ekspozycja wybranych pojęć etycznych Paweł Jabłoński Etyka zawodów prawniczych

Problem definiowania pojęć – wielość perspektyw Platon – poznawanie idei Immanuel Kant – poznawanie rozumu Alasdair MacIntyre - „biografia” pojęć Ludwig Wittgenstein – figura gry Jacques Derrida – znaczone wyparte przez znaczące Hans-Georg Gadamer – figura fuzji horyzontów

Aksjologia refleksja o wartościach lub konkretna teoria wartości etyka a estetyka aksjologia zawodowa jako wiedza o wartościach zawodowych aksjologia zawodowa jako jedna z dwóch (obok deontologii) warstw etyki zawodów prawniczych

Relacje między wartościami monizm – można odtworzyć jeden spójny i wspólny system relatywizm – istnieje wiele systemów wartości, uzgodnienie nie jest możliwe, spójność jest możliwa tylko w ramach poszczególnych systemów pluralizm – możliwe jest tylko częściowe uporządkowanie wartości; nie da się wyeliminować konfliktu w konkretnych przypadkach

Etyka a moralność brak stabilności w sposobie używania tych terminów etymologia: ethos (zwyczaj albo cecha charakteru), mores (obyczaje, zwyczaje). warianty: - zamienne używanie, - moralność jako faktyczność, etyka jako refleksja nad moralnością - moralność jako kwestia powinności, etyka jako problem pomyślności

Paul Ricoeur – „mała etyka” struktura „małej etyki”: - etyczne dążenie - moralny obowiązek - mądrość praktyczna – mediacja między uniwersalnością normy a konkretnością danego przypadku (znaczenie doświadczenia i intuicji) (P. Ricoeur, O sobie samym jako innym)

Specyfika refleksji etycznej brak matematycznej ścisłości problem uprawomocnienia (dogmat, regres w nieskończoność, błędne koło) prymat pytania, podpowiedzi zamiast odpowiedzi kulminacja w tym, co szczegółowe napięcie między właściwościami sądów etycznych: - implikowanie powszechnej ważności - uwikłanie historyczne - bycie nieuniknionym składnikiem egzystencji

Sumienie Koncepcja Sokratejska Koncepcja Kantowska Koncepcja Freudowska Koncepcja Frommowska

Sprawiedliwość sprawiedliwość dystrybutywna a sprawiedliwość retrybutywna wybór zasady sprawiedliwości a sprawiedliwe stosowanie wybranej zasady sprawiedliwość jako bezstronność: - poziom stanowienia prawa (John Rawls, Teoria sprawiedliwości) - poziom stosowania prawa

Bezstronność proceduralne a materialne ujęcie bezstronności wewnętrzny a zewnętrzny aspekt bezstronności

Słuszność słuszność jako korekta sprawiedliwości realizacja słuszności na poziomie tworzenia prawa – zwroty niedookreślone i klauzule generalne realizacja słuszności na poziomie stosowania prawa – reguły egzegezy tekstów prawnych

Odpowiedzialność odpowiedzialność w ujęciu negatywnym i pozytywnym ontologizacja odpowiedzialności (Jacek Filek) negatywny charakter odpowiedzialności dyscyplinarnej

Szacunek korelacja szacunku i godności rodzaje szanowanych dóbr kognitywne a konstruktywne ujęcie szacunku

Szacunek dla prawa – koncepcja Adama Podgóreckiego badania A. Podgóreckiego hipoteza trójstopniowego działania prawa: - ustrój społeczny - podkultura - osobowość

Ustrój społeczny warstwa normatywna - normy prawne, zwłaszcza konstytucyjne - „prawo intuicyjne” warstwa faktyczności (gra sił społecznych)

Podkultura podkultura prawna a podkultura prawnicza „Owej różnicy nie sposób wyjaśnić inaczej, jak przez wyraźnie różne style praktyki środowisk sędziowskich w różnych regionach. Badanie Auberta pokazuje, że w instytucjach (w tym przypadku – w sądach) może dojść do powstania specyficznej praktyki, innymi słowy – pewnego społecznie przekazywanego sposobu załatwiania spraw, lokalnego stereotypu podejmowania decyzji, odmiennego od wzorów obowiązujących gdzie indziej” A. Podgórecki, Socjologiczna teoria prawa

Osobowość „czynnik niewidoczny” dwa typy osobowości problem legitymizacji decyzji stosowania prawa

