1 Witam Państwa na wykładzie z podstaw mikro- ekonomii, :)…

FORMY RYNKU 2

RYNKI RÓŻNIĄ SIĘ OD SIEBIE. SĄ RÓŻNE RYNKI… Na przykład: - Poczta Polska (na rynku niektórych przesyłek urzędowych, np. częśc korespondencji sądowej). 3

RYNKI RÓŻNIĄ SIĘ OD SIEBIE. SĄ RÓŻNE RYNKI… Na przykład: - Poczta Polska (na rynku niektórych przesyłek urzędowych, np. częśc korespondencji sądowej) - Play, T-Mobile, Plus, Orange 4

RYNKI RÓŻNIĄ SIĘ OD SIEBIE. SĄ RÓŻNE RYNKI… Na przykład: - Poczta Polska (na rynku niektórych przesyłek urzędowych, np. częśc korespondencji sądowej). - Play, T-Mobile, Plus, Orange - Koreptycje z angielskiego w Warszawie 5

RYNKI RÓŻNIĄ SIĘ OD SIEBIE. SĄ RÓŻNE RYNKI… Na przykład: - Poczta Polska (na rynku niektórych przesyłek urzędowych, np. częśc korespondencji sądowej) - Play, T-Mobile, Plus, Orange - Koreptycje z angielskiego w Warszawie - Rynek pszenicy w powiecie kutnowskim 6

Oto przyczyny zróżnicowania rynków: 1. Korzyści skali. 7

8 AC 0 QBQB Q B A C Korzyści skali Niekorzyści skali

9 Oto rynek z ogromnymi korzyściami skali. Nie da się tu sprzedać więcej niż Q*, bo cena nie może spaść poniżej P*. (Jeśli Q>Q*, to P<AC i producent traci rentowoność). Na takim rynku zwiększe- nie produkcji prawie zawsze powoduje obniżenie się kosztów przeciętnych. AC, P 0 Q* Q AC P* D

10 Gdyby na takim rynku produkowało kilku (np. 8) producentów, każdy z nich wytwarzałby mało (np. Q A ) i przeciętny koszt produkcji każdego z nich byłby duży (np. AC A ). AC, P 0 Q* Q AC P* D AC A  QAQA A

11 KOSZTY PRZEDSIĘBIORSTWA A FORMA RYNKU W dodatku wszyscy oni wytwarzaliby na stromo opadającej części linii kosztu przeciętnego, AC… AC, P 0 Q* Q AC P* D AC A  QAQA A

12 KOSZTY PRZEDSIĘBIORSTWA A FORMA RYNKU Obniżenie ceny i wzrost produkcji i sprzedaży powodowałyby zmniejszenie się kosztu przeciętnego, AC. AC, P 0 Q* Q AC P* D AC A  QAQA A

13 KOSZTY PRZEDSIĘBIORSTWA A FORMA RYNKU AC, P 0 Q* Q AC P* D AC A  QAQA A Skutkiem byłyby „wojny cenowe”, które przetrwałby – zapewne – tylko jeden producent…

14 KOSZTY PRZEDSIĘBIORSTWA A FORMA RYNKU Jak się okazuje, wielkie korzyści skali mogą być przyczyną NATURALNEJ MONOPOLIZACJI rynku… (Analiza kosztów przedsiębiorstwa pozwala zrozumieć sytuację rynkową). AC, P 0 Q* Q AC P* D AC A  QAQA

15

16 AC 1 AC 2 AC 3 AC 4 D Q 0 P, AC

17 Przyczyny zróżnicowania rynków: 1. Korzyści skali. 2. Naturalne i sztuczne bariery wejścia (i wyjścia).

18 Przyczyny zróżnicowania rynków: 1. Korzyści skali. 2. Naturalne i sztuczne bariery wejścia (i wyjścia). 3. Inne czynniki (np. zmowy przedsiębiorstw).

19 Oto standardowa klasyfikacja rodzajów (form) rynku: dwa mo- dele skrajne to KONKURENCJA DOSKONAŁA i MONOPOL Dwa modele pośrednie to KONKURENCJA MONOPOLISTYCZ- NA i OLIGOPOL. OLIGOPOL KONKURENCJA DOSKONAŁA MONOPOL KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA ● ● ●●

20 KONKURENCJA DOSKONAŁA

21 KONKURENCJA DOSKONAŁA jest to rynek, na którym działa WIELU producentów i konsumentów, NIE MA BARIER wejścia (i wyjścia), produkt jest JEDNORODNY, o czym POWSZECHNIE WIADOMO.

22 WARUNKI KONIECZNE POWSTANIA RYNKU KONKUREN- CJI DOSKONAŁEJ (ŁĄCZNIE TWORZĄ ONE WARUNEK WYSTARCZAJĄCY) 1. Nabywców i sprzedawców musi być wielu. 2. Brak barier wejścia (i wyjścia). 3. Produkt musi być jednorodny. 4. Doskonała infomacja.

23 SKUTEK 1: Żadna firma w pojedynkę nie ma wpływu na cenę rynkową, P. Po tej cenie, P, przedsiębiorstwo może sprzedać praktycznie dowolną ilość dobra (jest przecież bardzo małe…).

24 Żadna firma w pojedynkę nie ma wpływu na cenę rynkową, P. Po tej cenie, P, przedsiębiorstwo może sprzedać praktycznie dowolną ilość dobra (jest przecież bardzo małe…). Linia popytu na produkty przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego jest zatem (prawie) POZIOMA. Powoduje to, że cena rynkowa, P, jest równa utargowi krańcowemu, MR (P=MR).

