Pojęcie prawa w koncepcji H. L. A. Harta NSPZ 5 – letnie Teoria i Filozofia Prawa

Pozytywizm wyrafinowany Główny problem, który rodzi pierwotny pozytywizm polega na kłopotliwym z punktu widzenia metodologicznego uzasadnieniu obowiązywania prawa pozytywnego zdaniami opisującymi układ polityczno – społeczny. Również obraz stosowania prawa i rozumowań prowadzonych w jego ramach okazał się bardzo uproszczony.

Pozytywizm wyrafinowany Osiągnięcia filozofii analitycznej zagroziły pozytywizmowi prawniczemu. Dopiero prace Herberta Harta dostarczyły takiej wersji pozytywizmu, która uwzględniła osiągnięcia zastosowania do prawa metod analitycznych.

Pozytywizm wyrafinowany Wyrafinowany pozytywizm Harta, dzięki wpływowi prac Wittgensteina, odkrywa dla filozofii prawa rolę języka prawa w konstytuowaniu instytucji prawnych. Nie mógł zatem przedstawiać prawa jako obiektu, który jest po prostu poznawany poprzez analizę treści aktów woli suwerena. Poszukiwanie obiektywnego punktu odniesienia dla badania prawa, który uwolniłby prawników od konieczności wartościowania norm, doprowadził Austina do konstrukcji prawa jako rozkazu suwerena.

Pozytywizm wyrafinowany Fakt, że jakiś podmiot jest suwerenem rozpoznajemy dzięki obserwacji posłuchu, który jego polecenia wywołują u poddanych. Jeśli zdołamy zidentyfikować tą drogą suwerena, to pozostaje nam tylko poddać analizie treściowej jego polecenia. Zadaniem prawnika jest zatem poznanie prawa w zasadzie bierne i przez to obiektywne. Prawo pojawia się więc jako obiekt poznawczy, który możemy obiektywnie poznać.

Pojęcie i źródła prawa według Harta W przeciwieństwie do pierwotnego pozytywizmu Austina, Hart nie uważa, że prawo poznaje się bezpośrednio, tak jak obiekty naturalne. Pomiędzy suwerenem i poddanymi pojawia się język jako społeczne medium komunikowania się.

Pojęcie i źródła prawa według Harta Hart odrzuca teorię predyktywną prawa, czyli idee prawa jako nakazu. Odrzuca też pogląd, że prawo można przedstawić tylko jako sumę obserwowalnych nawyków w zachowaniu czy wyraz uczuć i emocji ludzi. Opis prawa staje się adekwatny dopiero po uwzględnieniu realnie istniejących w nim reguł, które w wypowiedziach językowych określają wzorce zachowania się społeczeństwa.

Pojęcie i źródła prawa według Harta Relacja języka do społeczeństwa nie ogranicza się tylko do tego, że język opisuje życie społeczne lub, jak to jest w przypadku norm, kieruje zachowaniami społecznymi. W użytej przez Harta koncepcji pochodzącej od Wittgensteina język jest również sam w sobie wydarzeniem społecznym. Użycie go kształtuje nowe symbole czy instytucje społeczne.

Pojęcie i źródła prawa według Harta Dla Harta najwyraźniejszym tego przejawem były wypowiedzi pełniące funkcje performatywne, kiedy za pomocą słów czegoś dokonujemy w życiu społecznym. Społeczeństwo „dzieje się” głównie przez język. Dlatego tak starannie należy badać użycie języka w różnych kontekstach społecznych. Skoro są one jednocześnie pewnymi wydarzeniami społecznymi, to zbadanie ich zawsze wnosi coś nowego do naszej wiedzy o społeczeństwie.

Do języka nie można zatem podchodzić tylko zewnętrznie. Pełne zrozumienie wypowiedzi językowych jest możliwe wówczas, gdy sami stajemy się uczestnikami wspólnoty komunikacyjnej, czyli uczestniczymy w życiu społecznym również poprzez użycie języka. Za Wittgensteinem należałoby powiedzieć, że jesteśmy wówczas uczestnikami gry językowej.

Dla Harta poznanie prawa wymaga nie tylko takiego zewnętrznego poznania regularności zachowań związanych z prawem, ale uchwycenia również tzw. wewnętrznego aspektu reguły, czyli zajęcia wobec niej „krytyczno – refleksyjnej postawy”.

