Utracona kultura żydowska w historii miasta Konecki sztetl Utracona kultura żydowska w historii miasta

Żydzi polscy Pierwsi Żydzi na ziemiach polskich pojawili się prawdopodobnie w IX lub X wieku i przez tysiąc lat żyli wśród nas. Stosunki z ludnością chrześcijańską układały się różnie - raz lepiej, raz gorzej. Jednak wielu Żydów wygnanych z innych krajów właśnie tu znalazło schronienie i zostało na stałe na ziemi, którą określali Polin czyli „tutaj spocznij”. Z ponad trzymilionowej społeczności żydowskiej, która zamieszkiwała Polskę w 1939 r., pozostała dziś garstka – kilka, być może kilkanaście tysięcy ludzi. Jednocześnie duża część Żydów żyjących dzisiaj na świecie wywodzi się właśnie z Polski czy szerzej: z terenów dawnej Rzeczpospolitej.

sztetl SZTETL (lub „sztetł”, w języku jidysz: „miasteczko”) był podstawowym elementem układu osadniczego i ważną częścią krajobrazu kulturowego Rzeczpospolitej Obojga Narodów, Polski rozbiorowej a w późniejszym okresie II Rzeczypospolitej. Poszczególne grupy ludności mieszkające razem w sztetl – miasteczku, tj. Żydzi i katolicy, a często także prawosławni, unici i protestanci, były wyraźnie oddzielone od siebie pod względem kulturowym i religijnym. W każdym miasteczku można było usłyszeć różne języki: polski, ukraiński oraz jidysz, będący językiem codziennym ludności żydowskiej, a także język hebrajski używany w synagodze

Żydzi polscy

Żydzi polscy

Koneccy żydzi 1921 8291 5037 60,8 rok liczba ogółem liczba Żydów % mieszkańców 1921 8291 5037 60,8 1939 (IX) 6500 1941 (5 VIII) 3059 1942 (X) 9000 1942 (3 XI) 3000 1942 (7 XI) 300 G. Dymerska, Żydzi koneccy w: Końskie. Zarys dziejów, pod red. M. Wikiery, Końskie 1998, s. 373.

sztetl Życie miasteczka toczyło się głównie w obrębie placu targowego i przylegających doń ulic, gdzie zamieszkiwała zazwyczaj ludność żydowska, zajmująca się handlem i rzemiosłem. Podczas gdy to handlowo-usługowe centrum miało wyraźnie miejską zabudowę, obrzeża i przedmieścia sztetli, zamieszkiwane zwykle przez trudniącą się rolnictwem ludność chrześcijańską, posiadały często wiejski charakter.

Konecki sztetl Pierwsze wzmianki o Żydach w Końskich (w języku jidysz: Kinsk) pochodzą z 1588 r., kiedy Zygmunt III Waza zezwolił Żydom koneckim na zakup żywności i innych dóbr w miastach i wsiach Królestwa. Żydzi wywierali wpływ na charakter miasta. Widocznymi postaciami w miasteczku byli handlarze żydowscy. Głównym miejscem handlu był budynek z kramami, w rynku, zwany Annotargiem.

annotarg Lata 1910-1930 , Kramy widziane od ulicy Łaziennej - "Końskie na starej fotografii" 1998

Lata trzydzieste XX w. widok ul. 3 Maja, obecnej ul. Piłsudskiego annotarg Lata trzydzieste XX w. widok ul. 3 Maja, obecnej ul. Piłsudskiego

annotarg Zdjęcie Antoniego Borowca wykonane z Annotargu w kierunku kolegiaty - "Końskie na starej fotografii" 1998

annotarg Wyburzenie Annotargu przez Niemców jesienią 1942 roku

Konecki sztetl W latach sześćdziesiątych XIX w. Żydom przyznano prawa obywatelskie. Zamieszkiwali okolice Rynku ze względu na dogodność miejsc handlowych i rzemieślniczych. Były to ulice: Berka Joselewicza (Żydowska), Krakowska, Kazanowska, Kopce, Trzeciego Maja, Nowy Świat, Jatkowa, Przechodnia, Warszawska i Małachowskiego.

Konecki sztetl ulica berka Joselewicza Lata 1903-1930 , widok z kościelnej wieży

Konecki sztetl ulica berka Joselewicza Lata 1920-1935 Zdjęcie na pocztówce autorstwa Antoniego Borowca.

