Kształtowanie się mowy dziecka Od narodzin do ukończenia pierwszego roku życia

W okresie prenatalnym kształtują się: usta z wargami, zawiązka języka (1,16)‏ ucho zewnętrzne, ucho wewnętrzne (1,21)‏ więzadła głosowe (3,0)‏ organ słuchu, zmysł słuchu (6,0)‏ w momencie narodzin dziecko ma w pełni ukształtowane narządy artykulacyjne (krtań, ucho, język, podniebienie miękkie i twarde, jamę gardłową, jamę nosową, żuchwę, wargi, dziąsła, z wyjątkiem zębów)‏ używania narządu fonacyjnego uczy się człowiek już w łonie matki

Okres melodii, sygnału apelu: od 0 do 1 roku życia Okres przygotowawczy: od 0 do 9 miesiąca życia płodowego Okres melodii, sygnału apelu: od 0 do 1 roku życia Okres wyrazu, sygnału jednoklasowego: od 1 do 2 roku życia Okres zdania, sygnału dwuklasowego: od 2 do 3 roku życia Okres swoistej mowy dziecka, swoistych form językowych: od 3- 7

okres prelingwalny- ma charakter przygotowawczy i dotyczy okresu niemowlęcego (czasem też prenatalnego), na który przypada rozwój funkcji psychicznych i bazowych funkcji komunikatywnych. Związany z elementarną wiedzą o świecie, potrzebą komunikowania się z otoczeniem. okres lingwalny- tworzenie wypowiedzi za pomocą kodu językowego Podział ten uwzględnia przede wszystkim nadawcze możliwości językowe i przejawia się następująco:

-wokalizacja, głużenie (6 tygodni)‏ -gaworzenie (6 miesięcy)‏ -krzyk (narodziny)‏ -wokalizacja, głużenie (6 tygodni)‏ -gaworzenie (6 miesięcy)‏ -wzory intonacji (8 miesięcy)‏ -wypowiedzi jednowyrazowe (1 rok) - wypowiedzi dwuwyrazowe (18 miesięcy)‏ -formy odmiany wyrazów (2 lata)‏ -pytania, przeczenia (2,4 lat)‏ -budowania bogatych konstrukcji (5 lat)‏

Pierwszy krzyk noworodka: związany jest z czynnością oddychania jest nagłym oddechem- jest nieregularny i niekontrolowany. reakcja na nowe środowisko: zmianę temperatury, ciśnienia wskazuje na sprawność wiązadeł głosowych jest przejawem samodzielnego życia, żywotna siła noworodka inna teoria: pierwszy krzyk to krzyk przerażenia, dziecko wyjęte ze świata ciszy wkracza do świata hałasu.

w pierwszych dwóch tygodniach życia krzyk pojawia się w nieregularnych odstępach, często podczas snu towarzyszy mu aktywność całego ciała, pojawia się nieregularny długi oddech oraz wzrost tempa pulsu nie pojawiają się jeszcze łzy od 3 tygodnia życia ilość krzyków zmniejsza się w 3 i 4 miesiącu dziecko rzadziej budzi się z powodu krzyku. Po intonacji, nasileniu krzyku rodzice mogą go interpretować.

wyładowanie napięcia głód ból- częstą przyczyną są kolki, lub niewygodna pozycja strach krzyk pojawia się często tuż przed karmieniem, lub ułożeniem dziecka do snu z czasem krzyk różnicuje się i wzbogaca o wyrazy doznań pozytywnych np.: chęć komunikacji z rodzicem

Monotonna rytmiczna/harmonijna struktura: dziecko jest głodne lub spragnione Długi przerywany krzyk: dziecko czuje ból, chłód Kwilenie, krzyk żałosny: oznacza, że dziecko ma mokro Ostry, z dodatkiem irytacji, złości: domaga się towarzystwa mamy/opiekuna Głośny zabarwiony lękiem- potrzebuje pomocy

Dziecko zanim ukończy 3 miesiąc życia nauczy się, że krzyk to doskonała metoda zwrócenia na siebie uwagi. Przekonuje się, że gdy nie krzyczy nikt nie zwraca na niego uwagi. Około 4 miesiąca dziecko krzyczy, gdy dorosły przestaje się z nim bawić. W 5 miesiącu wzmaga swój krzyk, gdy dorosły wejdzie do pokoju i zwróci na nie uwagę. W 9 miesiącu krzyczy, gdy dorosły zbliża się do innego dziecka. Wśród dzieci żłobkowych krzyk ma społeczny charakter i wskazuje na bardzo dojrzały sposób przystosowania się.