Dopiero przez wewnętrzne podejście do prawa odsłania się jego normatywność, która nie sprowadza się zatem tylko do wzorca zachowania zawartego w normie, do treści suwerennego aktu woli, lecz ukazuje się w poznaniu jako pewne znaczenie. Do istoty znaczenia należy to, że nie daje się ono uchwycić jako przedmiot naturalny i dzięki temu wyrafinowany pozytywizm pozwala odróżnić normatywność od bodźców pochodzących od zwykłych nawykowych reguł społecznych, do których Hart zalicza reguły etykiety, gramatyki czy gier sportowych.

Filozofia języka potocznego Punktem wyjścia Hartowskich analiz jest filozofia języka potocznego. Hart badał zwykłe konteksty użycia słów. Owo badanie ma stanowić drogę do rozwikłania skomplikowanych problemów filozoficznych wiążących się z istotą prawa, sposobami jego poznawania, obowiązywaniem prawa, jego podstawami, odróżnieniem zachowań ludzi, będących wynikiem kierowania się regułą od innych zachowań.

Przyjęcie metod filozofii języka potocznego wiedzie Harta do konieczności uwzględnienia „wewnętrznego punktu widzenia” – punktu widzenia uczestników badanych instytucji społecznych. Uwzględnienie „wewnętrznego punktu widzenia” nie prowadzi do przyjęcia czy podzielenia tego punktu widzenia. Ostatecznie Hart przyjmuje hermeneutyczny punkt widzenia.

Hermeneutyczny punkt widzenia Ten punkt widzenia jest w stanie spełnić znany postulat pozytywistów w filozofii prawa: oddzielenie badań nad prawem takim, jakie ono jest od dociekań nad ideałem prawa.

W opisie praw podstawowych Hart uwzględnia powszechnie znane fakty socjologiczne i psychologiczne. Jego koncepcja prawa w ograniczonym zakresie zawiera twierdzenia z dziedziny socjologii i psychologii prawa.

Zwykły kontekst użycia analizowanego pojęcia Chcąc dokonać analizy pojęcia, należy zbadać zwykły kontekst jego użycia. Aby odpowiedzieć na pytanie, jaki jest ów kontekst, należy posiadać wiedzę o społeczeństwie i psychologii ludzkich działań. Badanie kontekstu użycia słów jest jednocześnie wnikaniem w życie społeczne. Niezbędne jest słownictwo, które będzie w stanie wyrazić normatywny charakter prawa.

„Czym jest prawo” według Harta? W związku z próbami odpowiedzi na to pytanie w dziełach filozoficznoprawnych powracają trzy zagadnienia: 1. Czym jest prawo i jak jest ono powiązane z rozkazem zabezpieczonym sankcją; 2.Relacja prawa do moralności i pytanie o sprawiedliwość prawa -różnice i powiązania między obowiązkiem prawnym i obowiązkiem moralnym; 3. czym są reguły i do jakiego stopnia prawo jest sprawą reguł?

Reguła społeczna a nawyk. Krytyka J. Austina 1. Postępowanie niezgodne z regułą staje się przedmiotem krytyki (w tym również samokrytyki). Odstępstwo od zwyczaju (nawyku), np. codziennego picia herbaty, nie jest krytykowane. 2. Obowiązywanie reguły uznawane jest za uzasadnienie, dobrą rację dla owej krytyki.

3. Reguła nie jest jedynie zgodnością zewnętrznych zachowań, ma ona również „aspekt wewnętrzny”. Reguła jest uważana za wzorzec postępowania, do którego należy się stosować.

Reguły są pojmowane przez ludzi jako wzory zachowań. Są nieredukowalnym elementem życia społecznego. Nie da się ich przedstawić w kategoriach czysto behawioralnych czy też w kategoriach przewidywania prawdopodobieństwa ludzkiego postępowania. Bez uwzględnienia pojęcia reguły pojmowanej jako wzór zachowania nie można wiernie opisać pojęcia prawa.

Reguły pierwotne Wskazują pewne rodzaje działania jako obligatoryjne, nakładają obowiązki, dotyczą działań sprowadzających się do ruchu lub zmiany fizycznej.

Reguły wtórne Pasożytują na regułach pierwotnych; określają sposoby wprowadzania nowych, usuwania bądź modyfikowania już istniejących reguł pierwotnych; nadają zdolności (możności, kompetencje) prawne tak w sferze publicznej, jak i prywatnej; regulują czynności, które nie tylko prowadzą do fizycznych ruchów lub zmian, ale także do tworzenia lub modyfikacji zobowiązań.

Reguły uznania Określają cechy jakie winna mieć reguła, jeśli ma być regułą prawną. Statuują one kryteria identyfikacji reguł prawnych. Mogą one występować zarówno w sferze prawa publicznego, jak i prywatnego; „definiują sposoby dokonywania prawnie doniosłych czynności konwencjonalnych”.

