Instrumenty muzyczne renesansu Opracowanie – Joanna Dusińska Opracowanie – Joanna Dusińska

Instrumenty dęte Bazylika San Petronio , Bolonia – organy XV w.

Pomort (bombarda, bombardon) Instrument dęty podwójnostroikowy; drewniana, lekko rozszerzająca się, prosta rura, zakończona stożkowatą czarą głosową; 6 otworów bocznych oraz 1otwór dla małego palca zamykany klapą, osłoniętą mosiężną lub drewnianą fontanellą; w górnej części metalowa rurka z podwójnym stroikiem. W XVI w. budowano pomorty różnej wielkości , od sopranowych sopranowych (dług. ok. 44 cm) po kontrabasowe (dług. ok. 254 cm). Samuel Voelckel (c. 1560 – po 1617) – 2 courantes Samuel Voelckel (c. 1560 – po 1617) – Courante 2 pomorty sopranowe, altowy, basowy, bębenek

Pomort (bombarda, bombardon)

Dulcian (curtal ) Instrument dęty podwójnostroikowy; budowany z jednego kawałka drewna, z wydrążonymi dwoma kanałami; powietrznymi; nad czarą głosową dziurkowana pokrywa, tłumiąca dźwięk ; w górnej części instrumentu metalowa rurka ze stroikiem; 6 otworów bocznych oraz klapa zamykająca otwór siódmy. Dulciany budowano w różnych wielkościach, od sopranowych (dług. ok. 38 cm) po kontrabasowe (dług. ok. 144 cm). Tielman Susato (1510/15 – c. 1570) – Chanson Ce qui souloit Tielman Susato (1510/15 – c. 1570) – Chanson Ce qui souloit 3 dulciany: sopranowy, tenorowy, basowy

Dulcian (curtal) Tielman Susato (1510/15 – c. 1570) – Chanson „Ce qui souloit”

Raket (ranket) Instrument dęty podwójnostroikowy; drewniany lub z kości słoniowej; w kształcie szerokiego walca z 11 otworami zakrywanymi palcami; wewnątrz instrumentu 9 połączonych ze sobą górą i dołem kanałów o różnej średnicy; w kanale środkowym część wylotowa osłaniająca częściowo dolny fragment stroika. Rakety budowano w 5 wielkościach od dyszkantowego (dług. ok. 15 cm) do kontrabasowego (dług. ok. 53 cm). Giorgio Mainerio (c. 1535 - 1582 Giorgio Mainerio (c. 1535 – 1582) – Caro ortolano 4 rakety: tenorowy, basowy, subbasowy, kontrabasowy

Raket (ranket) Giorgio Mainerio (c. 1535 – 1582) Caro ortolano

Krumhorn Instrument dęty podwójnostroikowy kapsułowy; cylindryczna rura drewniana wygięta w dolnej części do góry; 7 otworów bocznych zakrywanymi palcami; podwójny stroik wewnątrz specjalnej komory nakładanej na otwór wlotowy instrumentu; brak możliwości modyfikacji siły, barwy brzmienia oraz przedęć. Krumhorny budowano w 6 wielkościach od małego (excellent – dług. ok. 33 cm) do kontrabasowego (dług. ok. 122 cm). Johann Schein (1586 – 1630) – Padouana Johann Schein (1586 – 1630) – Padouana 2 krumhorny altowe, tenorowy, basowy

Krumhorn

Cornamuse Instrument dęty podwójnostroikowy kapsułowy; odmiana krumhornu; cylindryczna rura drewniana; 7 otworów bocznych zakrywanych palcami; podwójny stroik zamknięty w kapsule; brak możliwości modyfikacji siły, barwy brzmienia oraz przedęć. Cornamuse budowano w 5 wielkościach. Antonio Gardano (c. 1509 – 1569) – Bicinium Le cuer de vous Antonio Gardano (c. 1509 – 1569) – Bicinium Le cuer de vous Cornamuse sopranowy i altowy

Cornamuse

Rauschpfeife Instrument dęty podwójnostroikowy kapsułowy; odmiana szałamai; krótka koniczna (rozszerzająca się) rura drewniana; 7 otworów palcowych z wierzchu i 1 od spodu; podwójny stroik zamknięty w kapsule; brzmienie ostre, hałaśliwe. Rauschpfeife budowano w różnych wielkościach (42 – 86 cm). Michael Praetorius (1571 – 1621) – 3 Bransles Doubles Michael Praetorius (1571 – 1621) – 3 Bransles Doubles rauschpfeife: sopranino, sopran, sopran, alt, tenor, puzon tenorowy, bębenek