Krzyk jest często używany świadomie i celowo (gdy dziecko ma około 5/6 miesięcy, Kaczmarek) - fakt ten ma znaczenie dla rozwoju mowy: przejście ze znaku jednostronnego (symptomu) na znak dwustronny (sygnał apel, niejęzykowy) znak dwustronny - odebrany zarówno przez matkę (odbiorca) jak i przez dziecko (nadawca) – początek drogi komunikacyjnej!

głównie samogłoski przednie z przewagą /a/ /e/ głównie samogłoski przednie z przewagą /a/ /e/. Dźwięki spółgłoskowe w pierwszych miesiącach życia są rzadkie. Dźwięk /h/ jest spółgłoską używaną najczęściej. /w/ /k/ pojawiają się od czasu do czasu. /a//p//n/ nie słyszy się w ogóle (Irwin, 1949) U niemowląt starszych samogłoski przednie słyszy się rzadziej, środkowe i tylne częściej. W drugim kwartale roku najczęściej występują: /h/,/g,/n/,/b/,/d/,/k/,/w/,/l/,/j/,/i/, /e/ (Irwin, 1941)‏

Samorzutne wydawanie dźwięków, bez wpływu otoczenia. pojawia się około 2-4 miesiąca życia. Wyzwalana jest pozytywna energia dziecka (które jest zdrowe, najedzone, suche): szczególnie rano i przed południem, a także wieczorem. Towarzyszą głużeniu ruchliwe kończyny dźwięki głużenia są początkowo niewyraźne po kilkunastu/kilkudziesięciu dniach można wyróżnić jakieś samogłoski, później spółgłoski, a następnie sylaby i grupy samogłoskowe, a także krótsze logatomy. -głużą wszystkie dzieci; nawet głuche, u których później to zjawisko zanika.

Jest odruchem bezwarunkowym Jest odruchem bezwarunkowym! Jest to samorzutna reakcja organów mowy, właściwa wszystkim dzieciom (słyszącym i niesłyszącym). Zjawisko to wygląda tak samo w przypadku wszystkich narodowości.

Najpierw pojawiają się dźwięki gardłowe, które następnie zanikają na korzyść samogłosek, oraz spółgłosek wybuchowych w kolejności od przednich ( /p/, /b/, /m/, /t/, /d/) do tylnych (/k/, /g/) (M. Przetacznikowa)‏ Niemowlę często wydobywa z siebie /h/ przydechowe, które wiąże się z łapaniem powietrza przy oddechu.

pojawia się w drugiej połowie pierwszego roku życia - 5- 6 miesiąc jest to zamierzone, świadome powtarzanie dźwięków związane z zaostrzeniem spostrzegawczości, zwiększeniem uwagi, lepszą pamięcią i naśladowaniem dźwięków są to dźwięki, które dziecko usłyszało z otoczenia, a także te, które wydobyły się przypadkowo za sprawą ułożenia artykulatorów i zostały przez dziecko zaakceptowane, zapamiętane i często powtarzane. naśladownictwo staje się przejawem woli i uwagi w gaworzeniu słychać sylaby z języka polskiego, a także zbitki głosek z języków zupełnie nam obcych głoski wdechowe, ssące, różne mlaski, świsty, parskania, czasem są to dźwięki, których nie sposób określić znakami. wymowa tych dźwięków jest stosunkowo wyraźna występują prawie wszystkie samogłoski i spółgłoski polskie melodyjność gaworzenia: wydawanie dźwięków na różnej wysokości. Dźwięki są wygłaszane raz krótko, raz długo, cicho i głośno.

ze względu na kontrolę powietrza przez fałdy głosowe dziecko może wydawać dźwięki dowolne. gaworzenie to rodzaj ćwiczeń w wydawaniu dźwięków, jednak bez realnej treści i bez znaczenia dla dziecka. w wieku 8-9 miesięcy dzieci reagują adekwatnie na niektóre wypowiedzi, kojarzą dźwięki mowy z przedmiotami lub z czynnościami (Klaskanie w dłonie na polecenie: zrób kosi-kosi)‏

