęły wychodzić z użycia (choć stosowane je z powodzeniem jeszcze w drugiej połowie osiemnastego wieku)

40 KARY NA CIELE CHŁOSTA PRĘGIERZ
wśród kar publicznych (zwłaszcza w prawie miejskim i wiejskim) znaczną popularnością cieszyły się kary cielesne wykonywane były one (jak nazwa wskazuje) na ciele skazańca, jednak w sposób nie prowadzący bezpośrednio do okaleczenia CHŁOSTA stosowano ją szczególnie często w prawie miejskim i wiejskim, jako karę dodatkową wykonywano ją publicznie: batem, kijem, postronkiem lub rózgami PRĘGIERZ w prawie miejskim szczególnie popularna była kara pręgierza pręgierz – był to stojący na rynku miejskim kamienny słup, do którego przywiązywano skazańca przywiązany do pręgierza był chłostany, a ponadto często również piętnowany kara pręgierza łączyła w sobie charakter kary cielesnej i kary na czci

41 KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI KARA WIEŻY (dolnej i górnej)
ta, jedna z najczęściej współcześnie stosowanych kar, aż do wieku XVII-XVIII stanowiła karę rzadką, drugorzędną w średniowieczu – uwięzienie służyło głównie przetrzymaniu przestępców do czasu ich ukarania (wydania lub wykonania wyroku) u progu czasów nowożytnych: zaczęto stosować samoistną karę pozbawienia wolności, wciąż jednak jeszcze sporadycznie jeśli ją orzekano, to raczej jako krótkotrwałą za drobne przestępstwa w prawie wiejskim (gdzie u schyłku średniowiecza stała się nieco popularniejsza): traktowano ją wciąż bardziej jako środek presji dla wykonania innych kar niż jako właściwą, samoistną karę stąd w prawie wiejskim stosowano ją w zasadzie wyłącznie jako krótkotrwałą karę aresztu, wymiarze od jednego dnia do maksymalnie roku

42 KARY DŁUGOTRWAŁEGO POZBAWIENIA WOLNOŚCI
do XVII-XVIII wieku bardzo stosowane bardzo rzadko traktowano w zasadzie, jako swego rodzaju złagodzenie kary śmierci (do której to śmierci długotrwała kara pozbawienia wolności często w rzeczywistości się sprowadzała z powodu nieludzkich warunkach, w jakich przetrzymywano skazańców) TWIERDZE pierwsze państwowe więzienia pojawiać się zaczęły dopiero w XVII, XVIII wieku, początkowo głównie w postaci twierdz, w których osadzano długoletnich skazańców, których zakuwano w łańcuchy i zmuszano do ciężkich robót DOMY POPRAWY równolegle, obok osadzenia w twierdzy (w tym samym mniej więcej czasie, tj. w XVII-XVIII wieku) pojawiać się zaczęły pierwsze (bardziej zbliżone do współczesnych więzień) tzw. „domy poprawy i pracy przymusowej”, których wyraźnym celem była poprawa przestępcy, zaś prawa w takich „domach” – traktowana była przede wszystkim, jako środek oddziaływania poprawczego

43 KONFISKATA MIENIA spośród publicznych kar pieniężnych najbardziej najdotkliwą dla skazanego była konfiskata majątku początkowo orzekano ją za najcięższe przestępstwa (skierowanie głównie przeciwko państwu i panującemu, lub najcięższe przestępstwa pospolite) z reguły, jako karę dodatkową, obok zasadniczej w takiej sytuacji: kary śmierci, proskrypcji, infamii lub banicji

44 GRZYWNA była to ściśle określona kara w pieniądzu, uiszczana na rzecz władzy państwowej zakres stosowania kary był wyjątkowo szeroki orzekano ją zarówno jako karę samoistną, jak i karę dodatkową, obok innych jej wysokość była bardzo różna w zależności od różnorodnych okoliczności konkretnego przypadku prawnego

45 UTRATA PRAW SPADKOWYCH
była dość specyficzną publiczną karą majątkową, wynikającą z patriarchalnego charakteru dawnych stosunków rodzinnych, czy nawet szerzej - społecznych zwana była również odsądzeniem od dziedziczenia utrata praw spadkowych mogła być: częściowa lub całkowita stosowano ją przede wszystkim w przypadku: krewnobójstwa często – herezji ślubu panny lub wdowy z przedstawicielem niższego stanu