Rauschpfeife

Flety Flet podłużny – prosty, dzióbkowy, blokowy, flauto dolce, recorder drewniana piszczałka zwężająca się do dołu; 7 otworów palcowych z wierzchu i 1 od spodu, klapa w odmianach basowych i subbasowych; brzmienie jasne, radosne fletów w wyższych rejestrach, słabsze, matowe, tajemnicze w odmianach niskich. Flety proste występowały w różnych strojach, w 7 wielkościach (23 - 203 cm). Flet poprzeczny drewniana piszczałka o profilu cylindrycznym; 6 otworów palcowych; brzmienie łagodniejsze od fletów prostych. Flety poprzeczne występowały w różnych strojach, prawdopodobnie w 3 wielkościach (ok. 41, 76, 104 cm) Anthony Holborne (c. 1545 – 1602) – The Fairie Round; flety: sopranowy, altowy, tenorowy, basowy, dulcian Guillaume le Herteur - Chanson Hellas Amour, 1545 Flety: tenorowy, basowy, subbasowy, kontrabasowy Claudin de Sermisy (c. 1490 – 1562) – Chanson Amor me poingt; flety: altowy, tenorowy, basowy

Flet poprzeczny

Flet podłużny (prosty)

Organy Instrument dęty klawiszowy W latach 1400 – 1600 wzrosło tempo rozwoju organów. Już w XIV wieku pojawiły się organy dwumanuałowe. W tym okresie wynaleziono też klawiaturę nożną. W średniowiecznych organach na jeden klawisz przypadało po kilka piszczałek, z końcem XIV wieku zaczęto wprowadzać głosy solowe. W XVI wieku pojawiły się piszczałki stroikowe, które wzbogaciły brzmienie piszczałek wargowych. Zwiększyły się rozmiary i ilość piszczałek. Pedro de Soto (XVIw.) – Entrada real Pedro de Soto (XVIw.) – Entrada real

Organy Kościół Notre-Dame-de-Valère Sion / Szwajcaria, ok. 1430

Organy Kościół św. Jakuba, Lubeka 1504 (Niemcy) Kościół Reformowany, Oosthuizen 1521 (Holandia)

Organy Kościół Najświętszej Marii Panny, 1531 Krewerd (Holandia)

Organy Frederksborg Castle, Hilleroed,Dania, Esaias Compenius 1610

Regał Rodzaj organów; piszczałki wyłącznie języczkowe (stroikowe) o kształcie podobnym do dziobu klarnetu. W XVI wieku popularny był typ regału książkowego (niem. Bibelregal), którego miechy przypominały książkę. Conrad Paumann (c. 1410 – 1473) – Prelude Ascendus simplex Conrad Paumann (c. 1410 – 1473) – Prelude Ascendus simplex

Regał

Trąbka Instrument dęty blaszany naturalny (można wydobywać jedynie dźwięki szeregu naturalnego – niektóre z nich naturalnie nieczyste); cylindryczna rura metalowa podwójnie zawinięta (od XV wieku); od XVI wieku kształt podobny do trąbki współczesnej, jednak z węższą czarą głosową i masywniejszym ustnikiem (dzięki tym cechom brzmienie delikatniejsze); możliwość zastosowania tłumika; instrument fanfarowy, hejnałowy (ograniczone możliwości melodyczne). Claudio Monteverdi (1567 – 1643) – Toccata (Orfeo) Claudio Monteverdi (1567 – 1643) – Toccata (Orfeo); 2 trąbki naturalne, 2 puzony tenorowe, puzon basowy, kotły

Trąbka

Puzon Instrument dęty blaszany suwakowy; cylindryczna rura metalowa złożona z 3 odcinków; od XVI wieku kształt podobny do puzonu współczesnego, jednak z czarą głosową mniej rozszerzoną i grubszymi ściankami (dzięki tym cechom brzmienie łagodniejsze); W XVI wieku budowano puzony w 3 rozmiarach: altowy, tenorowy, basowy. Michael Praetorius (1571 – 1621) – Lobt Gott ihr Christen all gleich Michael Praetorius (1571 – 1621) – Lobt Gott ihr Christen all gleich, puzony: sopranowy, altowy, tenorowy, basowy