25 SKUTEK 2: Typowe przedsiębiorstwo z rynku konkurencji doskonałej w dłu- gim okresie osiąga JEDYNIE ZYSK NORMALNY.

26 Gdyby cena rynkowa, P, nie była równa minimalnym kosztom przeciętnym, AC MIN, firma osiagałaby zysk ekonomiczny (P 1 ) lub ponosiłaby stratę ekonomiczną (P 2 ). WEJŚCIA do gałęzi lub WYJ- ŚCIA z gałęzi zmieniłyby wtedy wielkość oferty rynkowej, a więc także poziom ceny, przywracając równość: P*=AC MIN. P*=AC MIN

27 Linia podaży przedsiębiorstwa z rynku konkurencji doskonalej (przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego), S, POKRYWA SIĘ z linią kosztu krańcowego, MC.

28 W długim okresie linia podaży firmy wolnokonkurencyjnej, S, ZACZYNA SIĘ OD WYŻSZEJ CENY i jest BARDZIEJ PŁAS- KA niż w krótkim okresie.

29 MC=S Q1Q1 MC=MR=P! A zatem w przypadku przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego …

30 Z poziomu przedsiębiorstwa przenieśmy się teraz na poziom całej gałęzi wolnokonkurencyjnnej…

31 Skutki szoku popytowego w gałęzi wolnokonkurencyjnej – KRÓT- KI OKRES P Q 1 Q 2 0 P2P2 P1P1 D S D’ A B

32 Skutki szoku popytowego w gałęzi wolnokonkurencyjnej – DŁUGI OKRES P C Q 1 Q 2 0 P2P2 P1P1 D S S’ D’ A B

33 Skutki szoku popytowego w gałęzi wolnokonkurencyjnej – DŁUGI OKRES P C Q 1 Q 2 Q 3 0 P2P2 P1P1 P3P3 D S S’ D’ A B

34 ZADANIE Oto linia popytu na produkty wytwarzane w pewnej gałęzi, w któ- rej panuje konkurencja doskonała. Stały koszt krańcowy równa się 0, a) Ile wynosi utarg krań- cowy, MR, przedsiębiorstwa z tej gałęzi przy wielkości produkcji 2? Dlaczego? Cena Ilość012345

35 Oto linia popytu na produkty wytwarzane w pewnej gałęzi, w któ- rej panuje konkurencja doskonała. Stały koszt krańcowy równa się 0, a) Ile wynosi utarg krań- cowy, MR, przedsiębiorstwa z tej gałęzi przy wielkości produkcji 2? Dlaczego? MR=3. Wszak na rynku konkurencji doskonałej CENA RYN- KOWA, P, JEST UTARGIEM KRAŃCOWYM, MR, firmy (P = MR). b) Ile wynosi utarg krańcowy, MR, przedsiębiorstwa z tej gałęzi przy produkcji równej 3? Dlaczego? Cena Ilość012345

36 Oto linia popytu na produkty wytwarzane w pewnej gałęzi, w któ- rej panuje konkurencja doskonała. Stały koszt krańcowy równa się 0, a) Ile wynosi utarg krań- cowy, MR, przedsiębiorstwa z tej gałęzi przy wielkości produkcji 2? Dlaczego? MR=3. Wszak na rynku konkurencji doskonałej cena rynkowa, P, jest utargiem krańcowym, MR, przedsiębiorstwa (P=MR). b) Ile wynosi utarg krańcowy, MR, przedsiębiorstwa z tej gałęzi przy produkcji równej 3? Dlaczego? MR=2. Wszak na rynku konkurencji doskonałej cena rynkowa, P, jest utargiem krańcowym, MR, przedsiębiorstwa (P=MR). c) Ile wyniosłaby produkcja, gdyby panowała tu konkurencja dos- konała? Dlaczego? Cena Ilość012345

37 Oto linia popytu na produkty wytwarzane w pewnej gałęzi, w któ- rej panuje konkurencja doskonała. Stały koszt krańcowy równa się 0, a) Ile wynosi utarg krań- cowy, MR, przedsiębiorstwa z tej gałęzi przy wielkości produkcji 2? Dlaczego? MR=3. Wszak na rynku konkurencji doskonałej cena rynkowa, P, jest utargiem krańcowym, MR, przedsiębiorstwa (P=MR). b) Ile wynosi utarg krańcowy, MR, przedsiębiorstwa z tej gałęzi przy produkcji równej 3? Dlaczego? MR=2. Wszak na rynku konkurencji doskonałej cena rynkowa, P, jest utargiem krańcowym, MR, przedsiębiorstwa (P=MR). c) Ile wyniosłaby produkcja, gdyby panowała tu konkurencja dos- konała? Dlaczego? Przedsiębiorstwa zwiększałyby produkcję do 4 (czwarta jednost- ka produkcji jest ostatnią, dla której równa utargowi krańcowe- mu, MR, cena, P, jest większe od kosztu krańcowego, MC – zob. tablica). Cena Ilość012345

38 Oto standardowa klasyfikacja rodzajów (form) rynku: dwa mo- dele skrajne to KONKURENCJA DOSKONAŁA i MONOPOL Dwa modele pośrednie to KONKURENCJA MONOPOLISTYCZ- NA i OLIGOPOL. OLIGOPOL KONKURENCJA DOSKONAŁA MONOPOL KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA ● ● ●●

39 MONOPOL

40 MONOPOL (czysty) jest to rynek, na którym działa NIEZA- GROŻONY INWAZJĄ INNYCH PRZEDSIĘBIORSTW JEDY- NY DOSTAWCA PRODUKTU w gałęzi.

