OD JA DO ZACHOWANIA: PODMIOTOWA KONTROLA LUDZKIEJ AKTYWNOŚCI

Cele osobiste a motywacja do działania (np. Locke & Latham, 1990; Locke i in., 1981; Bandura & Schunk; 1981)   Generalnie rzecz biorąc, cele „ambitne” (challenging) pobudzają do bardziej intensywnych działań i podnoszą poziom wykonania zadań. Cele bardziej specyficzne (kiedy kryterium osiągnięcia celu jest jasno sprecyzowane) - motywują do lepszych wyników, niż cele mniej specyficzne (np. "postarać się jak najlepiej"). Cele proksymalne (bliskie) silniej motywują niż cele dystalne. Dlatego też zadanie odległe - podzielone na odcinki (cele pośrednie) - jest lepiej wykonywane, niż zadanie nie podzielone na takie odcinki.

Jednak: jeżeli ludzie okazują w punkcie wyjścia duże zainteresowanie daną aktywnością (motywacja wewnętrzna wysoka) - ustanawianie celów odległych może lepiej podtrzymywać to zainteresowanie niż ustanawianie celów krótkoterminowych.   Moderatory efektów ustanawiania celów: Wymagające (challenging) cele nie zawsze podnoszą motywację do działania. Ważne moderatory:

(2) Informacja zwrotna (feedback) (1)    Złożoność zadania.   W zadaniach prostych - ustanowienie celu zwiększa wysiłek i podnosi wykowanie. W zadaniach złożonych - niekiedy efekty paradoksalne (pogorszenie wykonania). Silnie motywujący cel może zakłócać procesy "chłodnej" analizy wymogów zadania, niezbędne do osiągnięcia sukcesu. (2)  Informacja zwrotna (feedback) Wymagające cele pobudzają motywację (i podnoszą poziom wykonania) o tyle, o ile ludzie uzyskują informację zwrotną o cząstkowych wynikach swoich działań. Stwierdzono w licznych badaniach, że jeżeli takiej informacji zwrotnej nie ma, samo ustanawianie ambitnych celów nie modyfikuje wykonania.

Koncepcja projektów osobistych Little’a. Projekt osobisty - seria działań zmierzających do osiągnięcia celu (od „zrobienia zakupów” do „odzyskania niepodległości”) Metoda badania - idiograficzna - faza generowania projektów osobistych . Badani proszeni są o podanie wszystkich ważnych dla nich celów lub zadań, które chcą zrealizować), np. takich jak: Pójść z kimś do kina Zrozumieć swojego chłopaka Zrzucić zbędne kilogramy Zostać psychologiem itp.

- faza samooceny projektów osobistych - faza samooceny projektów osobistych. Badani proszeni są o ocenę własnych projektów pod różnymi względami, takimi jak: Znaczenie (ważny czy nieważny) Stopień trudności Stopień przyjemności towarzyszący jego realizacji Postępy w realizacji Poziom stresu związany z jego realizacją Pozytywne lub negatywne skutki Stopień, w jakim jego realizacja wspomaga lub zakłóca realizację innych projektów itp.

Niektóre ustalenia: Generalne zadowolenie z życia – wysoki poziom kontroli nad realizacją projektów, znaczne postępy w realizacji, niski stres. Wysoki poziom neurotyzmu - stres, trudności, negatywne skutki, brak kontroli i postępów; Wysoki poziom sumienności – przyjemność, poczucie panowania, znaczne postępy. Generalnie – dążenia tworzą złożoną sieć wzajemnie ze sobą powiązanych konstruktów.

