Nowy „zaawansowany” test teorii umysłu: dowody pochodzące z badań dzieci i adolescentów z syndromem Aspergera. Opracowanie: Iwona Garcarz

Zaburzenia wchodzące w skład kategorii Uogólnionych Zaburzeń Rozwoju (Spektrum Autyzmu)‏ Autyzm Zespół Retta Dziecięce Zaburzenie dezintegracyjne Zespół Aspergera Niespecyficzne Uogólnione Zaburzenie Rozwoju Cechy wspólne: Znaczny deficyt w rozwoju społecznym (interakcje społeczne). Znaczny deficyt w rozwoju komunikowania się. Znaczny deficyt w sferze zachowania (ograniczenie aktywności do niewielu, stereotypowych zachowań).‏

Charakterystyka osób z autystycznego spektrum: Opis kliniczny Nierówne tempo rozwoju różnych funkcji. Ograniczona ekspresja emocji. Nietypowe zabawy (brak wyobraźni, stereotypowe, powtarzające się ruchy)‏. Zaburzone (nietypowe) zachowania ruchowe. Nadwrażliwość lub obniżona wrażliwość na stymulację. Zaburzone (nietypowe) użycie przedmiotów (samostymulacja, przesadne zainteresowanie jakąś częścią przedmiotu, skupienie na jednym aspekcie, przywiązanie do jednego przedmiotu).‏ Przywiązanie do rutyny. Charakterystyka osób z autystycznego spektrum: Geniusze, żyjący we własnym świecie. Posługują się niezwykłą pamięcią wzrokową. Brakuje im umiejętności przetwarzania skomplikowanych informacji na wysokim poziomie i przechowywania danych w sposób całościowy.

AUTYZM Autyzm to zaburzenie rozwojowe, charakteryzujące się uszkodzeniem różnych struktur mózgu, które najczęściej ujawnia się w ciągu pierwszych trzech lat życia jako rezultat zaburzenia neurologicznego, które oddziałuje na funkcje pracy mózgu. Autyzm ma wpływ na rozwój mózgu w sferach rozumowania, kontaktów społecznych oraz porozumiewania się. Dzieci i dorośli z autyzmem najczęściej mają kłopoty z komunikacją w grupie i wspólnych czynnościach. Zaburzenia utrudniają im porozumienie z innymi i stosunek do świata zewnętrznego.

Autyzm Autyzm jest zespołem zaburzeń o różnym stopniu nasilenia, które występują już we wczesnym dzieciństwie, między pierwszym a trzecim rokiem życia dziecka. Dzieci autystyczne rozwijają się w zasadzie normalnie aż do 24-30 miesiąca, kiedy to rodzice mogą zauważyć opóźnienie w mowie, zabawach lub kontakcie z dzieckiem. Cechy charakterystyczne dla dzieci autystycznych: Zaburzenia mowy (mowa rozwija się słabo lub wcale), Zaburzenia zdolności do inicjowania lub podtrzymywania rozmowy, przywiązywanie do niektórych słów i nadużywanie ich. Używanie słów bez znaczenia. Lepsza komunikacja za pomocą języka pisanego. Porozumiewanie się gestami zamiast słów. Słaba możliwość skupienia uwagi. Nieprawidłowości w kontaktach społecznych. Kłopoty z ekspresją własnych uczuć i emocji. Przymusowe czynności, rytuały.

Cechy charakterystyczne dla dzieci autystycznych: Dziecko woli spędzać czas samo niż z innym, nie interesuje się zawieraniem przyjaźni, słaby kontakt wzrokowy, mało się uśmiecha. Nadwrażliwość na dotyk lub brak reakcji na ból, wzrok, słuch, dotyk, ból, węch, smak mogą być mniej lub bardziej upośledzone. Brak spontaniczności lub pomysłowości w zabawach, nie proponuje czynności, nie wymyśla zabaw. Nadpobudliwość lub otępienie, częste wybuchy złego humoru bez powodu, uparte przywiązanie do jednego przedmiotu lub osoby, może okazywać agresję lub autoagresję.