Gaworzenie jest to pewna forma zabawy, w której wymawiane dźwięki sprawiają dziecku przyjemność, z powodu samego tylko ich wypowiadania (McCarthy, 1954) dziecko gaworzy wtedy, kiedy jest zadowolone, częściej też kiedy jest samo, niż gdy jest z innymi osobami (Levis 1951) Gaworzenie sprawia dziecku przyjemność, bo słyszy własny głos- można zauważyć to podczas reakcji dziecka (śmiech, pisk). Niemowlęta głuche też gaworzą tylko, że nie słysząc swojego głosu szybko się nudzą i zaprzestają ćwiczenia (Latif 1934, McCarthy 1954)‏

Początkowo dziecko łączy spółgłoski z samogłoskami: da, ma, ugh, na. Później dzieci łączą głoski w sylaby; ma-ma-ma-ma (jest to gaworzenie albo ‘łączenie’ (Shirley 1933) 7-8 miesiąc: wzbogacanie dźwięku o głoski zębowe i wargowe. Występują reduplikacje sylab. Często pojawiają się: /p/, /b/, /t/, /d/,/k/, /g/,/ l/, /u/, języczkowe /r/, /n/ tylnojęzykowe, oraz dźwięki nie należące do polskiego systemu języka, przeróżne mlaski, dźwięki wymawiane na wydechu (Styczek 1979) pojawiają się ta-ta, ma-ma, da-da, ale są to jedynie powtórki fonemiczne bez znaczenia osobowego. Obserwuje się też tendencję do samonaśladowań wypowiedzeń= echolachie Elacholachie to reakcje okrężne, czynności artykulacyjne, reprodukowane przez dziecko pod wpływem samowzmocnienia własnych reakcji, które przypadkowo „udały się” Punkt kulminacyjny gaworzenia przypada na 6-10msc. Całkowity zanik gaworzenia= 30 miesiąc życia.

funkcja impresywna: gdy niemowlę przywołuje nieobecną osobę funkcja komunikatywną (u starszych niemowląt) – dziecko odpowiada na pytanie gaworząc funkcje analogiczne do funkcji mowy właściwej trening słuchu fonematycznego (wrażliwość słuchu na dźwięki mowy) jak i słuchu muzycznego (tworzenie się melodii)‏ ćwiczenie postrzegania funkcja społeczna (dziecko wchodzi w interakcje z otoczeniem)‏ kształcenie się narządów mowy (mięśnie)‏ gaworzenie to też forma zabawy

nazywane stadium echa (Stengel, 1947) dziecko potrafi naśladować intonacje innych (Shirley, 1933) w wieku 6 miesięcy może naśladować już elementarne dźwięki me-me-me oraz proste głoski ma-ma da-da (Buhler, 1930)‏ koniec pierwszego roku życia dziecko stara się naśladować specyficzne dźwięki, które nie pojawiły się w gaworzeniu. do 1 roku życia dzieci nie uzyskują w naśladowaniu samogłosek czy spółgłosek rzeczywistych wyników. Naśladują one tylko w przybliżeniu zasłyszane dźwięki

język całego organizmu (Latif, 1934) podczas wokalizacji niemowlę porusza nogami, rękoma żywa gestykulacja jest środkiem zastępczym, służy prezentowaniu swoich myśli i samopoczucia, emocji, których dziecko nie może wyrazić w żaden inny sposób (Jersild, 1954)‏ gdy rodzic nie reaguje na gesty, wtedy mową staje się krzyk.

S.Volter, R. Eryting, 1990: 1. Gesty wskazujące Pojawiają się między 9 a 13 miesiącem życia, wyrażają prośbę o przedmiot, oraz wskazywanie przedmiotu, podawanie dorosłemu (najczęściej jest to gest wskazywania palcem)‏ 2. gesty reprezentujące Komunikacja ostensywna- polega na zwracaniu uwagi na obiekty w otoczeniu przez ich wskazywanie. G. Butterworth (1994) wyróżnia dwa rodzaje tej komunikacji: Protoimperatywna : służy na wpływaniu na odbiorcę, w celu uzyskania wskazanego obiektu. Protodeklaratywna: sposób komentowania aktualnego stanu rzeczy i wywierania wpływu na uwagę odbiorcy. Wedlug I Vili: gesty wskazywania pomagają niemowlętom w wieku 6-7 miesięcy osiągnąć rzecz której pragną. 8-10 miesięczne: przez gest skupiają zainteresowanie partnera na obiekcie, którym są zainteresowane. 12-16 miesięczne zaczynają łączyć gesty i słowa.