Wytrwałość w realizacji celów proksymalnych FUNKCJE CELÓW DYSTALNYCH (DĄŻEŃ): Wybór celów proksymalnych Wytrwałość w realizacji celów proksymalnych Subiektywne znaczenie ich realizacji Fantazjowanie i planowanie Zadowolenie z życia   TREŚĆ DĄŻEŃ (CELÓW DYSTALNYCH) A ADAPTACJA (Emmons, 1996) Dążenia dotyczące bliskości (intimacy strivings) Dążenia do władzy i osiągnięć Motywacja wewnętrzna vs. motywacja zewnętrzna (intrinsic vs. extrinsic motivation) Dążenia „ku” vs. dążenia „od” (approach vs. avoidance goals)

FORMALNE CECHY CELÓW A ADAPTACJA Poziom specyfikacji celów (Emmons, 1996) Punktowy vs. przedziałowy charakter celów (Wieczorkowska, 1992)   INTEGRACJA DĄŻEŃ: Kongruencja i koherencja (Sheldon & Kasser, 1994)  Kongruencja – to stopień autonomii dążeń: Tym większa, - im bardziej dążenia jednostki są dla niej osobiście interesujące, ważne i wartościowe, i im mniej postrzeganej presji na ich realizację ze strony sił interpersonalnych (innych osób) bądź intrapersonalnych (np. popędów). Koherencja – wertykalna (stopień, w jakim cele proksymalne służą celom dystalnym), oraz horyzontalna (stopień, w jakim zaangażowanie w realizację danego celu wspomaga realizację innego celu na zbliżonym poziomie specyfikacji).

PROCESY PODMIOTOWEJ KONTROLI   1. ROLA ORIENTACJI NA DZIAŁANIE (KONTROLĘ) Siła woli a orientacja na działanie: koncepcja Rubikonu psychologicznego (H. Heckhausen). Teorie P. Gollwitzera i J. Kuhla. Fazy aktywności: Faza przeddecyzyjna Faza przeddziałaniowa Faza działania Faza podziałaniowa

Stan deliberacyjny a stan implementacyjny. Przejście z fazy deliberacji do implementacji intencji a: zmiany specyficzne (afektywne i poznawcze faworyzowanie wybranej opcji, wyłączanie alternatywnych kierunków działania)   zmiany niespecyficzne (iluzja kontroli, wzrost samooceny, przyrost nierealistycznego optymizmu) Czemu służy stan implementacyjny (orientacji na działanie)? Podjęcie działania Podtrzymanie aktywności Zakończenie aktywności

2. INNE PROCESY SŁUŻĄCE PODTRZYMANIU ORIENTACJI NA KONTROLĘ:   Procesy identyfikacji własnego działania (Vallacher & Wegner, 1987). Każde nasze działanie może być identyfikowane (kategoryzowane) na wiele sposobów i na wielu poziomach (od konkretnego – ruchów - do bardzo abstrakcyjnego - celów). Konsekwencje wysokiego poziomu identyfikacji działania: - zachowanie płynne i zintegrowane - znaczna odporność na zewnętrzne zakłócenia - poczucie panowania i dobry nastrój Konsekwencje niskiego poziomu identyfikacji działania: - niski stopień organizacji działania - duża podatność na dystrakcję - brak poczucia panowania - negatynwe emocje (lęk, rozdrażnienie) Konkluzja: Wysoki poziom identyfikacji własnego działania sprzyja podtrzymaniu orientacji na kontrolę.

Zaangażowanie umysłu (mindfulness) a "bezmyślność” (mindlessness) - koncepcja E. Langer (1989). Procesy naprzemienne.   Zaangażowanie umysłu – w sytuacjach nowych, wymagających twórczej adaptacji. W tym stanie psychologicznym: -     wzrost wrażliwości percepcyjnej na zróżnicowanie i nietypowość obiektów, -     zastanawianie się, -     dokonywanie nowych rozróżnień pojęciowych. -   Bezmyślność (stan zredukowanej aktywności poznawczej) – dominuje przy wykonywaniu dobrze znanych, rutynowych czynności. W tym stanie psychologicznym. W tym stanie psychologicznym: -    zredukowanie świadomej, kontrolowanej aktywności poznawczej, -    niedostrzeganie zdarzeń nietypowych -   automatyczne stosowanie wcześniej nabytych kategorii poznawczych i programów czynności  Konkluzja: zaangażowanie myślowe sprzyja utrzymaniu orientacji na działanie i rozwiązywaniu zadań osobistych.