46 PODSTAWOWE ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ
UWAGI OGÓLNE rozwój prawa karnego na przestrzeni wieków zmierzał ostatecznie do tego, by odpowiedzialność karana oparta była na dwóch podstawowych zasadach: obiektywnej (przedmiotowej) – w postaci rzeczywistego związku przyczynowego między zachowaniem się sprawcy, a skutkiem przestępczym czynu subiektywnej (podmiotowej) w postaci winy po stronie sprawcy takie rozwiązanie powszechnie przejmują współczesne systemy prawa karnego, uznając, że warunkiem odpowiedzialności karnej człowieka jest udowodnienie mu: po pierwsze: rzeczywistego związku pomiędzy jego zachowaniem się, a zdarzeniem wywołującym skutki, z którymi prawo wiąże odpowiedzialność karną (czyli związku przyczynowego) po drugie: winy sprawcy, w formie winy: umyślnej – tj. tego, sprawca czynem swym w pełni świadomie, bezpośrednio zmierzał do popełnienia czynu zabronionego lub winy nieumyślnej - tj. tego, że sprawca podejmując określone działanie, miał świadomość, że mogą one prowadzić do popełnienia przestępstwa, choć bezpodstawnie przypuszczał, że tego uniknie (lekkomyślność), albo, że sprawca w ogóle nie zdawał sobie sprawy z tego, że jego działania mogą wywołać skutek przestępczy, choć mógł i powinien to przewidzieć (niedbalstwo)

47 SKUTKOWY CHARAKTER PRZESTĘPSTWA (w średniowieczu)
nie zawsze jednak prawo wymagało spełnienia obu tych warunków, dla zastosowania wobec człowieka kary w średniowieczu bowiem przestępstwo miało charakter skutkowy, tzn. człowiek odpowiadał za sam skutek zdarzenia prawnego (jeżeli w jakikolwiek sposób zdarzenie to można było powiązać z jego osobą) aż do schyłkowego bowiem okresu średniowiecza element subiektywny (tj. woli, winy sprawcy) zasadniczo nie brano pod uwagę przy rozstrzyganiu o odpowiedzialności karnej na tym właśnie polegał skutkowy charakter przestępstwa w danych czasach człowiek bowiem zasadniczo odpowiadał za sam tylko skutek zewnętrzny czynu (który w jakikolwiek sposób można było z nim powiązać), niezależnie od jego woli, niezależnie od tego, czy można było przypisać mu winę za zaistniały stan rzeczy

48 w konsekwencji (we wczesnym zwłaszcza średniowieczu) jednakowo karano przestępstwa umyślne, nieumyślne i wynikające z przypadku w sytuacji „zabójstwa z przypadku” niektóre dawne prawa w sposób kazuistyczny starały się jednak ograniczyć odpowiedzialność karną sprawcy, np.: prawo longobardzkie (tzw. „Edykt Rotara” z r. 643) stwierdza, że w razie „zabójstwa z przypadku” prawnie dopuszczalny jest tylko okup, natomiast wróżda uznaje w takiej sytuacji za niedopuszczalną prawo wizygockie (tzw. Kodeks Euryka, czyli Lex Visigothorum z roku 1475) stwierdza wprost: “(...) jeśli ktoś zabił człowieka nieświadomie nie będzie pociągnięty do odpowiedzialności karnej”

49 skutkowy charakter przestępstwa prowadził (zwłaszcza w czasach wczesnośredniowiecznych) do karania jednostki w sytuacjach, które w świetle współczesnego prawa wydawać się mogą kuriozalne , np.: właściciel rzeki lub stawu odpowiadał za śmierć człowieka, który się w nim utopił tak, jak za zwykłe zabójstwo analogicznie za śmierć człowieka odpowiadał właściciel drzewa, które upadło i zabiło nieszczęśnika, który przypadkiem znalazł się w jego pobliżu podobnie właściciel konia odpowiadał za śmierć jeźdźca spowodowaną upadkiem konia

