Historia i dzieje języka, alfabetu i pisma. oprac. Agnieszka Zajkowska

Pismo Zarówno język, jak i pismo są systemami uporządkowanych znaków, nazywanych inaczej kodami. Pismo jest kodem, który pozwala na trwałe i precyzyjne przedstawienie myśli. Jest to system znaków, pozwalających na widzialne utrwalanie myśli w konkretnym języku. Pismo pojawiło się stosunkowo późno (ok. 5-6 tys. lat temu). Zaczątkami pisma były środki mnemotechniczne (ułatwiające zapamiętanie): karby, pismo węzełkowe (peruwiańskie kipu), pismo muszelkowe (wampum, używane przez Irokezów w Ameryce Północnej). Właściwe pismo rozwinęło się z piktografii (przedstawienia rysunkowe, obrazkowe).

Pismo obrazkowe około 25 000 lat temu Francja, Lascaux, rysunek konia i żubra http://wiem.onet.pl Pismo piktograficzne (łac. pictus – malowany, gr. grapho – piszę), używane było przez Sumerów, lud zamieszkujący Mezopotamię. Wizerunki malowano, ryto lub rysowano ręcznie stosując odpowiednie narzędzia (węgiel drzewny i barwniki uzyskiwane z minerałów, które mieszano ze śliną lub wodą).

Pismo klinowe Sumerowie, 3000 lat p.n.e. W pierwotnej postaci klinowe pismo sumeryjskie było pismem piktograficznym (obrazkowym), z czasem obrazki - znaki zaczęły oznaczać również sylaby. Pismo klinowe Sumerów zawierające początkowo 2000 symboli z czasem zostało ograniczone do około 500 symboli. W  rozwiniętej postaci klinowe pismo sumeryjskie składało się z: ideogramów - znaków oznaczających całe wyrazy. znaków o wartości fonetycznej oznaczającej 4 samogłoski i kilkaset sylab. determinatywów - znaków występujących przed lub po wyrazach i służących do określenia kategorii znaczeniowych.

Zapiski wykonywano ręcznie na glinianej tabliczce dwustronnie odciskając znaki odpowiednio przyciętą trzciną (rylcem), później tabliczkę wypalano na słońcu. Przed zapisaniem tabliczki liniowano za pomocą napiętego sznurka dla uzyskania równości wierszy i odpowiedniego układu kolumn pisma. Sumeryjskie pismo klinowe. Muzeum Watykańskie. Autor: Szaleńcowa Anna. http://wiem.onet.pl

Od VII wieku p.n.e. pismo klinowe wypierane było przez alfabetyczne, którego znajomość przynieśli ze sobą Aramejczycy. Posługiwali się oni od ok. X wieku p.n.e. alfabetem w jego wschodniej odmianie, która przez nich rozpowszechniona przyjęła nazwę aramejskiej.

Starożytny Egipt 3000 lat p.n.e. Pismo egipskie występuje w 3 postaciach: hieroglificzne, (gr. hieraglyphika – święte pismo) - ryte w kamieniu (do III wieku n.e.), używane do celów sakralnych i reprezentacyjnych. Hieroglif wyryty w kamieniu Kamień z Rosetty

2) hieratyczne, (tzw. pismo kapłańskie), które stanowiło uproszczoną formę hieroglifów, stosowaną w środowiskach świątynnych do pisania tekstów o charakterze religijnym. Używane od pisania na ostrakonach i papirusie przy użyciu pędzelka z trzciny i „czarnego tuszu”. Pismo Hieratyczne

3) demotyczne, (gr. demotica – ludowe), używane od VII wieku p. Chr 3) demotyczne, (gr. demotica – ludowe), używane od VII wieku p.Chr. służące do szybkiego zapisu w celach urzędniczych i handlowych. Od Okresu Ptolemejskiego stosowane również do tekstów literackich, naukowych i religijnych. Pismo te potocznie nazywano kursywą (łac. cursus – bieg, pośpiech, cursiva – pismo pośpieszne). Pismo demotyczne

Pismo koptyjskie Gdy Egipt zaczął ulegać wpływom kultury greckiej ukształtował się nowy rodzaj pisma oparty na alfabecie greckim. Do tegoż alfabetu Egipcjanie dodali siedem znaków tworząc w ten sposób pismo koptyjskie. Weszło ono do użytku ok. III wieku n.e. Posługiwali się nim chrześcijanie egipscy, których zwano Koptami. Pismo koptyjskie

Pismo fenickie Fenicjanie, 2000 lat p.n.e. Fenicjanie, handlowy lud przejął i zreformował w XIII wieku p.n.e. północnosemickie pismo alfabetyczne i rozpowszechnił je następnie w rejonie Morza Śródziemnego, gdzie między innymi zetknęli się z nimi Grecy. Pismo to posiadało 22 litery oznaczające spółgłoski. Brak było liter odpowiadających samogłoskom. Litery miały kształty geometryczne i były kreślone za pomocą znaków liniowych.