41 Są DWA RODZAJE MONOPOLI: 1. MONOPOL WIELOZAKŁADOWY składa się z wielu przedsię- biorstw, wytwarzających taki sam produkt. Na opanowanym przezeń rynku NIE WYSTĘPUJĄ DUŻE KORZYŚCI SKALI.

42 Są DWA RODZAJE MONOPOLI: 1. MONOPOL WIELOZAKŁADOWY składa się z wielu przedsię- biorstw, wytwarzających taki sam produkt. Na opanowanym przezeń rynku NIE WYSTĘPUJĄ DUŻE KORZYŚCI SKALI. 2. MONOPOL JEDNOZAKŁADOWY (NATURALNY) jest to taki monopol, który osiąga WIELKIE KORZYŚCI SKALI.

43 Typowa sytuacja monopolu wielozakladowego

44 Siła rynkowa monopolisty (ang. market power)

45 Zysk monopolistyczny (niesprawiedliwość) A F P1P1 AC 1

46 Ubytek nadwyżki całkowitej (nieefektywność) B A C

47 Typowa sytuacja monopolu jednozakładowego

48 Siła rynkowa monopolisty (ang. market power)

49 Zysk monopolistyczny (niesprawiedliwość) AC 1 B P* A B

50 Ubytek nadwyżki całkowitej (nieefektywność) A C D

51 Nie ma sensu porównywać konkurencji doskonałej z monopolem naturalnym. Z powodu wielkich korzyści skali wchodzący w grę rynek i tak nigdy nie będzie rynkiem wolnokonkurencyjnym).

52 Natomiast porównanie konkurencji doskonałej i monopolu wielo- zakładowego ujawnia, że MONOPOLE PRODUKUJĄ MNIEJ I SPRZEDAJĄ DROŻEJ niż duża grupa konkurujących ze sobą firm.

53 Monopol wielozakładowy, a gałąź wolnokonkurencyjna: POZIO- MA LINIA PODAŻY Wyobraź sobie gałąź, w której KRAŃCOWY KOSZT produkcji BARDZO powoli zwiększa się w miarę wzrostu produkcji i wyno- si np. OKOŁO MC= 5… Q MC, P D 0 MC 5

54 Już mała zmiana ceny powoduje tu bardzo dużą zmianę wielkości produkcji P*=5 MC, P D 0 Q MC Q*

55 Jeśli zaś w pewnej gałęzi KRAŃCOWY KOSZT produkcji JEST STAŁY i wynosi DOKŁADNIE np. MC= 5, LINIA PODAŻY na rynku STAJE SIĘ POZIOMA.

56 Pozioma linia podaży ___ MC=S ___ MC=5 MC, P D 0 Q

57 PRODUKCJA I CENA W GAŁĘZI WOLNOKONKURENCYJ- NEJ MC=AC=S P,MR,AC,MC, D 0 Q PCPC QCQC A MR=P=MC

58 MONOPOL PRODUKUJE MNIEJ I SPRZEDAJE DROŻEJ NIŻ GAŁĄŹ WOLNOKONKURENCYJNA MC=AC=S P,MR,AC,MC, D 0 Q PMPM PCPC MR QCQC QMQM A E B

59 ZADANIE Oto linia popytu na produkty wytwarzane w pewnej gałęzi. Stały koszt krańcowy równa się 0, a) Ile wyniosłaby produkcja, gdyby panowała tu konkurencja doskonała? Cena Ilość012345

60 Oto linia popytu na produkty wytwarzane w pewnej gałęzi. Stały koszt krańcowy równa się 0, a) Ile wyniosłaby produkcja, gdyby panowała tu konkurencja doskonała? Przedsiębiorstwa zwiększałyby produkcję do 4 (czwarta jednost- ka produkcji jest ostatnią, dla której równa utargowi krańcowe- mu, MR, cena, P, jest większe od kosztu krańcowego, MC – zob. tablica). b) Ile wyniosłaby produkcja po przejęciu gałęzi przez monopolis- tę? Cena Ilość012345

61 Oto linia popytu na produkty wytwarzane w pewnej gałęzi. Stały koszt krańcowy równa się 0, a) Ile wyniosłaby produkcja, gdyby pano- wała tu konkurencja doskonała? Przedsiębiorstwa zwiększałyby produkcję do 4 (czwarta jednostka pro- dukcji jest ostatnią, dla której równa utargowi krańcowemu, MR, cena, P, jest większe od kosztu krańcowego, MC – zob. tablica). b) Ile wyniosłaby produkcja po przejęciu gałęzi przez monopolis- tę? Obliczamy utarg całkowity, TR, i utarg krańcowy, MR, monopo- lu, który przejął gałąź. Okazuje się, że monopoliście opłaca się produkować 2 jednostki (utarg krańcowy ze sprzedaży drugiej jednostki jest większy od kosztu krańcowego, co oznacza zwięk- szenie zysku). Natomiast wzrost produkcji z 2 do 3 nie opłaca się. MONOPOL PRODUKUJE MNIEJ I SPRZEDAJE DROŻEJ NIŻ GAŁĄŹ, W KTÓREJ PANUJE KONKURENCJA DOSKONA- ŁA. c) Jak to możliwe, że przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjne, ina- czej niż monopolista, nie muszą obniżać ceny, aby zwiększyć sprzedaż? Przecież z tablicy wynika coś innego! Cena Ilość Cena Ilość TR MR