Puzon

Cynk (kornet) Instrument dęty łączący cechy instrumentów: dętych drewnianych (7 otworów bocznych) oraz blaszanych (ustnik, sposób wydobywania dźwięku za pomocą warg); budowany z zakrzywionego kawałka drewna (rozcinanego i wydrążonego, następnie klejonego i obciąganego skórą) a także z metalu; przekrój instrumentu ośmiokątny; brzmienie miękkie, ciemniejsze od brzmienia trąbki. Cynki budowano w różnych wielkościach (małe były proste i nie miały ustnika). Pierre de Manchicourt (1510 – 1564) – Bicinium Amor cruel; Kornety altowy i tenorowy Pierre de Manchicourt (1510 – 1564) – Bicinium Amor cruel; Kornety: altowy i tenorowy

Cynk (kornet)

Serpent Basowa odmiana cynku; kształt wężowaty, kilkakrotnie zakrzywiony; 6 otworów palcowych; budowany z drewna kasztanowego, obciągnięty skórą; ustnik o głębokim kielichu, z rogu lub kości słoniowej. Girolamo Frescobaldi (1583 – 1643) – Canzona Girolamo Frescobaldi (1583 – 1643) – Canzona; Serpent, chitarrone, violone, organy

Serpent

Instrumenty strunowe

Lutnia Instrument strunowy, szarpany; korpus w kształcie połówki migdała, budowany z wąskich klepek (9 - 33); płaski wierzch zdobiony rozetą otworu rezonansowego; komora kołkowa załamana do tyłu; krótka szyjka z progami; strój kwartowo – tercjowy; od połowy XV wieku klasyczny naciąg 11-strunowy (najwyższa struna pojedyncza, pozostałe w chórach dwustrunowych). Utwory na lutnię w epoce renesansu zapisywane były w tabulaturach (zapis chwytów). John Dowland (1562 – 1638) – Orlando sleepeth John Dowland (1562 – 1638) – Orlando sleepeth

Lutnia

Vihuela Instrument strunowy, szarpany; popularny w XVI wieku w Hiszpanii; płaski korpus z wcięciami bocznymi; wierzch zdobiony rozetą otworu rezonansowego; komora kołkowa lekko wygięta do tyłu; krótka szyjka z progami; strój kwartowo – tercjowy (G c f a d1 g1 lub G c f g c1 f1 g1; 6 – 7 podwójnych strun. Luis Milán (ok. 1500 – po 1560) – Fantasia XI Luis Milán (ok. 1500 – po 1560) – Fantasia XI

Vihuela

Chordofony klawiszowe

Wirginał, klawesyn, szpinet Chordofony klawiszowe szarpane; budowane jako formy: prostokątne, skrzydłowe, skrzydłowe pionowe; struny zarywane piórkami. Virginal - Musical Instrument Museum, Brussels, Belgium. Joannes Grauwels, Antwerp, ca. 1580 Clavecin à l'octave - Dominicus Pisaurensis (Venise 1543) - Paris, Musée de la Musique Clavicythérium anonyme Ulm (?) vers 1480 Londres, Royal College of Music

Wirginał Instrument popularny w XVI wieku w Anglii; kształt prostokąta lub wielokąta; niewielkie rozmiary umożliwiające przenoszenie. Anonim XVI w. – Wariacje (Dublin Virginal Book, ok. 1570) Dominicus Pisaurensis, Wenecja, XVI w. Musikinstrumentenmuseum Berlin Virginal par Joos Karest (Anvers, 1548) -Bruksela, Musée des Instruments de Musique Anonim XVI w. – Wariacje (Dublin Virginal Book, ok. 1570)

Wirginał Ok.. 1600 Augsburg (?), The Crosby Brown Collection of Musical Instruments Virginal à la quinte, Hans Ruckers 1583 - Paris Musée de la Musique Rectangular Octagonal Virginal, ca. 1600 Augsburg (?) Wood and various materials L. parallel to keyboard 17.4 in. (44.1 cm), W. perpendicular to keyboard 8.6 in. (21.8 cm), D. 3.6 in. (9.1 cm) Double Virginal, 1581 Hans Ruckers the Elder, Antwerpia The Metropolitan Museum of Art.