Reguły zmiany Uprawniają do tworzenia nowych reguł i usuwania starych, określają procedurę legislacyjną. Są one związane z regułą uznania, gdyż reguła uznania musi zawierać jakieś odniesienie do sposobu tworzenia reguł. Reguły te wskazują także obywatelom sposoby dokonywania czynności prawnych, takich jak zaciąganie zobowiązań, sporządzanie umów. Nadanie obywatelom możności kształtowania ich sytuacji prawnej jest ważnym wkładem, jaki prawo wnosi do życia społecznego.

Reguły rozsądzania Rozstrzygania sporów, wskazują osoby kompetentne i procedury rozstrzygania sporów. Podobnie jak inne reguły wtórne, są one również źródłem wiążących definicji legalnych. Definiują one między innymi pojęcia: sądu, sędziego, jurysdykcji, wyroku. Są one powiązane z innymi regułami wtórnymi. Sądy określają bowiem ostatecznie, jaka jest treść reguł.

Ostateczna reguła uznania Leży u podstaw systemu prawa; wprowadza autorytatywne kryteria identyfikacji reguł pierwotnych. Decyduje o obowiązywaniu, ważności prawnej innych reguł. Wiąże reguły w system. Określa jakie są źródła praw i ustala ich hierarchię. Określa co jest prawem. Ma charakter empiryczny. Jest faktycznie stosowana przez sędziów, urzędników, obywateli. Jej istnienie może stwierdzić także ktoś, kto sam jej nie akceptuje. Jest faktem społecznym, złożoną praktyką instytucjonalną, polegającą na uznawaniu pewnych źródeł prawa za właściwe.

Dwa warunki konieczne do istnienia systemu prawa 1. Reguły zachowania, które obowiązują zgodnie z ostateczną regułą uznania danego systemu prawa, muszą być generalnie przestrzegane; 2. Reguły uznania określające kryteria ważności prawa oraz jego reguły zmiany i rozsądzania muszą być efektywnie zaakceptowane jako powszechne publiczne wzorce zachowania funkcjonariuszy tego systemu.

„Minimalna treść prawa natury” Hart uznał, że minimalna treść prawa natury może się zmienić, gdy zmieni się natura człowieka. Odrzucił charakterystyczny dla twórców koncepcji ontologicznych pogląd, że natura ludzka jest niezmienna. Istnieje jednak podobieństwo koncepcji Harta i koncepcji ontologicznych. Prawo natury o minimalnej treści może być kryterium oceny prawa pozytywnego.

„Ontologiczne teorie prawa natury usprawiedliwiają bunt skierowany przeciwko prawu pozytywnemu”. Zdaniem Harta, w przypadku odebrania człowiekowi minimalnej ochrony, ma on wszelkie moralne racje, aby zbuntować się przeciwko tak niesprawiedliwemu porządkowi prawnemu.

Moralność i prawo jako zbiór reguł obowiązujących Moralność i prawo są zbiorami tzw. reguł zobowiązujących. Znaczenie terminu „zobowiązujące” pozwala wyrafinowanemu pozytywizmowi na rozwiązanie paradoksu, który Hart nazwał paradoksem bandyty.

Wedle Harta pierwotny pozytywizm nie potrafił wyjaśnić różnicy pomiędzy przymusem, który obywatel odczuwa wobec woli suwerena, a przymusem, który odczuwa wobec bandyty grożącego mu nabitym rewolwerem i żądającego pieniędzy. Według pierwotnego pozytywizmu autorytet suwerena opierał się na sankcji i sprowadzał rolę normy prawnej do sterowania zachowaniem, różnica pomiędzy dwiema wymienionymi sytuacjami była nieuchwytna. Dopiero wprowadzenie aspektu wewnętrznego pozwala na uchwycenie różnicy pomiędzy sytuacją bycia pod przymusem a sytuacją bycia przywiązanym do czegoś.

Zrozumienie reguły zostaje bowiem oddzielone od poznania jej tylko jako bodźca zewnętrznego. Reguła nie jest prawem, dopóki jej adresat nie zajmuje wobec niej postawy nazwanej przez Harta „krytyczno – refleksyjną”, co oznacza, że adresat regułę akceptuje lub wysuwa pod jej adresem postulaty, które stara się uzasadnić, a nie odczuwa jej tylko jako zewnętrznego żądania.