50 EWOLUCJA W KIERUNKU SUBIEKTYWIZACJI
stopniowo, zaczęły się nasilać tendencje zmierzające do subiektywizacji odpowiedzialności, tj. do uwzględniania przy niej także nastawienia, woli, winy sprawcy szerszą skalę zjawisko to przybierać zaczęło jednak dopiero u schyłku średniowiecza najwcześniej we włoskiej doktrynie i praktyce sądowej miast włoskich, a za ich pośrednictwem przekonanie to zaczęło przenikać na inne obszary Europy, zwłaszcza Niemiec dopiero jednak w czasach nowożytnych zasada uznająca konieczność dowiedzenia sprawcy również winy (a nie tylko związku przyczynowego), jako warunku jego karalności rzeczywiści upowszechniła się w całej Europie bardzo istotne znaczenie dla tego procesu odegrała tzw. Carolina (czyli ustawa karna cesarza Karola V z roku 1532), silnie odziaływująca na całą niemal Europę Carolina bowiem wyróżniała już (choć jeszcze kazuistycznie) winę umyślną i nieumyślną, czyniąc ją warunkiem karalności sprawcy czynu zabronionego

51 PRZYCZYNY BEZKARNOŚCI SPRAWCY
UWAGI OGÓLNE już w najdawniejszych czasach mimo zasady „skutkowego” charakteru przestępstwa istniały pewne szczególne okoliczności, powodujące, że pomimo obiektywnego powstania (w wyniku działania człowieka) skutków, z którymi prawo wiązało represje karne, człowiek taki (właśnie w związku z tymi nadzwyczajnymi okolicznościami) nie podlegał jednak karze te okoliczności, rozwinęły się dodatkowo w okresie, gdy zaczęto uwzględniać winę, jako warunek karalności czynu zabronionego te okoliczności można nazwać przyczynami bezkarności sprawcy

52 SAMOPOMOC (ZEMSTA RODOWA)
zabicie, (okaleczenie) krzywdziciela (bądź członka jego rodziny, rodu) w związku z realizacją dozwolonej przez prawo samopomocy, czyli wróżdy, krwawej zemsty nie było karane, mimo, że obiektywnie prowadziło do uśmiercenia lub okaleczenia człowieka lub nawet wielu osób tzn. nie mogło zasadniczo być ścigane sądownie natomiast w przypadku rażącego przekroczenia granic samopomocy, mogło z kolei prowadzić do odwetu drugiej strony konfliktu

53 (wyrok proskrypcyjny, banicyjny, czy wyrok skazujący na infamię)
WYJĘCIE SPOD PRAWA (wyrok proskrypcyjny, banicyjny, czy wyrok skazujący na infamię) każdy mógł bezkarnie (a czasami nawet za dodatkową nagrodą) pozbawić życia: proskrybowanego banitę lub infamisa mimo spowodowania przez sprawcę swym działaniem karalnego skutku (zabicia człowieka), zabójca taki nie podlegał jednak karze, bowiem wywołaniec pozbawiony był ochrony prawa

54 POCZĄTEK za początek uznawano czynną lub słowną zaczepkę poszkodowanego, która wywołała reakcję zaczepionego (o charakterze odwetu) reakcja ta spowodować mogła zranienie, okaleczenie, a nawet uśmiercenie zaczepiającego w takim jednak wypadku zaczepiony uprzednio sprawca (zranienia, okaleczenia, czy uśmiercenia) nie podlegał karze, jeżeli dowiódł, że pokrzywdzony „dał początek sprawie” (tzn. zaczepił go słownie lub czynnie) niektórzy autorzy w instytucji „początku” upatrują pierwowzoru późniejszej obrony koniecznej w prawie frankońskim przez długi czas z zarzutu zabójstwa przysięgą, dowodzącą, że ofiara „dała początek” tragicznemu w skutkach zajściu przykładem uznawania „początku”, jako przyczyny bezkarności sprawcy czynu zabronionego są np. przepisy Obszernej Prawdy (art. 26 i art. 29)

55 STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI
stan wyższej konieczności polega na poświęceniu jednego dobra prawnego dla ratowania innego dobra prawnego już w średniowiecznych prawach znano taką instytucję, choć aż do czasów nowożytnych ujmowaną ją kazuistycznie najpopularniejszym chyba w Europie tego rodzaju kazusem była bezkarność (właśnie z racji stanu wyższej konieczności) kradzieży niewielkiej ilości żywności lub odzieży dokonana z nędzy) było to więc działanie spowodowane koniecznością życiową, nieodpartą potrzebą, która wywoływała pewien przymus psychiczny, do którego z reguły ze zrozumieniem i akceptacją odnosiły się ówczesne systemy prawne prawo angielskie dopuszczało np. możliwość wyrzucenia ze statku do morza cudzego mienia dla ratowania własnego życia

