ŻYCIE RELIGIJNE W POLSCE autor: Katarzyna Jarkiewicz

SPIS TREŚCI stan religijności struktura wyznaniowa praktyki religijne polscy katolicy na tle Europy mniejszości religijne informacje na temat mniejszości religijnych stosunek do nauczania kościelnego stosunek do instytucji Kościoła wnioski z badań ekumenizm a antysemityzm

STAN RELIGIJNOŚCI Badania CBOS z 2005 roku podają, iż: 58% Polaków to wierzący i praktykujący regularnie, 29% - wierzący i praktykujący nieregularnie, 10% - wierzący, ale niepraktykujący, 1% - niewierzący, ale chodzący do kościoła, 2% - niewierzący i niepraktykujący. W porównaniu z okresem PRL zmalała grupa osób konsekwentnie niewierzących i niepraktykujących.

STRUKTURA WYZNANIOWA 90,1% obywateli polskich to katolicy (w tym Ormianie i Neounici). Na mocy bulli papieża Jana Pawła II Polska została podzielona w 1996 roku na 40 diecezji i 13 metropolii łacińskich oraz jedną bizantyjsko-ukraińską - władzę kościelną w diecezjach sprawują biskupi, tworzący Episkopat (przewodniczącym Konferencji Episkopatu jest od 1981 roku aktualny Prymas Polski, kardynał Józef Glemp).

STRUKTURA WYZNANIOWA Na terenie całego kraju, a także poza jego granicami, prowadzą działalność różne organizacje oraz instytucje duszpasterskie (np. Polskie Misje Katolickie działające głównie w krajach Trzeciego Świata) i katechetyczne (zajmujące się m.in. nauczaniem religii w szkołach) oraz kilkadziesiąt zakonów, zarówno męskich, jak i żeńskich (m.in. Franciszkanie, Jezuici, Dominikanie, Michalici, Salezjanie, Redemptoryści, Elżbietanki, Urszulanki i Szarytki).

STRUKTURA WYZNANIOWA 1,6% stanowią prawosławni, głównie przedstawiciele mniejszości białoruskiej, mieszkający na terenie wschodnich województw. 0,4% Polaków to protestanci (Kościół Ewangelicko- Augsburski liczy ponad 85 tysięcy wiernych, Wspólnota Zielonoświątkowa - około 17 tysięcy, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego - 10 tysięcy, pozostałe protestanckie związki wyznaniowe skupiają około 5-6 tysięcy wiernych), 0,1% starokatolicy, Świadkami Jehowy jest ponad 128 tys. osób, Polaków bez wyznania jest 7,45%.

PRAKTYKI RELIGIJNE Cechą charakterystyczną polskiej religijności jest przywiązanie do tradycyjnych praktyk i obrzędów chrześcijańskich takich jak: pielgrzymki do miejsc świętych, procesje liturgiczne (np. w Święto Bożego Ciała), rekolekcje adwentowe i wielkopostne, odpusty parafialne. Szczególną rolę pełni kult Matki Bożej, czczonej zwłaszcza w Obrazie Jasnogórskiej Czarnej Madonny czy Matki Bożej Bolesnej w Licheniu, a także w licznych, mniejszych sanktuariach maryjnych rozsianych po całym kraju (Kalwaria Zebrzydowska, Gietrzwałd, Piekary Śląskie).

PRAKTYKI RELIGIJNE Co roku z polskich kościołów ubywa 400 tys. katolików. 94 proc. Polaków uważa się za katolików, niemniej w 2005 roku do kościoła w niedzielę uczęszczało zaledwie 45 proc. wiernych. 16% z uczęszczających na msze przyjmuje komunię. Tendencja spadkowa utrzymuje się od 1982 roku, kiedy na mszę chodziło 57 proc. katolików. Najwięcej wiernych gromadzi się w świątyniach w diecezji rzeszowskiej (71%), tarnowskiej (69%), przemyskiej (63%), opolskiej (52%), pelplińskiej i bielsko-żywieckiej (51%), najmniej wiernych jest obecnych w niedzielę na mszy w sosnowieckiej (32%), szczecińsko – kamienieckiej (30%) i łódzkiej (29%).