wyrzucanie smoczka z ust odwracanie głowy od smoczka wyrzucanie jedzenia z ust (dziecko nie jest głodne) uśmiechanie się wyciąganie ramion (dziecko chce, aby wziąć je na ręce) kręcenie się podczas kąpieli, podczas ubierania- dziecko protestuje przeciwko skrępowaniu jego swobody ruchów dąsanie, odwracanie się od przedmiotu ssanie kciuka, wkładanie palców do ust (0,1,5)‏ dmuchanie baniek ze śliny (4 miesiąc) – często towarzyszy temu głużenie

Niemowlę rozumie zachowanie innych nie poprzez rozumienie słów, ale poprzez rozumienie ich czynów lub gestów ( Latif, 1934) Dowód: często reaguje na intonację głosu, ucisza się, gdy się do niego mówi. Wcześniej rozumie intonację, niż gesty i słowa (Lewis, 1951) W rozwoju rozumienia słów niemowlę reaguje na intonację mówiącego i na sytuację, z którą kojarzy zasłyszane słowo. Niemowlę rozumie zachowanie matki na podstawie jej stanów emocjonalnych (śmiech, barwa głosu) (Brownfield, 1953)‏ Według Bossarda (1954) są 3 sposoby komunikowania się matki i niemowlęcia: jej mowa wyraz twarzy działanie

dziecko roczne wymawia przeciętnie 3-5 wyrazów rozumie kilkanaście słów i zwrotów językowych: zwrócenie główki do okna na powiedzenie: „pojedziemy autem ty’tyt na spacerek” (0,7,8), wyciągnięcie rączki na powiedzenie: „Chodź do dziadzi” (0,7,21)‏

Symptom: znak jednostronny: dziecko krzyczy bez świadomości osiągnięcia celu. Sygnał-apel: znak dwustronny niejęzykowy; świadomość, że za pomocą krzyku można osiągnąć cel (reakcja matki)‏ Sygnał semantyczny sytuacyjny zmienny: znaczenie sygnałów, które są zmienne w różnych sytuacjach, fonia jest zmienna ( Dziecko siada na nocniku, zrobiło siusiu i woła: hy. Dziecko chwyta kubek i krzyczy: he)‏ Sygnał semantyczny sytuacyjny stały: w różnych sytuacjach fonia jest stała. Na pytanie: gdzie misiu? Dziecko odpowiada: me-my-me (tam). Dziecko chce pokazać jakiś przedmiot, wskazuje palcem i mówi: me-my-me (tam). Sygnał semantyczny jednoklasowy: skrócony wyraz z zaburzoną morfologią wyrazu podstawowego= odmiana strzępkowa (dziecko widzi dom i mówi: ‘wdo’ Sygnał semantyczny jednoklasowy (odmiana jednosymbolowa): skrócony wyraz bez zaburzonej morfologii ( dziecko na mleko mówi mle)‏ Sygnał semantyczny jednoklasowy (odmiana wielosymbolowa)- występuje w funkcji całej wypowiedzi; oznacza nie tylko przedmiot albo czynność, ale stosunek do wymienionego przedmiotu, lub czynności (zawsze znaczenie tego sygnału związane jest z sytuacją otaczającą dziecko) -ma-ma-me ‘stwierdzenie, że mamy nie ma’ =sygnał jednoklasowy dwusymbolowy

wiek niejęzykowe językowe 1 miesiąc Reagowanie płaczem na przerwy w wożeniu= sygnał apelu 2 miesiąc -Stękanie, jakby oznajmienie, że robi kupkę= sygnał semantyczny sytuacyjny stały -pokrzykiwanie krótko przed czasem karmienia= sygnał apel 3 miesiąc -protest głosem na odbieranie butelki =sygnał semantyczny sytuacyjny zmienny. -pokrzykiwanie z niecierpliwością w przypadku „przegapienia” czasu karmienia= sygnał apel 4 miesiąc Pokrzykiwanie kiedy ma mokro= sygnał apel