62 Oto linia popytu na produkty wytwarzane w pewnej gałęzi. Stały koszt krańcowy równa się 0, a) Ile wyniosłaby produkcja, gdyby pano- wała tu konkurencja doskonała? Przedsiębiorstwa zwiększałyby produkcję do 4 (czwarta jednostka pro- dukcji jest ostatnią, dla której równa utargowi krańcowemu, MR, cena, P, jest większe od kosztu krańcowego, MC – zob. tablica). b) Ile wyniosłaby produkcja po przejęciu gałęzi przez monopolistę? Obliczamy utarg całkowity, TR, i utarg krańcowy, MR, monopolu, który przejął gałąź. Okazuje się, że monopoliście opłaca się produkować 2 jednostki (utarg krańcowy ze sprzedaży drugiej jednostki jest większy od kosztu krańcowego, co oznacza zwiększenie zysku). Natomiast wzrost produkcji z 2 do 3 nie opłaca się. Monopol produkuje mniej i sprzedaje drożej niż gałąź, w której panuje konkurencja doskonała. c) Jak to możliwe, że przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjne, ina- czej niż monopolista, nie muszą obniżać ceny, aby zwiększyć sprzedaż? Przecież z tablicy wynika coś innego! Przyrosty produkcji przedsiębiorstw działających na rynku kon- kurencji doskonałej są bardzo małe w porównaniu z wielkością oferty rynkowej, ponieważ same te przedsiębiorstwa też są małe. W efekcie tę dodatkową ofertę można sprzedać, nie obniżając ceny. Natomiast przyrost produkcji monopolisty jest wielki, bo przedsiębiorstwo takie też jest wielkie. Nic dziwnego, że wa- runkiem zwiększenia sprzedaży okazuje się wtedy obniżka ceny. Cena Ilość Cena Ilość TR MR

63 Zdarza się, że monopoliści RÓŻNICUJĄ CENĘ sprzedawanego produktu, czyli żądają różnej ceny od różnych klientów.

64 Oto rynek, na którym istnieją dwie różne grupy nabywców …

65 Kiedy MR ze sprzedaży ostatniej jednostki dobra w różnych segmentach rynku nie jest równy…

66 Kiedy MR ze sprzedaży ostatniej jednostki dobra w różnych segmentach rynku nie jest równy, firma może zwiększyć zysk, różnicując cenę. …

67 Kiedy MR ze sprzedaży ostatniej jednostki dobra w różnych segmentach rynku nie jest równy, firma może zwiększyć zysk, różnicując cenę. Doprowadzi to do zrównania się MR w obu segmentach rynku.

68 Oto standardowa klasyfikacja rodzajów (form) rynku: dwa mo- dele skrajne to KONKURENCJA DOSKONAŁA i MONOPOL Dwa modele pośrednie to KONKURENCJA MONOPOLISTYCZ- NA i OLIGOPOL. OLIGOPOL KONKURENCJA DOSKONAŁA MONOPOL KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA ● ● ●●

69 KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA

70 KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA jest to rynek, na którym działa wielu producentow i nabywców, nie ma barier wejścia (i wyjścia), lecz produkt – inaczej niż w przypadku konkurencji doskonałej - NIE JEST JEDNORODNY.

71 Na rynku konkurencji monopolistycznej typowym zjawiskiem jest KONKURENCJA NIECENOWA. KONKURENCJA NIECENOWA polega na wykorzystywaniu w celu konkurowania z innymi producentami dobra innych narzędzi niż cena produktu. Kluczowe znaczenie ma tutaj RÓŻNICOWA- NIE PRODUKTU.

72 RÓŻNICOWANIE PRODUKTU polega na nadawaniu wyrobom cech, które odróżniają je od produktów konkurentów (dotyczy to np. funkcji produktu, materiałów, wzornictwa). Celem jest „przywiązanie” nabywców do tej odmiany dobra, którą wytwarza konkretne przedsiębiorstwo, i uzyskanie możliwości pewnego podniesienia ceny.

73 Narzędziem różnicowania produktu bywa REKLAMA. ZWOLENNICY: Reklama: - informuje, - umożliwia wzrost produkcji, a przez to wykorzystanie korzyści skali, - wzmaga konkurencję i wymusza ulepszenia produktu.

74 Narzędziem różnicowania produktu bywa REKLAMA. PRZECIWNICY: - nierzetelność informacji, - marnotrawstwo środkow, - szkodliwe skutki uboczne (np. marnotrawstwo czasu), - wzrost kosztów i cen, - umacnianie się monopoli.

75 W krótkim okresie przeciętna firma działająca na rynku konku- rencji monopolistycznej, która ma pewien niewielki wpływ na wiel- kość podaży rynkowej i cenę, osiąga także niewielki zysk ekono- miczny... D A C B

76 W krótkim okresie przeciętna firma działająca na rynku konku- rencji monopolistycznej, która ma pewien niewielki wpływ na wiel- kość podaży rynkowej i cenę, osiąga także niewielki zysk ekono- miczny. W długim okresie wejścia konkurentów sprawiają, że zysk ekonomiczny zanika…

77 W krótkim okresie przeciętna firma działająca na rynku konku- rencji monopolistycznej, która ma pewien niewielki wpływ na wiel- kość podaży rynkowej i cenę, osiąga także niewielki zysk ekono- miczny. W długim okresie wejścia konkurentów sprawiają, że zysk ekonomiczny zanika… i pojawia się RÓWNOWAGA W PUNKCIE STYCZNOŚCI.