POLSCY KATOLICY NA TLE EUROPY W uznawaniu się za osoby wierzące Polacy (95%) ustępują tylko Grekom (96%) i Maltańczykom (99%). W deklarowaniu praktyk religijnych wyprzedzają nas mieszkańcy Malty (83%) i Irlandii (65%).

MNIEJSZOŚCI RELIGIJNE W Polsce obok Kościoła rzymsko-katolickiego istnieje około 150 różnych wyznań. Część z nich to Kościoły o wielowiekowej tradycji takie jak np. Kościół prawosławny, luterański, Związek Wyznawców Religii Mojżeszowej, część to młodsze ugrupowania religijne takie jak np. Zielonoświątkowcy, Mariawici, Świadkowie Jehowy i inne.

INFORMACJE NA TEMAT MNIEJSZOŚCI RELIGIJNYCH Przeważająca większość Polaków (90%) zetknęła się z informacjami na temat innych wyznań – najbardziej popularnym źródłem informacji o mniejszościach wyznaniowych jest telewizja (72%), rzadziej wybierano pozostałe opcje (rodzinę, prasę, Kościół). Zaledwie 10% badanych stwierdziło, że nie dotarły do nich informacje o innych wyznaniach, bądź nie interesują się tymi sprawami.

INFORMACJE NA TEMAT MNIEJSZOŚCI RELIGIJNYCH Większość Polaków (prawie 60%) zadeklarowała, że zna osoby, które są wyznawcami innych religii, nie miało takich kontaktów dwie piąte (39%) badanych. Średnio jedna osoba zetknęła się z przedstawicielami dwóch wyznań - najczęściej respondenci mieli kontakt ze Świadkami Jehowy (52%), jedna piąta badanych zadeklarowała, że zna osoby wyznania prawosławnego, co dziesiąty Polak zetknął się z Zielonoświątkowcami. Zaledwie 7% osób stwierdziło, że zna wyznawców judaizmu.

STOSUNEK DO NAUCZANIA KOŚCIELNEGO Aż 94% Polaków zapewniało w 2004 roku, że w życiu stara się kierować zasadami zawartymi w dziesięciu przykazaniach. Blisko połowa (42%) deklaruje, że robi to w sposób zdecydowany. Nikt nie odrzuca Dekalogu w sposób zdecydowany, a jedynie 3% ankietowanych przyznaje, że raczej nie znajduje on zastosowania w ich życiu.

STOSUNEK DO NAUCZANIA KOŚCIELNEGO Poglądy Polaków na życie w równym stopniu kształtują własne przemyślenia (81%), jak i papież (80%– można się domyślać, że chodziło o Jana Pawła II, chociaż z raportu CBOS-u to nie wynikało). Na trzecim miejscu znaleźli się rodzice (77%), dopiero na czwartym miejscu znajdują się zasady wyznawanej wiary (64%).

STOSUNEK DO NAUCZANIA KOŚCIELNEGO Ponad połowa badanych (53%) uważa, że nie można mówić o obiektywnym wymiarze istnienia dobra i zła; ich zdaniem, to, czy dane postępowanie uznaje się za właściwe, czy też naganne, w znacznym stopniu jest uwarunkowane różnymi okolicznościami. Zaledwie 38% Polaków jest przekonanych, że można mówić o istnieniu jasnych i mających zastosowanie do wszystkich – niezależnie od okoliczności – zasad, które określają, co jest dobre, a co złe. O istnieniu obiektywnych norm dobra i zła w większym stopniu są przeświadczeni Polacy wykształceni i mieszkający w największych miastach.

STOSUNEK DO NAUCZANIA KOŚCIELNEGO Niemal połowa ankietowanych (46%) twierdzi, że rozstrzyganie o tym, czym jest dobro, a czym zło, powinno być przede wszystkim wewnętrzną sprawą każdego człowieka. Tylko 27% Polaków uznaje, że podstawą rozróżniania dobra i zła powinno być prawo Boże. 22% określanie, co jest dobrem, a co złem, pozostawia społeczeństwu. Z badań CBOS wynika, że prawo do decydowania o dobru i złu chcą dla siebie zachować przede wszystkim ludzie o najwyższych dochodach, nieuczestniczący w praktykach religijnych oraz deklarujący lewicowe poglądy polityczne.