Szacunek a spór o ontologię prawa dwa poziomy konceptualizacji respektu dla prawa pozytywistyczna a hermeneutyczna koncepcja prawa (Marek Zirk-Sadowski) tekstocentryczne a nietekstocentryczne podejście do prawa (Ewa Łętowska) analityczna a dekonstrukcyjna koncepcja znaczenia tekstu (Tomasz Spyra) formalistyczna a nieformalistyczna koncepcja znaczenia tekstu (Marcin Matczak)

Argumenty za przestrzeganiem prawa argument z konsekwencji - zły przykład - zasada generalizacji argument z umowy argument z uczciwej gry argument z przynależności do społeczeństwa argument z demokracji - aspekt legitymizacji - aspekt sprawczości

Szacunek dla prawa – obywatelskie nieposłuszeństwo jawność, intencja wpłynięcia na opinię publiczną ochrona zasady moralnej lub prawnej posługiwanie się środkami pokojowymi akceptacja dla sankcji

Smak „Smak oznacza pewien swoisty sposób poznania. Należy do sfery tego, co na drodze refleksyjnej władzy sądzenia w czymś jednostkowym uchwytuje to, co ogólne, czemu to pierwsze ma być podporządkowane. Smak jako władza jednostkowa to osądy tego, co jednostkowe, przez wzgląd na całość, na to, czy to coś pasuje do reszty, czy więc jest stosowne”. H-G. Gadamer, Prawda i metoda

Smak pojęcie zmysłu wspólnego (sensus communis) niedyskursywność smaku fenomen przeciwstawny – nie tyle zły smak, ile brak smaku smak jako niezbędny element sądu etycznego

Takt i umiar reaktywność działania prawnika znaczenie rozpoznania specyfiki wykonywanej roli takt retoryczny (audytorium, charakter działania komunikacyjnego) aspekty taktu retorycznego: - ilość - jakość (np. problem emocji, drastyczności opisów, zbędnych hiperbolizacji)

Takt „Przez takt rozumiemy określoną wrażliwość i zdolność do odbioru wrażeń w pewnych sytuacjach oraz zachowanie w tychże sytuacjach, o których nie dysponujemy żadną wiedzą opartą na zasadach ogólnych. Dlatego niewyrazistość i niewyrażalność przysługują taktowi z samej jego istoty. Można coś powiedzieć taktownie. Zawsze jednak będzie to oznaczało, że się coś taktownie omija i się tego nie dopowiada, nietaktowne zaś jest mówienie czegoś, co wypadałoby raczej pominąć. Pomijanie nie oznacza jednak odwracania spojrzenia od czegoś, lecz spoglądanie na coś tak, by się o to nie potknąć, lecz przejść obok. Dlatego takt dopomaga w utrzymaniu dystansu, pozwala uniknąć przeszkody, zbytniego zbliżenia i naruszenia intymnej sfery danej osoby” H-G. Gadamer, Prawda i metoda

Etyka Immanuela Kanta

Najważniejsze dzieła 1724-1804 1781 – Krytyka czystego rozumu 1783 – Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka 1785 – Uzasadnienie metafizyki moralności 1788 – Krytyka praktycznego rozumu 1790 – Krytyka władzy sądzenia 1797 – Metafizyka moralności

Sposoby rozumienia Kanta „Komentarze i krytyki filozofii moralnej Kanta można podzielić na trzy grupy. Do pierwszej należą prace pisane językiem Kanta i właściwie nie ułatwiające zrozumienia filozofii krytycznej. Wysiłek czytania ich lepiej było przeznaczyć na lekturę samego Kanta. Grupa druga to prace krytyków przedstawiające jego filozofię tak, że czytelnik zastanawia się, dlaczego tak absurdalne stanowisko wciąż się omawia we wszystkich podręcznikach historii etyki. Z nich dowiedziałem się, czego Kant nie powiedział. Do trzeciej grupy zaliczam autorów, od których nauczyłem się najwięcej. Ci traktują Kanta jak partnera w dyskusji, a nie jak fakt historyczny czy własnoręcznie wykonaną kukłę do odnoszenia łatwych zwycięstw” Paweł Łuków, Wolność i autorytet rozumu. Racjonalność w filozofii moralnej Kanta, Warszawa 1997

Kant jako antropologiczny realista „Dwie rzeczy napełniają umysł coraz to nowym i wzmagającym się podziwem i czcią, im częściej i trwalej się nad nimi zastanawiamy: niebo gwieździste nade mną i prawo moralne we mnie” Immanuel Kant, Krytyka praktycznego rozumu „Cała ludzka cnota nie jest więcej warta niż garść miedziaków. Tylko dziecko bierze ją za prawdziwe złoto. Lepiej wszakże mieć w obiegu choć miedziaki, niżby nie było nic tego rodzaju, a w końcu można je przecież, choćby ze znaczną stratą, zamienić na prawdziwe złoto”. Immanuel Kant, Antropologia w ujęciu pragmatycznym