78 W krótkim okresie przeciętna firma działająca na rynku konku- rencji monopolistycznej, która ma pewien niewielki wpływ na wiel- kość podaży rynkowej i cenę, osiąga także niewielki zysk ekono- miczny. W długim okresie wejścia konkurentów sprawiają, że zysk ekonomiczny zanika… i pojawia się RÓWNOWAGA W PUNKCIE STYCZNOŚCI. RÓWNOWAGA W PUNKCIE STYCZNOŚCI

79 Oto dwie ważne cechy sytuacji, która - w długim okresie - powstaje na rynku konkurencji monopolistycznej. 1. Nie zostaje osiągnięte „optimum techniczne” (w tym sensie jest produkowane przy niepełnym wykorzystaniu możliwości pro- dukcyjnych).

80

81 Oto dwie ważne cechy sytuacji, która - w długim okresie - powstaje na rynku konkurencji monopolistycznej. 1. Nie zostaje osiągnięte „optimum techniczne” (w tym sensie jest produkowane przy niepełnym wykorzystaniu możliwości pro- dukcyjnych ). 2. Skoro tak, to przedsiębiorstwa chętnie zwiększyłyby produkcję i sprzedaż po dotychczasowej cenie.

82

83 Oto dwie ważne cechy sytuacji, która - w długim okresie - powstaje na rynku konkurencji monopolistycznej. 1. Nie zostaje osiągnięte „optimum techniczne” (w tym sensie jest produkowane przy niepełnym wykorzystaniu możliwości pro- dukcyjnych ). 2. Skoro tak, to przedsiębiorstwa chętnie zwiększyłyby produkcję i sprzedaż po dotychczasowej cenie. NA RYNKU KONKURENCJI DOSKONAŁEJ JEST ZUPEŁNIE INACZEJ!

84

85 Oto standardowa klasyfikacja rodzajów (form) rynku: dwa mo- dele skrajne to KONKURENCJA DOSKONAŁA i MONOPOL Dwa modele pośrednie to KONKURENCJA MONOPOLISTYCZ- NA i OLIGOPOL. OLIGOPOL KONKURENCJA DOSKONAŁA MONOPOL KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA ● ● ●●

86 OLIGOPOL

87 OLIGOPOL jest to rynek, na którym działa niewiele (kilka, kilka- naście) firm. Bariery wejścia na rynek są tu dość wysokie, a o za- chowaniach przedsiębiorstw decyduje ich WSPÓŁZALEŻNOŚĆ.

88 Otóż grupa oligopolistów może się porozumieć po to, aby zbioro- wo powtórzyć zachowania monopolisty.

89 Sytuacja powstała w wyniku porozumienia oligopolistów nie jest jednak stabilna. Skoro oligopol jako całość osiąga zysk nadzwy- czajny, to cena rynkowa przewyższa przeciętny koszt wytworzenia jednostki produktu. Zachęca to oligopolistów do wyłamania się ze zmowy.

90 W efekcie może powstać sytuacja, która nazywa się DYLEMA- TEM WIĘŹNIA (ang. prisoner’s dilemma).

91 Oligopol i dylemat więźnia DużaMała Duża(a) 3,5 3,5(b) 5 3 Mała(c) 3 5 (d) 4 4 Produkcja firmy B Produkcja firmy A

92 Oligopol i dylemat więźnia DużaMała Duża(a) 3,5 3,5 (b) 5 3 Mała(c) 3 5 (d) 4 4 Produkcja firmy B Produkcja firmy A

93 Oligopol i dylemat więźnia DużaMała Duża (a) 3,5 3,5 (b) 5 3 Mała(c) 3 5(d) 4 4 Produkcja firmy B Produkcja firmy A

94 Oligopol i dylemat więźnia DużaMała Duża (a) 3,5 3,5 (b) 5 3 Mała(c) 3 5(d) 4 4 Produkcja firmy B Produkcja firmy A

95 Oligopol i dylemat więźnia DużaMała Duża(a) 3,5 3,5(b) 5 3 Mała(c) 3 5 (d) 4 4 Produkcja firmy B Produkcja firmy A

96 Oligopol i dylemat więźnia DużaMała Duża(a) 3,5 3,5(b) 5 3 Mała (c) 3 5 (d) 4 4 Produkcja firmy B Produkcja firmy A

97 Oligopol i dylemat więźnia DużaMała Duża (a) 3,5 3,5 (b) 5 3 Mała (c) 3 5 (d) 4 4 Produkcja firmy B Produkcja firmy A

98 Oligopol i dylemat więźnia DużaMała Duża (a) 3,5 3,5 (b) 5 3 Mała(c) 3 5(d) 4 4 Produkcja firmy B Produkcja firmy A

99 Oligopol i dylemat więźnia DużaMała Duża(a) 3,5 3,5(b) 5 3 Mała(c) 3 5(d) 4 4 Produkcja firmy B Produkcja firmy A KOOPERACJA OPŁACA SIĘ WSZYSTKIM BARDZIEJ NIŻ WALKA, LECZ KRÓTKOOKRESOWY INTERES I BRAK ZAUFANIA DO PARTNERA SKŁANIAJĄ DO RYWALIZACJI.