5 miesiąc Domaganie się płaczem i jękliwym pokrzykiwaniem położenia do łóżeczka= sygnał semantyczny sytuacyjny zmienny 6 miesiąc -Wołanie e-e-e-e na widok pijącego= sygnał semantyczny zmienny Stękanie oznajmianie, że chce/robi kupkę= sygnał semantyczny sytuacyjny stały Okrzyk hy – oznajmienie o zrobieniu siusiu= sygnał semantyczny sytuacyjny zmienny Mlaskanie ‘wołanie o jedzenie’ = sygnał semantyczny sytuacyjny stały 7 miesiąc -okrzyk ekspresyjny e-e-e-e- po otrzymaniu baranka ‘zabawki’ -sygnał jednoklasowy jednosymbolowy: mae mae = ‘nie ma’ (na zgaszenie światła)‏ -e-e-e- ‘baranek’ na pytanie co to jest? =sygnał jednoklasowy strzępkowy -wołacz: dadia! 8 miesiąc -Machanie rączką na pożegnanie - Oznajmienie stękaniem, że chce zrobić kupkę lub siusiu= sygnał semantyczny sytuacyjny stały -ma-ma (wołacz)‏ -ma-ma-me ‘stwierdzenie, że mamy nie ma)=sygnał jednoklasowy dwusymbolowy

-ymma- ‘nie ma’ stwierdzenie upuszczenia na ziemię butelki 9 miesiąc -me ‘koza’=symbol umotywowany 10 miesiąc -okrzyk heu na widok swojego odbicia w lustrze= sygnał semantyczny sytuacyjny zmienny -mlaskanie na powiedzenie ‘dostaniesz jeść’= sygnał semantyczny sytuacyjny -ymma- ‘nie ma’ stwierdzenie upuszczenia na ziemię butelki -powiedzenie /mae/ i równoczesnie pokazywanie opiekunowi trzymanego w rączce przedmiotu= sygnał jednoklasowy jednosymbolowy -kiwanie główką i wydawanie dźwięku hm’m! na pytanie: jak babcia się dziwi?= wykrzyknik ekspresyjny -powtórzenie onomatopei: buch! W postaci bhu! 11 miesiąc -poruszanie wargami na znak pragnienia czegoś= sygnał semantyczny sytuacyjny zmienny -okrzyk: ba! w reakcji na przewrócenie się

Dziecko określa tym samym zwrotem różne przedmioty: mówi ‘ba’ na kubek, na kąpiel, na kran (wszędzie pojawia się woda). Dziecko uogólnia znaczenie wyrazu; ‘ba’ i błędnie zakłada, że może je stosować do wszystkiego co zawiera płyny Wygocki nazywa to zjawisko „zespołem łańcuchowym”: tworzy się łańcuch pozycji, połączonych wspólną nazwą. Wypowiedzi te świadczą o wiedzy lingwistycznej, wykraczającej poza wymawiane dźwięki Funkcja: dziecko ćwiczy się w nazywaniu rzeczy. Wypowiada holofrazy- pojedyncze wyrazy zastępujące całe zdania np.: ‘ba’ oznacza ‘jestem w kąpieli’

1-2 tydzień 1-2 miesiąc 2 miesiąc 3 miesiąc 3-4 miesiąc wiek Wokalizacja/mowa 1-2 tydzień krzyk, inne dźwięki nieokreślone, wydawane przypadkowo 1-2 miesiąc postękiwanie, czkawka, sapanie, mlaski, pisk, kwik, pochrząkiwanie, reakcje orientacyjne na głos ludzki 2 miesiąc gruchanie, przeważają dźwięki gardłowe, samogłoski przednie: pojawia się one w momentach nasycenia i ogólnego dobrostanu 3 miesiąc ożywienie na widok osoby dorosłej i gruchanie 3-4 miesiąc możliwość warunkowania instrumentalnego na widok osoby dorosłej, szerszy repertuar dźwięków fonetycznych

5 miesiąc 6-9 miesiąc 9-11 miesiąc: 11-12 miesiąc wrażliwość na melodię, intonację, początki gaworzenia, okres przełomowy dla mowy właściwej 6-9 miesiąc szczytowy okres gaworzenia opartego na echolalii, czynne reprodukowanie dźwięku uzyskanego początkowo w sposób przypadkowy, gaworzenie wzbogacone o spółgłoski zębowe i wargowe, reduplikacja sylab, wokalizacje związane ze stanem emocjonalnym dziecka. 9-11 miesiąc: rozwój samonaśladownictwa i naśladowanie struktur dźwiękowych otoczenia, wokalizacja całych łańcuchów sylab, rozwój słuchu fonemowego i fonemicznego- ujmowanie pierwszych znaczeń słów w kontekście sytuacyjnym 11-12 miesiąc drugi przełomowy moment rozwoju wokalizacji: początki mowy właściwej rozwój struktury fonemicznej mowy ludzkiej, pierwsze słowa. 12 miesięcy i później rozwój słownika biernego, rozumienie kilkunastu słów i zwrotów określających sytuacje, naśladowanie dźwięków usłyszanych u dorosłych.