3. NASTĘPSTWA DEPRYWACJA KONTROLI   Pozytywne następstwa deprywacji kontroli: (Brehm, Pittman, Taylor)    -         procesy reaktancji: zagrożenie wolności wyboru podnosi atrakcyjność zakazanej opcji, zwiększa skłonność do podejmowania działań zagrożonych eliminacją, i wzbudza wrogość wobec źródła ograniczenia wolności     -         pobudzenie motywacji do kontroli: wzrost wysiłku poznawczego, przestawienie się z heurystycznych na systematyczne strategie pobierania i przetwarzania informacji. -         Wzbudzenie procesów adaptacji poznawczej do zagrożenia: próba zrozumienia sytuacji (m.in. analiza przyczyn utraty kontroli), odbudowa zaufania do siebie, wypróbowywanie strategii kontrolujących.

Negatywne następstwa deprywacji kontroli:   wyuczona bezradność (Seligman): wystąpienie deficytu poznawczego, motywacyjnego, i afektywnego; orientacja na stan (Kuhl): wystąpienie tzw. zdegenerowanej intencji + ruminacje (nie możemy „odkleić się” od negatywnych doświadczeń): utrudnienie wejścia w orientację na działanie. wyczerpanie poznawcze (Kofta & Sędek): deficyt twórczej aktywności zadaniowej (np. generowanie hipotez) + ograniczenie dostępnych zasobów poznawczych – utrudnienie realizacji bardziej złożonych czynności i operacji umysłowych.    Od czego może zależeć wystąpienie pozytywnych lub negatywnych skutków deprywacji kontroli? -         czas trwania deprywacji -         czy występuje poczucie beznadziejności wysiłków? -         Czynniki osobowościowe (np. stabilne przekonania na temat natury ludzkiej inteligencji, por. Dweck).

KONCEPCJA CAROL DWECK (1990)    CELE A KONTROLA DZIAŁANIA: Przekonania o naturze inteligencji, rodzaj celów, a zachowanie w sytuacjach edukacyjnych    Dwa style reagowania na trudności (np. niepowodzenia) u dzieci szkolnych: styl bezradny (helpless style): W reakcji na trudności: - negatywne samooceny ("Nie jestem w tym dobry", "To mój błąd"); - doznawanie nudy, niepokoju, awersji wobec zadania. - traktowanie trudności jako porażek - wskaźników braku zdolności; trudności jako źródło negatywnych prognoz na przyszłość; styl zaradny (mastery-oriented style): W reakcji na trudności: - pozytywne samooceny ("Zrobiłem to przedtem, zrobię to znowu” - doznawanie pobudzenia, zainteresowanie zadaniem (pobudzenie motywacji wewnętrznej) - traktowanie trudności jako wyzwania - czasowego kłopotu, który jest doskonałą okazją do nauczenia się czegoś

PRZESŁANKI: różna koncepcja inteligencji i różne cele   bezradni - widzą inteligencję jako niezmienny byt (entity beliefs) zaradni - widzą inteligencję jako coś co podlega rozwojowi (incremental beliefs) Dla osoby bezradnej - celem jest spełnienie określonego standardu wykonania (performance goals) dla osoby zaradnej - celem jest rozwój własnych kompetencji - zdolności, umiejętności (learning goals)

Charakter celów edukacyjnych Spełnić określone Nauczyć się wymiary różnic kryterium wykonania czegoś nowego ---------------------------------------------------------------- Ogólny pogląd na Są czymś Są czymś co naturę zdolności niezmiennnym, można rozwijać, danym raz podnosić na wyższy na zawsze poziom   Typ reakcji na Orientacja Orientacja trudności w nauce bezradnościowa zaradnościowa sposób trakto- zagrożenie wyzwanie wania trudności wytrwałość mała duża emocje lęk, napięcie ciekawość, ożywienie atrybucja do braku zdolności do braku wysiłku trudności rodzaj motywacja motywacja motywacji zewnętrzna wewnętrzna