STOSUNEK DO NAUCZANIA KOŚCIELNEGO Jedynie co trzeci Polak (31%) twierdzi, że należy mieć wyraźne zasady moralne i trzymać się ich w każdej sytuacji. Jedna trzecia dopuszcza odstępstwa w wyjątkowych sytuacjach, a 14% w ogóle odrzuca potrzebę posiadania w życiu wyraźnych i stałych norm moralnych. Z badań wynika, że im ktoś bardziej religijny, tym bardziej uznaje potrzebę takich zasad; jednak deklarowany przez sporą część Polaków indywidualizm i relatywizm w sferze szeroko rozumianej moralności nie znajduje wyraźnego przełożenia na ocenę wagi poszczególnych wartości w życiu codziennym.

STOSUNEK DO NAUCZANIA KOŚCIELNEGO W równym stopniu cenimy szczęście rodzinne i dobre zdrowie - aż 90 procent ankietowanych oceniło te wartości jako najważniejsze w życiu codziennym. Na kolejnych miejscach w „polskim systemie wartości” znalazły się: uczciwe życie, szacunek innych ludzi, spokój, pomyślność ojczyzny, wykształcenie, praca zawodowa, przyjaźń, wolność głoszenia poglądów. 81 procent za bardzo ważną w życiu uznało wiarę (ale tylko 19% za najważniejszą). Wbrew temu, co można by sądzić na podstawie promowanego przez największe media modelu życia, tylko 44% Polaków za ważne uznaje sukces i sławę, a o 2% więcej do wartości zalicza życie pełne przygód i wrażeń.

STOSUNEK DO NAUCZANIA KOŚCIELNEGO CBOS zapytał też Polaków o najbardziej pożądane cechy pozwalające funkcjonować w życiu społecznym - 39% ankietowanych wskazało miłość rodzinną, na drugim miejscu znalazła się uczciwość (24%), potem pracowitość i szacunek drugiego człowieka (po 10%). 5% Polaków za najważniejszą cechę w codziennym życiu uznaje religijność, na dalszych miejscach znalazły się: wierność partnerowi, patriotyzm, prawdomówność, przestrzeganie prawa, tolerancja, korzystanie z życia, spryt, przebojowość.

STOSUNEK DO NAUCZANIA KOŚCIELNEGO Na pierwszym miejscu wśród zachowań negatywnych znalazło się wykorzystywanie pracowników przez pracodawców (96%). Niemal tak samo negatywnie oceniamy przyjmowanie (94%) i wręczanie łapówek (91%), na czwartym miejscu znalazło się bicie dzieci, potem wykorzystywanie stanowiska służbowego dla prywaty.

STOSUNEK DO NAUCZANIA KOŚCIELNEGO 88% za zawsze złe i niemożliwe do usprawiedliwienia uważa zdradzanie współmałżonka, przerywanie ciąży jest zdecydowanie złe tylko dla trzech czwartych Polaków, 69% ankietowanych stwierdziło, że czymś zdecydowanie złym jest homoseksualizm, natomiast eutanazję negatywnie ocenia tylko 60% Polaków, rozwód jest złem zaledwie dla 54%, a życie w związku bez ślubu dla 44%. Jeszcze bardziej liberalnie oceniamy współżycie seksualne przed ślubem (za złe uważa je 32% Polaków i Polek, natomiast 46% uważa, że nie ma w tym nic złego) oraz stosowanie środków antykoncepcyjnych (złe według 28% nie ma w tym nic złego według 48%).

STOSUNEK DO INSTYTUCJI KOŚCIOŁA Kościół jest jedną z niewielu instytucji, która cieszy się nadal sporym, choć malejącym zaufaniem (spadek od 1990 r. o 12 % - warto jednak zauważyć, że niemal w całej Europie Kościół jest jedną z nielicznych instytucji zaufania publicznego). Najbardziej popularną osobą wśród duchowieństwa jest kard. Franciszek Macharski (83% pozytywnych ocen w 2005 roku); negatywne oceny zyskali o. Tadeusz Rydzyk (56%), ks. Henryk Jankowski (53%) i kard. Józef Glemp (26%).