100 ZADANIE Użyteczność profesorów Buffona i Holleryka zależy głównie od liczby słuchaczy, choć liczy się też poziom nauczania. Kiedy obaj egzaminatorzy są wymagający, mają wielu studentów. Obniżenie wymagań powoduje przypływ studentów od konkurenta, który - broniąc się – też stawia same piątki. W efekcie wykładowcy mają wielu, ale za to niedouczonych studentów. a) Zaproponuj macierz wypłat opisującą grę Buffona z Hollerykiem. Jak nazywa się taka sytuacja?

101 Użyteczność profesorów Buffona i Holleryka zależy głównie od liczby słuchaczy, choć liczy się też poziom nauczania. Kiedy obaj egzaminatorzy są wymagający, mają wielu studentów. Obniżenie wymagań powoduje przypływ studentów od konkurenta, który - broniąc się – też stawia same piątki. W efekcie wykładowcy mają wielu, ale za to niedouczonych studentów. a) Zaproponuj macierz wypłat opisującą grę Buffona z Hollerykiem. Jak nazywa się taka sytuacja? Pierwsza liczba oznacza zawsze użyteczność Buffona; druga – Holleryka. Buffon Wymagający Nie wymagający Wymagający 3, 3 4, 1 Holleryk Nie wymagający 1, 4 2, 2 Obaj wykładowcy grają w dylemat więźnia. b) Na czym polega w tej sytuacji konflikt racjonalności prywatnej i społecznej? (a)(b) (c) (d)

102 Użyteczność profesorów Buffona i Holleryka zależy głównie od liczby słuchaczy, choć liczy się też poziom nauczania. Kiedy obaj egzaminatorzy są wymagający, mają wielu studentów. Obniżenie wymagań powoduje przypływ studentów od konkurenta, który - broniąc się – też stawia same piątki. W efekcie wykładowcy mają wielu, ale za to niedouczonych studentów. a) Zaproponuj macierz wypłat opisującą grę Buffona z Hollerykiem. Jak nazywa się taka sytuacja? Pierwsza liczba oznacza zawsze użyteczność Buffona; druga – Holleryka. Buffon Wymagający Nie wymagający Wymagający 3, 3 4, 1 Holleryk Nie wymagający 1, 4 2, 2 Obaj wykładowcy grają w dylemat więźnia. b) Na czym polega w tej sytuacji konflikt racjonalności prywatnej i społecznej? Logika sytuacji powoduje, że profesorom opłaca się zachowywać w sposób niekorzystny dla społeczeństwa. c) W jaki sposób społeczeństwa rozwiązują takie jak ten konflikty racjonalności prywatnej i społecznej? (a)(b) (c) (d)

103 Użyteczność profesorów Buffona i Holleryka zależy głównie od liczby słuchaczy, choć liczy się też poziom nauczania. Kiedy obaj egzaminatorzy są wymagający, mają wielu studentów. Obniżenie wymagań powoduje przypływ studentów od konkurenta, który - broniąc się – też stawia same piątki. W efekcie wykładowcy mają wielu, ale za to niedouczonych studentów. a) Zaproponuj macierz wypłat opisującą grę Buffona z Hollerykiem. Jak nazywa się taka sytuacja? Pierwsza liczba oznacza zawsze użyteczność Buffona; druga – Holleryka. Buffon Wymagający Nie wymagający Wymagający 3, 3 4, 1 Holleryk Nie wymagający 1, 4 2, 2 Obaj wykładowcy grają w dylemat więźnia. b) Na czym polega w tej sytuacji konflikt racjonalności prywatnej i społecznej? Logika sytuacji powoduje, że profesorom opłaca się zachowywać w sposób niekorzystny dla całego społeczeństwa. c) W jaki sposób społeczeństwa rozwiązują takie jak ten konflikty racjonalności prywatnej i społecznej? Służą do tego normy moralne i prawo. Na przykład, kradzież i oszustwo bywają opłacalne dla złodziei i hochsztaplerów, lecz szkodzą gospodarce, bo destabilizują reguły gry w produkcję dóbr (wzrastają: koszty transakcyjne i ryzyko). Nic dziwnego, że zwykle kradzież jest karalna i nie wypada oszukiwać w interesach. d) Co może zrobić rektor Patałłah, aby jakość nauczania wzrosła? (a)(b) (c) (d)

104 d) Co może zrobić rektor Patałłah, aby jakość nauczania wzrosła? Trzeba zmienić reguły gry tak, aby logika sytuacji przestała skła- niać wykładowców do pozorowania egzaminów. Np., rozwiąza- niem może być trudny, lecz uczciwy (nie wolno ściągać!) centralny egzamin (taki sam dla studentów wszystkich wykładowców).

105 Co mogłoby zwiększyć trwałość porozumienia oligopolistów, sto- jących w obliczu dylematu więźnia?

106 Po pierwsze, warunkiem trwałości porozumienia jest, oczywiście, wiarygodność gróźb graczy, że w razie oszustwa oni także zwięk- szą produkcję. Groźby te mogą nie być przekonujące.

107 Po drugie, gry oligopolistów zwykle mają wiele partii. W takiej sytuacji motywacja do oszukiwania słabnie. Wszak oszukany mo- że odmówić kooperacji w następnej partii…

108 MATRIKSOWY TURNIEJ Grasz kolejne partie gry w dylemat więźnia. Jaka strategia jest najbardziej opłacalna? Czy opłaca Ci się kooperować, czy rywali- zować?