56 OBRONA KONIECZNA zamachu na dobro prawem chronione, zamach taki można było odeprzeć siłą wielu uczonych instytucję „obrony koniecznej” wywodzi ją z dawnej instytucji „początku” w przeciwieństwie jednak do dawnego „początku” obrona konieczna, by mogła zostać uwzględniona jako okoliczność powodująca bezkarność czynu zabronionego, musiała spełnić szereg konkretnych warunków, przede wszystkim musiała być: konieczna (tzn. w inny sposób nie można było uniknąć zagrożenia) natychmiastowa (w czasie trwania napaści lub bezpośrednio po dokonaniu agresji) odpowiednia, tj. proporcjonalna (w obronie mienia nie można było w zasadzie uśmiercić napastnika) choć obrona konieczna to dawna instytucja prawna (znana już prawu rzymskiemu), to jednak w europejskiej praktyce wymiaru sprawiedliwości zaczęła się upowszechniać dopiero w czasach nowożytnych, głównie za sprawą Caroliny, która przewidywała jej stosowanie najkrócej rzecz ujmując obrona konieczna polegała na tym, że w razie bezprawnego i bezpośredniego

57 RODZAJE ODPOWIEDZIALNOŚCI KARNEJ
UWAGI OGÓLNE jedną z podstawowych zasad prawa karnego współczesnych systemów prawnych jest zasada indywidualizacji odpowiedzialności karnej art. 1§1 obowiązującego w Polsce kodeksu karnego stwierdza przecież „Odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto popełnia czyn zabroniony (...)” i choć zasada ta: była dominującą w wielu systemach praw antycznych (w prawie babilońskim, hebrajskim, greckim, czy rzymskim) choć znana jest już w Staremu Testamentowi (Ks. Powtórzonego Prawa) : - „(...) Ojcowie nie poniosą śmierci za winy synów, ani synowie za winy ojców. Każdy umrze za swój własny grzech” i choć już w średniowiecznej Europie była powszechna regułą, to jednak jeszcze nawet do czasach wczesno-nowożytnych w prawach europejskich zachowały się pewne relikty, o charakterze wyjątków, przewidujące odpowiedzialność karną za cudze czyny mogła ona mieć charakter: rodzinno- rodowy, terytorialny, bądź wynikający ze stosunku zależności

58 ODPOWIEDZIALNOŚĆ RODOWO-RODZINNA
SAMOPOMOC w najdawniejszych czasach objawiała się ona w samopomocy, w instytucji pomsty rodowej, zgodnie z zasadami „krwawej zemsty” człowiek, który w żaden sposób nie przyczynił się do popełnienia przestępstwa, mógł nawet własnym życiem odpowiadać za zbrodnie członka swego rodu NAJCIĘŻSZE PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO PAŃSTWU I PANUJĄCEMU (ZDRADA, BUNT) karane były długo w wielu europejskich prawach nie tylko karą śmierci dla sprawcy, lecz z reguły również karą wygnania zwłaszcza dla członków najbliższej rodziny orzekana za te zbrodnie kara konfiskaty dotykała nie tyle skazanego na śmierć sprawcę, ile właśnie członków jego rodziny HEREZJA wiele średniowiecznych statutów przeciwko heretykom pozbawiało potomstwo spalonego na stosie heretyka praw spadkowych po nim, z reguły aż do drugiego pokolenia

59 ODPOWIEDZIALNOŚĆ TERYTORIALNA
dotykała opola, gminy, wsi, a nawet miasta miała ona charakter kary zbiorowej, traktowanej jako środek nacisku dla wykrycia sprawcy przestępstwa w średniowieczu: występowała w wypadku zabójstwa w razie nieujawnienia (niewykrycia) sprawcy lub niepodjęcia za nim pościgu polegała ona na obowiązku zapłaty główszczyzny, obciążającego wszystkich mieszkańców opola, z czasem wsi, gminy w czasach nowożytnych: przetrwała w stosunkach wiejskich, cała wieś (wszyscy jej mieszkańcy) mogła zostać ukarana w razie nie podjęcia pościgu za zbójnikami, złodziejami lub w razie ukrywania ich

60 ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CUDZE CZYNY WYNIKAJĄCA ZE SZCZEGÓLNEGO STOSUNKU ZALEŻNOŚCI LUB NADZORU
w średniowieczu: wyrażała się przede wszystkim w odpowiedzialności głowy rodziny (pana domu, gospodarstwa) za przestępstwa domowników, służby, poddanych w czasach nowożytnych: odpowiedzialność pana za czyny swych sług i poddanych miała charakter wyjątkowy zarówno w zakresie prawa materialnego, jak i procedury