Rozum teoretyczny a rozum praktyczny Punkt wyjścia – problem prawomocności metafizyki i nowożytnej nauki Rzeczy same w sobie a zjawiska Formy poznania: - formy zmysłowości (czas i przestrzeń) - kategorie intelektu (np. przyczynowość); konstytutywny charakter – dwa aspekty (współczesne interpretacje) - idee rozumu – regulatywny charakter (nie rozszerzają wiedzy, lecz ją usensawniają) Znaczenie braku możliwości poznania rzeczy samych w sobie – miejsce dla rozumu praktycznego

Intencja Kanta Znalezienie podstawowej zasady moralnej i jej uzasadnienie w taki sposób, by było ono: - obiektywne - powszechnie zobowiązujące - świeckie (zamiana relacji między etyką a religią)

Dobra wola Dobra wola jako jedyna bezwarunkowo dobra rzecz Względność innych dóbr Przestrzeganie prawa moralnego ze względu na nie samo - nie chodzi więc o samo przestrzeganie, bo można przestrzegać ze złego powodu (przykład sprzedawcy) . Dwie interpretacje: - radykalna - umiarkowana

Imperatywy Techniczne (zręczności), pragmatyczne (szczęścia) i moralny Hipotetyczne (warunkowe) i kategoryczny (bezwarunkowy) Trzy formy imperatywu kategorycznego: 1. Zasada uniwersalizacji 2. Zasada szacunku dla osób 3. Zasada autonomii woli

Pierwsza formuła Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem zasada uniwersalizacji Dwa pytania jako test zgodności czyny z prawem moralnym a) logiczna (Czy świat w którym określona maksyma mojej woli stałaby się prawem powszechnym jest możliwy?) b) „wolicjonalna” (Czy chciałbym takiego świata, w którym określona maksyma mojej woli stałaby się prawem powszechnym?)

Druga formuła Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka zasada szacunku dla osób nigdy tylko jako środka wartość względna (cenność) a bezwzględna (bezcenność - godność) - wprowadzenie terminu „wartość” do filozofii przyjęcie istnienia wartości bezwzględnej jako warunek możliwości znalezienia dla rozumu najwyższej praktycznej zasady

Trzecia formuła Postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego postępowania przez wolę twą miała się stać ogólnym prawem przyrody zasada autonomii woli autonomiczna a heteronomiczna wola oświeceniowy postulat zawierzenia własnemu myśleniu – przeciwieństwo – pójście za chaotycznymi impulsami, oczekiwaniami innych, za tłumem, bycie konformistą konstruktywny charakter zachowań

Struktura sądu etycznego Impulsy empiryczne Prawo moralne (imperatyw kategoryczny) - negatywne kryterium a nie impuls; impulsy nie są wytwarzane przez prawo moralne, tylko oceniane Metafora polityczna (Kant, Jung) Zakres odpowiedzialności – różnica między etyką Kanta i Arystotelesa

Konsekwencje Istnieje obiektywne prawo moralne Istnieje obiektywna różnica między dobrem a złem Każdy (lub prawie każdy) może rozpoznać czego nie powinien robić

Dwa poziomy dyskursu praktycznego Aprioryczny (czysty rozum praktyczny – bez uwzględnienia kondycji człowieka) Antropologiczny (znaczenie rozwagi) Szacunek jako ogniwo łączące Dwa elementy szacunku: - pasywny - aktywny

Prawo moralne a wolność Prawo moralne jako ratio cognoscendi wolności (poznanie prawa moralnego jako „fakt rozumu”) Wolność jako ratio essendi prawa moralnego Wolność w świetle rozumu teoretycznego a w świetle rozumu praktycznego

Zarzuty Problem historyczności moralności (Hegel, Rorty) Problem „czystości” rozumu (Freud) Problem pluralizmu aksjologicznego Problem „antropologicznej zawodności” imperatywu kategorycznego Problem „normatywnej zawodności” imperatywu kategorycznego Problem drugiej formy generalizacji – „niemożności chcenia”

Wybrane rozwinięcia perspektywy Kanta Upolitycznienie rozumu – Habermas, Rawls „Narratywizacja” rozumu – Ricoeur Idea polityki uznania - Taylor

Zastosowanie do prawa Argument przeciw relatywizmowi Argument z uniwersalizacji Argument na rzecz idei państwa prawa