109 MATRIKSOWY TURNIEJ CD. Żeby przekonać się, jakie strategie gry w powtarzany dylemat więźnia są najlepsze, amerykański politolog Robert Axelrod zor- ganizował turniej. Uczestniczyły w nim nadsyłane przez chętnych programy komputerowe, zaprojektowane tak, aby mogły grać w dylemat więźnia. Każdy z programów grał ze wszystkimi pozosta- łymi programami.

110 MATRIKSOWY TURNIEJ CD. Wygrała STRATEGIA WET ZA WET (ang. TIT-FOR-TAT)! Zgod- nie z tą strategią gracz zaczyna od kooperacji, a potem robi to, co przeciwnik robił w poprzedniej partii: kooperuje dopóty, aż part- ner nie przestanie kooperować, następnie sam nie kooperuje, aż partner znowu zacznie kooperować. KONIEC

111 EWOLUCJA SPOŁECZEŃSTW A ALTRUIZM Gra w „dylemat więźnia” kończy się rywalizacją, mimo że koope- racja jest bardziej opłacalna... A jednak eksperymenty ekonomistów pokazują, że gra- jący w „dylemat więźnia” zaskakująco często kooperują, a nie ry- walizują. Dotyczy to nawet składających się z jednej partii gier, kiedy motywem kooperacji nie mogą być zyski z zachęcenia part- nera do kooperacji w przyszłości.

112 EWOLUCJA SPOŁECZEŃSTW A ALTRUIZM CD. Niektórzy argumentują, że w toku ewolucji społecznej W WAL- CZĄCYCH O PRZETRWANIE SPOŁECZNOŚCIACH LUDZ- KICH PRZEZ TYSIĄCLECIA POWSTAWAŁY ZACHĘCAJĄ- CE DO KOOPEROWANIA I ZNIECHĘCAJĄCE DO NIEKO- OPEROWANIA NORMY SPOLECZNE. ZYSKI Z KOOPERACJI SPRAWIAJĄ, ŻE NORMY TE UPOWSZECHNIAJĄ SIĘ I SĄ PRZEKAZYWANE Z POKOLE- NIA NA POKOLENIE. Psycholodzy wskazują przykłady takich sytuacji i twier- dzą, że ludzie uczą się tych norm społecznych w imię korzyści z kooperacji.

113 EWOLUCJA SPOŁECZEŃSTW A ALTRUIZM CD. Dodajmy, że kiedy podział korzyści z kooperacji jest bardzo nie- równy, te normy społeczne tracą skuteczność i rośnie prawdopodo- bieństwo masowego niekooperowania, a więc także utracenia przez całą społeczność korzyści z kooperacji...

114 EWOLUCJA SPOŁECZEŃSTW A ALTRUIZM CD. Dodajmy, że kiedy podział korzyści z kooperacji jest bardzo nie- równy, te normy społeczne tracą skuteczność i rośnie prawdopodo- bieństwo masowego niekooperowania, a więc także utracenia przez całą społeczność korzyści z kooperacji... Jak sądzisz, co wspólnego z tym wszystkim mają internetowe opowieści zadziwionych polskich emigrantów, że np. Szwedzi, nie bojąc się kradzieży, nie zamykają domów i samochodów, i że na trawnikach szwedzkich osiedli nie ma psich odchodów? KONIEC

115 RÓWNOWAGA NASHA Równowagą Nasha (od nazwiska matematyka Johna Nasha, ur. 1924) nazywamy stan, kiedy KAŻDY Z GRACZY WYBRAŁ OP- TYMALNĄ DLA SIEBIE STRATEGIĘ PRZY DANYCH STRA- TEGIACH WYBRANYCH PRZEZ POZOSTAŁYCH GRACZY. Buffon Wymagający Nie wymagający Wymagający 3, 3 4, 1 Holleryk Nie wymagający 1, 4 2, 2 (a)(b) (c) (d) Sytuacja d w tabeli ilustrującej „dylemat więźnia” jest przykła- dem RÓWNOWAGI NASHA.

116 Zauważ, że np. sytuacja a, choć lepsza dla obu graczy od sytuacji d, nie jest równowagą Nasha. Równowaga Nasha w wielu grach (I W ŻYCIU!) bywa wynikiem gorszym od jakiegoś innego wyniku gry. Jeśli jednak ten inny, lepszy, wynik nie jest również równowagą Nasha, nie jest on stabilny (trwały). Buffon Wymagający Nie wymagający Wymagający 3, 3 4, 1 Holleryk Nie wymagający 1, 4 2, 2 (a)(b) (c) (d)

117 Buffon Wymagający Nie wymagający Wymagający 3, 3 4, 1 Holleryk Nie wymagający 1, 4 2, 2 (a)(b) (c) (d) Takie sytuacje to swoiste „pułapki społeczne”. Opłacalne są wtedy zachowania sprzeczne z interesem zbiorowości.

118 Buffon Wymagający Nie wymagający Wymagający 3, 3 4, 1 Holleryk Nie wymagający 1, 4 2, 2 (a)(b) (c) (d) Takie sytuacje to swoiste „pułapki społeczne”. Opłacalne są wtedy zachowania sprzeczne z interesem zbiorowości. Przyczyną szkód jest NIE ZŁY CHARAKTER GRACZY, LECZ UKŁAD BODŹCÓW, który skłania do „niewłaściwych” zachowań.