Klawesyn Chordofon klawiszowy szarpany piórkami; kształt skrzydłowy. Powstał w XV wieku , jednak największą popularnością cieszył się w epoce baroku. Weimarer Wunderbuch - ca. 1440 Vincentius Livigimeno – 1515 - 1516 Martin Peerson (ok. 1571 – 1651) - Alman Vincentius Livigimeno – 1515 - 1516

Klawesyn Hans Muller, 1537 - Collections Museo Nazionale degli Strumenti Musicali di Roma Franciscus Patavinus – Wenecja 1561 - Munich, Deutsches Museum Martin Peerson (ok. 1571 – 1651) - Alman Vito Trasuntino (Wenecja, 1560) - Berlin, Musikinstrumentenmuseum Giovanni Antonio Baffo - Wenecja, 1579 - Paris, Musée de la Musique

Chordofony smyczkowe Viola da gamba Viola da braccio Płyta spodnia: płaska, w górnej części nachylona ku szyjce; boczki wysokie, w części górnej spadziste w stosunku do szyjki; krawędzie płyt nie wystające poza boczki; szeroka szyjka z progami jelitowymi; 6 lub 7 cienkich strun; wewnątrz instrumentu poprzeczki wzmacniające; otwory rezonansowe w kształcie litery C lub płomieniste. Viola da braccio Płyta spodnia wypukła bez nachylenia w górnej części; boczki niskie, w części górnej prostopadłe w stosunku do szyjki; krawędzie płyt wystające poza boczki; wąska szyjka bez progów; 4 grube struny; wewnątrz instrumentu podłużna belka basowa; otwory rezonansowe w kształcie „efów”.

Viola Skrzypce William Byrd (1543 – 1623) – Fantasy William Byrd (1543 – 1623) – Fantasy Viole: sopranowa, tenorowa, 2 basowe William Byrd (1543 – 1623) – Fantasy Viole: sopranowa, tenorowa, 2 basowe Anonim XVI w., La volta skrzypce, viola, lutnia

Viola

Skrzypce

Ikonografia, bibliografia, dyskografia Wykorzystane ilustracje pochodzą ze stron internetowych: http://www.wyldesnoyse.co.uk/colchester/instruments.html http://www.wyldesnoyse.co.uk/colchester/pictures.html www.MusicaAntiqua.org http://fontanella.co.uk/2012/ http://www.btinternet.com/~alan.radford/waits_gallery.html http://em.oxfordjournals.org/content/14/4/534.extract http://www.baroquetrumpet.com/egger.htm http://manningsmusicals.co.uk/woodwind/soprano-curtal-dulcian-bassoon/ http://www.dulcians.org http://www.dulcians.org/iconography.htm http://www.rwckit.com/instruments/historical.htm http://www.history.uk.com/historical/images/e_music/ http://www.oldflutes.com/renai.htm http://kimballtrombone.com/trombone-history-timeline/trombone-history-16th-century-2/ http://lutesandguitars.co.uk/htm/cat12.htm http://www.tands.pl/produkty.php#2 http://www.youtube.com/watch?v=mjpFi9bn1do http://orgs.usd.edu/nmm/ http://www.music.iastate.edu/antiqua/instrumt.html http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/ http://www.lutes-strings.de/english/Lauten_Renaissance_V-Venere-Wien.php http://fr.wikipedia.org/wiki/Histoire_du_clavecin http://web.mac.com/vazquezjose/iWeb/Orpheon/Orpheon_Exhibitions.html http://www.orpheon.org/OldSite/Seiten/education/violin.htm http://web.mac.com/vazquezjose/Orpheon/Photos.html Reprodukcje obrazów lub ich fragmentów: Michael Praetorius - Syntagma Musicum Dennis van Alsloot – Procesja w Brukseli Master of Female Half-length - Koncert kobiet Jan Brueghel – Słuch Vittore Carpaccio - Pokazanie Jezusa w świątyni Gaudenzio Ferrari: La Madonna degli aranci Bartolomeo Veneto - Lutnistka Maître des demi-figures - Lutnistka Hans Holbeins d. J. - Lutnia Albrecht Dürer, Skrzydlaty mężczyzna grający na lutni, 1497 Weigand – John Dowland Luis de Milan - Libro de música de vihuela de mano intitulado El maestro (1536) – Orfeusz grający na lutni Paolo Veronese: Wesele w Kanie Girolamo dai Libri - Anioł grający na vihueli a mano, fragment ołtarza Hans Burgkmair - The Triumph of Maximilian Gaudenzio Ferrari: Consort of the Viola da braccio Family Francesco Pagano & Paolo di San Leocadio - Valencia Cathedral Viola da gamba Sylvestro Ganassi: Rogola Rubertina Oratorio del Rosario, S. Domenico, Palermo, Italy – rzeźba anioła Bibliografia: Curt Sachs: Historia instrumentów muzycznych, PWM 1989 Piotr Orawski: Lekcje Muzyki. Średniowiecze i Renesans, Kle 2010 Propozycje przykładów muzycznych: Instruments of the Middle Ages and Renaissance - David Munrow, The Early Music Consort of London (Virgin Veritas)