STOSUNEK DO INSTYTUCJI KOŚCIOŁA Kościołowi ufało w 2005 roku 72% Polaków, 54% badanych było przekonanych, że władze państwowe powinny kierować się zasadami nauki społecznej Kościoła. Ponad jedna trzecia Polaków twierdzi uparcie, że Kościół jest przede wszystkim zainteresowany władzą doczesną, co oznacza, że jest naturalnym sojusznikiem bogatych i potężnych). Zdecydowana większość wiernych sądzi, iż jest to instytucja nader bogata (dostrzegamy kontrast między naszym mniej lub bardziej prawdziwym ubóstwem, a rzekomą zasobnością kleru).

WNIOSKI Z BADAŃ Wg socjologów religii nasz stosunek do Kościoła to zaawansowana schizofrenia - nie życzymy sobie, by Kościół mieszał się do polityki, nie chcemy go widzieć przy władzy, uważamy, że jego wskazania w dziedzinie społecznej i politycznej są niewiele warte, a co ważne, nie życzymy sobie takich pouczeń z ambony. Ponad połowa wiernych nie chce żadnych porad dotyczących indywidualnego postępowania, tym samym powiadając, że nie będzie ich nikt pouczał, jak i z kim mają uprawiać seks czy robić interesy.

WNIOSKI Z BADAŃ Dziwaczny stosunek Polaków do wiary i Kościoła nie wiąże się z liberalizacją postaw moralnych, bo rośnie odsetek osób twierdzących, że istnieją niepodważalne zasady, które pozwalają odróżnić dobro od zła - mówi się wręcz o usztywnieniu postaw religijnych, a w każdym razie lubimy potępiać bliźnich za odstępstwa od wiary; wydajemy surowe oceny, stanowczo osądzamy innych (rzadziej siebie), a zarazem sceptycznie odnosimy się do pouczeń Kościoła.

WNIOSKI Z BADAŃ Nie tylko zachowujemy dystans do nauk etycznych, ale również skłonni jesteśmy postępować i myśleć tak, jakby religia zaczynała się i kończyła w kościelnym budynku, w domu już obowiązują odmienne reguły.

EKUMENIZM A ANTYSEMITYZM 93% respondentów CBOS uważa, że dialog z innymi religiami powinien być pogłębiony, 4% jest przeciwnego zdania. Żydów wg spisu z 2002 roku jest 1100 osób. 12% Polaków, zarówno w 1992 roku, jak i w 2002 roku, uważało, że Żydzi są winni śmierci Jezusa. Antysemitów nowoczesnych, tj. ludzi twierdzących, iż Żydzi mają decydujący wpływ na życie społeczne i gospodarcze, było więcej w 2002 roku, niż w 1992 roku.

EKUMENIZM A ANTYSEMITYZM Przekonanie o żydowskim spisku jest mocno rozpowszechnione wśród osób lepiej wykształconych, wśród których jest też więcej przeciwników antysemitów. Poziom antysemityzmu spada wśród osób młodych - najwięcej tradycyjnych antysemitów jest na wsi i w małych miasteczkach. Nowoczesny antysemityzm występuje w dawnym zaborze rosyjskim, gdzie jest też najwięcej przeciwników antysemityzmu, tradycyjny antysemityzm jest najczęstszy w południowo – wschodniej Polsce, dawnej Galicji. Tradycyjni antysemici są w elektoracie Samoobrony, nowocześni wśród zwolenników LPR.

BIBLIOGRAFIA Prezentację przygotowano w oparciu o prace: N. Jackowska, Kościół katolicki w Polsce, Wydawnictwo GAUDENTINUM, Poznań 2003, Statystyka diecezji Kościoła katolickiego w Polsce 1992-2004, Wydawnictwo Pallotinum, Warszawa 2006, Z. Zieliński, Kościół w Polsce 1944-2002, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Warszawa 2003 oraz w oparciu o informacje ze strony internetowej www.poland.gov.pl oraz www.cbos.pl.