rozwój mowy przechodzi przez dwa stadia: od ruchu do słuchu od słuchu do ruchu Do 3 miesiąca życia rozwój mowy ma charakter ruchowy, ponieważ wtedy ćwiczone są głownie mięśnie krtani. Od 3 do 9 miesiąca życia pod wpływem pobudzenia analizatora ruchowego dochodzi do połączenia określonego ruchu z dźwiękiem i włącza się analizator słuchowy. Po ukończeniu 9 miesiąca pojawiają się różne konfiguracje połączeń słuchowo-ruchowych. Następnie zrównanie analizatora słuchowego z kinetycznym.

okres Rozwój fizyczny/ psychoruchowy Rozwój mowy 12 tygodni utrzymuje głowę leżąc na brzuchu, opiera się na łokciach, dłonie ma przeważnie otwarte, brak odruchu chwytnego Znacznie mniej krzyczy niż w wieku 8 tygodni, gdy się do niego mówi kiwa głową, uśmiecha się i odpowiada piszcząco-bulgocącymi dźwiękami nazywanymi gruchaniem, które przypominają samogłoski i odznaczają się zmienną wysokością dźwięku, gruchanie trwa 15-20 sekund 16 tygodni bawi się grzechotką włożoną mu do rąk, potrząsa nią, przygląda się jej. Utrzymuje samo głowę, zanik odruchu tonicznego Reaguje na dźwięki wydawane przez innych w sposób bardziej określony, odwraca głowę ,wydaje się szukać oczyma mówiącego, przy pewnych okazjach wydaje dźwięki przypominające chichot.

20 tygodni siedzi z podparciem Do dźwięków gruchania przypominających smaogłoski dołączają się dźwięki podobne do spółgłosek. Występują spółgłoski wargowe trące, spiranty, nosowe, pod względem akustycznym wszelka wokalizacja znacznie różni się od dźwięków dojrzałej mowy otoczenia 6 miesięcy siedzenie: siedzi pochylone ku przodowi i używa rąk do podpierania się, pozostawione podtrzymuje ciężar ciała. Nie potrafi jeszcze stać z trzymaniem się ; sięga jedną ręką chwyta, ale nie przeciwstawia jeszcze kciuka pozostałym palcom, wypuszcza trzymany przedmiot, gdy mu się podaje inny Gruchanie zmienia się w gaworzenie przypominające wypowiedzi jednosylabowe ani samogłoski, ani spółgłoski nie są one powtarzane z wyraźną regularnością wypowiedzi -przypominają brzemieniem ma, mu, da, di

8 miesięcy Stoi z trzymaniem, chwyta z przeciwstawieniem kciuka. Podnosi (przedmiot) kciukiem i końcami palców Jednorazowe lub wielokrotne powtarzanie dźwięków staje się częstsze. Wyodrębniają się wzorce intonacyjne, wypowiedzi mogą sygnalizować emfazę i emocje 10 miesięcy raczkuje ,robi kroki, przytrzymując się ,podciąga się do pozycji stojącej Wokalizacje przemieszane są z zabawą dźwiękami takim jak bulgotani, czy prychanie, ujawnia się chęć do naśladowania dźwięków ale próby naśladowania nie są nigdy w pełni udane. Zaczyna różnicować słyszenie słowa, dostosowując do tego swoje reakcje.

12 miesięcy chodzi trzymane za jedną rękę, chodzi z wysoko uniesionymi kolanami. Już prawie nie bierze przedmiotów do ust. Siedzi samo na podłodze Stosunkowo częściej występuje powtarzanie identycznych sekwencji dźwięków: pojawiają się słowa: ‘mama’ ‘tata’ wyraźnie ujawnia się rozumienie pewnych słów i prostych poleceń (pokaż gdzie masz oczka)‏

Aitchison J., Ssak, który mówi, 1991 Dołęga Z.,Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa-prawidłowości rozwoju diagnozowanie i profilaktyka, Katowice 2003 Harwas-Napierała B, Trempała J.,Psychologia rozwoju człowieka, 2004. Hurlock E.B., Rozwój dziecka, Warszawa 1960. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, 1977. Przetacznikowa M., Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, 1967.