Wewnętrzny punkt widzenia chroni wyrafinowany pozytywizm przed sprowadzeniem normy prawnej do roli zewnętrznego bodźca w wymiarze teoretycznym. Prawnik aby poznać prawo, musi zająć wobec niego wewnętrzny punkt widzenia, w jakiś sposób przeżyć jego treść jako swoją subiektywność. Bez takiego zaangażowania poznaje prawo tylko jako obiekt zewnętrzny, tak jak to czyni socjolog, dla którego prawo to pewne regularności zachowań występujących w społeczeństwie.

Wewnętrzne poznanie prawa to poznanie wypowiedzi, które się na nie składają, ale nie z perspektywy „obcego”, „neutralnego” spojrzenia. Prawnik poznając prawo w perspektywie wewnętrznej, traktuje wypowiedzi, które się na nie składają, jako uczestnik pewnej wspólnoty komunikacyjnej czy gry językowej.

Wewnętrzny punkt widzenia odgrywa zatem decydującą rolę – choć tylko w poznaniu teoretycznym prawa. Nie ma wpływu na praktyczną argumentacje, w której prawo występuje tylko jako jeden z czynników decydujących o podjęciu decyzji praktycznej.

Wewnętrzne spojrzenie na prawo nie ma nic wspólnego z intelektualizmem normatywnym, który zakłada, że samo poznanie normy zmusza do jej akceptacji. Fakt, że X zajmuje wobec prawa postawę poznawczą, której warunkiem jest tzw. wewnętrzny punkt widzenia, nie oznacza, że norma prawna niejako automatycznie zmusza go do działania. W sferze praktycznej motywacji jest ona tylko argumentem dla działania praktycznego.

W przeciwieństwie do wymiaru teoretycznego, w wymiarze praktycznym zasadniczą sprawą dla poznania prawa jest to, że poznana treść normy prawnej staje się racją działania. Wewnętrzny punkt widzenia może być, co najwyżej, źródłem kolejnych argumentów, które pojawiają się w praktycznym rozumowaniu i które będą musiały być ważone na równi z pozostałymi. Norma prawna jest tylko źródłem argumentów w rozumowaniu praktycznym.

Rozróżnienie reguł pierwotnych i wtórnych powoduje, że ostatecznie również w sferze praktycznej jesteśmy skłonni do kierowania się prawem.

Prawo jako fenomen językowy Choć prawo nie jest całkowicie redukowalne do języka, to jednak dla Harta ze swej istoty stanowi fenomen językowy. Prawo w charakterze obiektu poznania pojawia się w aktach normatywnych i w decyzjach wydawanych na ich podstawie. Jest ono możliwe dzięki istnieniu bardzo skomplikowanej siatki pojęciowej. Jej odtworzenie i zrozumienie jest niezbędne dla posługiwania się prawem. Stąd dopiero w wyrafinowanym pozytywizmie mogło tak bardzo się rozwinąć zainteresowanie językiem i sposobem jego używania.

Świadomość językowego zapośredniczenia prawa sprawia, że wyrafinowany pozytywizm odrzuca możliwość sprowadzania prawa tylko do kategorii zakazów czy poleceń. Odrzuca również poglądy, że reguły prawne są po prostu reprezentacjami uogólnień typowych zachowań społecznych oraz, że normy prawne są prognozami przyszłych zachowań, a także możliwość sprowadzania reguł prawnych do ekspresji emocji ludzkich albo uczuć.

Minimum prawa natury jako konieczny element w regułach postępowania Hart odmawia słuszności doktrynom prawa natury głoszącym, że kryteria obowiązywania norm systemu muszą, choćby milcząco, odsyłać do moralności czy sprawiedliwości, dostrzega w nich jednak pewne „jądro zdrowego rozsądku”.

Minimum treści prawa natury Przedstawia kilka faktów, które determinują treść reguł prawnych i moralnych w tym znaczeniu, że każda organizacja społeczna przyjmująca za cel powstanie musi mieć reguły postępowania o specyficznej treści. W przeciwnym razie ludzie nie widzieliby powodu, by dobrowolnie podporządkować się jakimkolwiek regułom. Reguły te Hart określił jako „minimum treści prawa natury”.

Ta koncepcja jest znacznym wyłomem w formalno – dogmatycznej metodzie badawczej pozytywistów, która praktycznie nie dopuszczała jakiejkolwiek refleksji nad „zawartością” prawa, nad tym, jakie ono powinno być. Jest swoistym wentylem bezpieczeństwa, chroniącym prawo ludzi przed dowolnością działań prawodawcy i odpowiedzią Harta na pozytywistyczną tezę, że „prawo może mieć treść jakąkolwiek”.