Konecki sztetl ulica berka Joselewicza

Konecki sztetl Synagoga Żydzi, którzy osiedlili się w Końskich dysponowali tylko prywatnym domem modlitwy, zlokalizowanym w jednym z kilkunastu należących do nich budynków w mieście (lokalizacja nieznana). Dopiero w II poł. XVIII wieku wzniesiono drewniany jednokondygnacyjny budynek kryty gontem. Wykonali ją w całości z modrzewia prawdopodobnie majstrowie ciesielscy z pobliskiego Gowarcza. W czasie remontu synagogi w 1905 r. drewnianą zachodnią ścianę zastąpiono murowaną przy zachowaniu istniejącego dachu. Wtedy też dobudowano wzdłuż południowej ściany głównej murowane parterowe pomieszczenie dla kobiet.

Konecki sztetl Synagoga Synagoga, zaliczana do unikalnych zabytków architektury drewnianej w Polsce, przykryta była dwukondygnacjowym, czterospadowy dachem. W 1907 r. powstał projekt budowy nowej bóżnicy przy ul. Warszawskiej, jednak gmina żydowska zrezygnowała z jego realizacji i stara synagoga przy ul. Bożnicznej (obecnie ul. Targowa) służyła koneckiej społeczności żydowskiej aż do II wojny światowe.

Konecki sztetl Synagoga Murowany fragment zachodniej elewacji synagogi. Wnętrze synagogi.

Konecki sztetl Synagoga 11 września 1939 roku wieczorem została oblana benzyną i podpalona przez grupę żołnierzy niemieckich.

Konecki sztetl cmentarz żydowski Cmentarz żydowski, kirkut, w Końskich powstał zapewne w XVII wieku. Nekropolia została założona w północno-zachodniej części miejscowości, poza obszarem zabudowanym, u zbiegu dzisiejszych ulic Staszica i Wjazdowej. Wiadomo, że z czasem na cmentarzu wzniesiono dwa budynki, z których jeden pełnił funkcję domu pogrzebowego. W początkach XX wieku teren cmentarny poszerzono, a jego powierzchnia w 1925 roku wynosiła 2 ha.

Konecki sztetl cmentarz żydowski Unikatowe zdjęcie nieistniejącego cmentarza żydowskiego.

Konecki sztetl cmentarz żydowski Nagrobki (Macewy) zostały użyte jako materiał budowlany w mieście i okolicach.

Konecki sztetl cmentarz żydowski Podobnie jak inne nekropolie wyznania mojżeszowego, także cmentarz w Końskich został zniszczony podczas drugiej wojny światowej, a na jego terenie Niemcy dokonywali egzekucji Żydów i Polaków. Z rozkazu niemieckiego zarządcy miasta Fitinga, kamienne macewy, czyli nagrobki zostały użyte przez Niemców do wybudowania wieży obserwacyjnej w Modliszewicach, a także wzorcowego gospodarstwa rolnego (istniejący do dzisiaj budynek naprzeciw bazy PKS).

Konecki sztetl W okresie międzywojennym koneccy Żydzi brali udział w wyborach i zasiadali w Radzie Miejskiej. Wpływ Żydów na rozwój gospodarczy Końskich był znaczny. Na 34 zakłady zarejestrowane w 1927 r. 26 znajdowało się w posiadaniu ludności żydowskiej. Tutaj Żydzi podtrzymywali swoją odrębność i autonomię, a zarazem mieli swój udział we wspólnej historii. Żyli i umierali. Wraz z wybuchem wojny we wrześniu 1939 roku - świat koneckich Żydów przestał istnieć…

bibliografia Dymerska G., Żydzi koneccy, [w:] Końskie. Zarys dziejów, red. M. Wikiera, Końskie 1998. Pamięć : historia Żydów polskich przed, w czasie i po zagładzie,Warszawa, 2004. Penkalla A., Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992. Piechotkowie M. i K., Bóżnice drewniane, Warszawa 1957. http://www.sztetl.org.pl/pl// http://www.polin.pl/ http://www.konskie.org.pl/ http://fotopolska.eu/ http://www.kirkuty.xip.pl/index.htm http://pl.radiovaticana.va/news/2015/07/14/argenty%C5%84ski_rabin_abraham_sk%C3%B3rka,_przyjaciel_franciszka/1158297 PBW Filia Końskie Katarzyna Kucharska