119 Buffon Wymagający Nie wymagający Wymagający 3, 3 4, 1 Holleryk Nie wymagający 1, 4 2, 2 (a)(b) (c) (d) Takie sytuacje to swoiste „pułapki społeczne”. Opłacalne są wtedy zachowania sprzeczne z interesem zbiorowości. Przyczyną szkód nie jest zły charakter graczy, lecz układ bodź- ców, który skłania do „niewłaściwych” zachowań. Ewentualna reforma powinna ZMIENIĆ TEN UKŁAD BODŹ- COW tak, aby równowaga Nasha pokryła się z rozwiązaniem korzystnym dla zbiorowości.

120 ROLA WEJŚĆ I WYJŚĆ Pomyślmy teraz o WPŁYWIE ZAGROŻENIA WEJŚCIEM kon- kurentów do gałęzi NA ZACHOWANIA PRZEDSIĘBIORSTW.

121 Jeśli wejście na atrakcyjny rynek i wyjście z niego nie jest trudne, mamy do czynienia z RYNKIEM SPORNYM (ang. contestable market). Broniąca swego rynku przed przybyszem firma może wtedy zastosować ODSTRASZANIE STRATEGICZNE.

122 „ODSTRASZANIE” STRATEGICZNE Oto sytuacja zagrożonej wejściem „przybysza” „starej” firmy…

123 „ODSTRASZANIE” STRATEGICZNE Dzięki „odstraszaniu” obrona rynku okazuje się bardziej opłacal- na od kapitulacji. Perspektywa walki zniechęca do wejścia. W efekcie broniące rynku przedsiębiorstwo zyskuje 3, a nie 1.

124 „Odstraszanie” strategiczne jest przykładem zachowania, w przy- padku którego dochodzi do SAMOOGRANICZENIA SIĘ (ang. pre- commitment). Samoograniczenie się polega na DOBROWOLNYM POZ- BAWIENIU SIĘ PEWNYCH MOŻLIWOŚCI DZIAŁANIA W PRZYSZŁOŚCI, CO JEST SPOSOBEM OSIĄGNIĘCIA JAKIE- GOŚ CELU.

125 Nie tylko przedsiębiorstwa samoograniczają się w imię przyszłych korzyści. POMYŚL NP. O ALKOHOLIKU, KTÓRY WSZYWA SOBIE ESPERAL, LICZĄC NA TO, ŻE KIEDY PRZYJDZIE CO DO CZEGO, STRACH POWSTRZYMA GO PRZED SIĘGNIĘ- CIEM PO KIELISZEK!

126 ZADANIE a) Wskaż przykłady „SAMOOGRANICZENIA SIĘ”: (i) „Wybieram się do ‘Galerii Mokotów’ obejrzeć te luksusowe skle- py, ale portfel i ‘plastiki’ zostawię w domu. TAK. (ii) Wrzasnąłem mu nad uchem, aż spadł z krzesła! (Buahahah!!!) NIE. (iii) Wykładowca, o którym wiadomo, że bardzo dba o swój auto- rytet, zapowiada studentom, iż egzamin będzie naprawdę trudny. TAK. (iv) Broniąc podwórza, przechadzał się na wyprężonych łapach, powarkiwał, stroszył sierść na grzbiecie. NIE. b) Wskaż cele zachowań, które uznałeś za „samoograniczenie się”. (i) Nie mając przy sobie pieniędzy i kart kredytowych nie ulegnę pokusie kupienia niepotrzebnych rzeczy. (iii) Studenci sądzą, że wykładowca nie narazi na szwank swojej wiarygodności i rzeczywiście zrobi trudny sprawdzian, więc się pilnie uczą. Właśnie o to chodzi wykładowcy… c) Nazwij wspólną cechę tych wszystkich zachowań (odpowiedz jed- nym zdaniem). We wszystkich tych przypadkach „samoograniczający się”, OGRANICZA SWOJĄ SWOBODĘ DZIAŁANIA W PRZYSZ- ŁOŚCI, ŻEBY OSIĄGNĄĆ PEWNE CELE.

127 Oto standardowa klasyfikacja rodzajów (form) rynku: dwa mo- dele skrajne to KONKURENCJA DOSKONAŁA i MONOPOL Dwa modele pośrednie to KONKURENCJA MONOPOLISTYCZ- NA i OLIGOPOL. OLIGOPOL KONKURENCJA DOSKONAŁA MONOPOL KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA ● ● ●●

128 Wybierając odpowiedni model rynku w celu analizy konkretnego rynku, ekonomiści kierują się m. in. informacjami o stopniu KONCENTRACJI PRODUKCJI na rynku. Im mniejsza liczba firm dostarcza główną część produkcji sprze- dawanej na rynku, tym bardziej skoncentrowana jest produkcja.

129 Miarami stopnia koncentracji produkcji na rynku są m. in.: WSKAŻNIK KONCENTRACJI N FIRM (ang. concentration ratio, CR). To jest SUMA UDZIAŁÓW RYNKU N NAJWIĘKSZYCH FIRM.

130 Miarami stopnia koncentracji produkcji na rynku są m. in.: WSKAŻNIK KONCENTRACJI N FIRM (ang. concentration ratio, CR) oraz INDEKS HERFINDAHLA-HIRSCHMANA (ang. Herfindhal- Hirschman Index, HHI). To jest SUMA KWADRATÓW UDZIAŁÓW W RYNKU WSZYSTKICH FIRM.