Znaki pisano ręcznie za pomocą pióra i specjalnego atramentu. Pisano od strony prawej ku lewej, a poszczególne wyrazy oddzielano pionową kreską. W piśmie tym nie było znaków przestankowych. Znaki pisano ręcznie za pomocą pióra i specjalnego atramentu. Pismo fenickie stało się podstawą alfabetu greckiego.

Starożytna Grecja Grecy przyjęty od Fenicjan alfabet dostosowali do swych potrzeb: dodano nowe litery – samogłoski, zmieniono oznaczenia i kształt liter oraz kierunek pisma. Pisano wyłącznie dużymi literami. W V wieku p.Chr. Grecy posiadali już alfabet składający się z dwudziestu czterech liter (17 spółgłosek i 7 samogłosek). Początkowo pisano tak, jak Fenicjanie (od prawej do lewej strony), później zmodyfikowano ten sposób pisząc raz od prawej, raz od lewej, aż w końcu pisano w sposób przyjęty aż do dziś - od lewej do prawej.

Do najstarszych zabytków alfabetycznego pisma greckiego należy waza dipylońska. Pismo greckie cechowała prostota, przewaga kreski pionowej i jednakowa wysokość liter oraz stosowanie form trójkątnych i okrągłych.

Dalsza ewolucja pisma rozwinęła się w kierunku stylów, powstało pismo "większe" - majuskuła oraz pismo "małe" - minuskuła. Majuskuła (łac. majuskulus - większy) to pismo, którego wszystkie litery są duże i posiadają jednakową wysokość. Używano jej w piśmie książkowym oraz do rycia w kamieniu. Była to pierwotna wersja pisma zarówno w starożytnej Grecji, jak i w Rzymie. Minuskuła (łac. minusculus - bardzo mały). Pismo składające się z małych liter o różnej wysokości. Dają się one wpisać między cztery poziome linie: a b c d e f g.

Zmiana materiału pisarskiego z papirusu na pergamin wpłynęła na modyfikacje pisma. Gładki pergamin pozwalał na kreślenie linii zaokrąglonych. Tak powstała uncjała. Pismo to zaczęto stosować na początku naszej ery. W VII wieku uncjała przestała być używana do pisania całych kodeksów, długo jeszcze używano jej do pisania nagłówków. Grecka uncjała

Starożytny Rzym Rzymianie przejęli pismo od Greków za pośrednictwem Etrusków w VII w. p.n.e. Dokonali jego modyfikacji do swych wyobrażeń i celów: zmienili kształt liter i oznaczenia dźwięków. Wczesny alfabet składał się z 21 liter, w I w. dodano do niego Z i Y. Do najstarszych zabytków tego pisma należą inskrypcje, najsłynniejszą jest tzw. Stela Romulusa. Fragmenty Stela Romulusa Lapis Niger

Najstarszym i najwytworniejszym pismem była kapitała Najstarszym i najwytworniejszym pismem była kapitała. Rozróżniono dwie odmiany tego pisma: kapitała elegancka (kwadratowa) odmiana o szlachetnym kształcie liter, służącym do dziś za wzór do wersalików w piśmie drukarskim, litery pisane (ryte) były na planie kwadratu, miały tę samą wysokość i mieściły się w schemacie dwóch linii. Walor estetyczny tego rodzaju pisma jest niezaprzeczalny, ten rodzaj stosowano do pisania na kamieniu. kapitała chłopska - pismo skromniejsze i mniej staranne, wykonywane za pomocą linii lekko wygiętych, rzadziej występują elementy poziome. Używano jej do pisania na papirusie, pergaminie i tabliczkach woskowych. W obu odmianach kapitały nie stosowano odstępów między wyrazami.

Średniowiecze – czasy współczesne Alfabet łaciński rozprzestrzenił się razem z armią rzymską w niemal całej Europie. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego to mnisi podtrzymywali w Europie umiejętność czytania i pisania. Do Polski pismo przybyło wraz z chrześcijaństwem z Czech. Pierwszymi ośrodkami oświaty były klasztory. Tam powstają pierwsze na ziemiach polskich dokumenty i księgi – kodeksy w języku łacińskim. Z łaciny wywodzi się alfabet polski. Dodano jednak 11 liter: ą, ć, ę, j, ł, ó, ś, u, w, ż, ź. Dokonały tego wpływy chrześcijańskie i organizacja kościoła. Stopniowo w tekstach łacińskich zaczynają się pojawiać pojedyncze słowa polskie.

Bibliografia Bieńkowska Barbara, Chamerska Halina, Zarys dziejów książki, Warszawa, Wydaw. Spółdzielcze, 1987 Encyklopedia Onet http://wiem.onet.pl Encyklopedia PWN http://encyklopedia.pwn.pl Koliński Rafał :Jak powstawał alfabet?, Wiedza i Życie 1996 nr 9 http://www.wiedzaizycie.pl/96094000.htm Lawecka Dorota : Początki pisma w Mezopotamii http://www.biskupin.pl/gazeta/poczpism.htm Wirtualna historia książki i bibliotek http://www.wsp.krakow.pl/whk/