Kryteria diagnozy Autyzmu w DSM-IV A.Sześć (lub więcej) z kategorii (1), (2) i (3) z co najmniej dwoma kryteriami z kategorii (1) i co najmniej jednym kryterium z kategorii (2) i (3). Kategoria 1 Zaburzenie umiejętności nawiązywania i utrzymywania interakcji społecznych, manifestujące się przez: a. wyraźny niedorozwój niewerbalnych zachowań społecznych (kontakt wzrokowy, odpowiedni wyraz twarzy, postura i odpowiednia gestykulacja)‏ b. niedorozwój w relacjach z rówieśnikami w porównaniu z wiekiem chronologicznym c. brak motywacji do spontanicznego dzielenia się z innymi swoimi zainteresowaniami, osiągnięciami, radościami d. brak wzajemności w kontaktach społecznych

Kategoria 2 Zaburzenie w rozwoju komunikowania się z innym manifestujące się co najmniej jednym z kryteriów: Opóźnienie lub całkowity brak rozwoju języka mówionego. U osób mówiących, brak umiejętności zainicjowania lub prowadzenia konwersacji. Stereotypowe lub dziwne użycie języka. Brak zabawy tematycznej. Kategoria 3 Ograniczony repertuar zachowań, powtarzające się, stereotypowe zachowania, zainteresowania i aktywności: Silna fiksacja na jednym zainteresowaniu, które jest nietypowe z powodu intensywności albo tematyki. Sztywne przywiązanie do niefunkcjonalnej rutyny lub rytuału stereotypowe ruchy. Fiksacja na nieistotnych częściach przedmiotów

B) Opóźnienie lub deficyt w co najmniej jednej ze sfer (1) interakcje społeczne, (2) język użyty w społecznej komunikacji (3) zabawa tematyczna (symboliczna)‏ (C) Zaburzenia nie da się lepiej wyjaśnić przez zespół Retta lub przez Dziecięce Zaburzenie Dezintegracyjne Przyczyny autyzmu: Podłoże psychologiczne: Leo Kanner – wychowywanie dziecka przez „zimnych”, obojętnych rodziców. Zakażenie prenatalne lub okołoporodowe. Uwarunkowania dziedziczne. Uwarunkowania genetyczne. Uwarunkowania neuroanatomiczne.

Uwarunkowania genetyczne: Uwarunkowania neuroanatomiczne U jednojajowych bliźniaków współwystępowanie w 31-91% a u dwujajowych 5%. W populacji Autyzm występuje z częstością 0,15% a jeśli jedno dziecko cierpi na Autyzm to szansa, że drugi też będzie miał autyzm jest 2,2%-4,5%. Znaleziono uszkodzenia chromosomu 11. Niedorozwój genu neuroxin 1, odpowiedzialnego za produkcję białka, które wpływa na dojrzewanie mózgu i tworzenie się połączeń neuronalnych we wczesnym okresie rozwoju. Uwarunkowania neuroanatomiczne Mózg większy od normy a gęstość synaps mniejsza w pewnych obszarach mózgu i większa niż norma w innych. System limbiczny-niedoczynność. Ciało migdałowate-niedoczynność. Płaty czołowe-niedoczynność.

Częstość występowania Autyzmu Zależnie od kryteriów użytych do diagnozy podawane są różne częstości. Jeśli używamy kryteriów DSM-IV to Autyzm występuje z częstością około 5:10000 dzieci. 3-4 ro krotnie częściej u chłopców niż u dziewczynek. Niedorozwój umysłowy współwystępuje z Autyzmem w 75%. Metody diagnozowania Skale obserwacyjne (Autism Behavior Checklist, Behavior Observation Scale for Autism, Childhood Autism Rating Scale).‏ Skale wypełniane przez rodziców (Diagnostic Checklist for Behavior Disturbed Children Form E-2).‏ Ewaluacja niespecyficzna: ocena poziomu intelektualnego, ocena zachowania.

Syndrom charakteryzują: Zespół Aspergera Syndrom Aspergera (AS) należy do całościowych zaburzeń rozwoju uwzględnionych ostatnio w ICD-10 (WHO, 1993) i DSM-IV (APA, 1994). Syndrom charakteryzują: Deficyty we wzajemnej interakcji społecznej. Nieznaczne zaburzenie komunikacji. Obecność ekstrawaganckich zainteresowań. Brak opóźnień w rozwoju umiejętności językowych. Inteligencja w normalnym zakresie.

Zespół Aspergera Nazwa Syndrom Aspergera (AS) pochodzi od nazwiska austriackiego lekarza (Asperger, 1944), który zaobserwował pewną liczbę przypadków z cechami klinicznymi przypominającymi opis autyzmu Kannera (1943). Opis ten różnił się: Rzadziej występowały opóźnienia w rozwoju umiejętności językowych. Częściej występowały deficyty motoryczne i niezgrabność. Wystąpienie zaburzenia było opóźnione. Wszystkie przypadki dotyczyły chłopców. Asperger sugerował, że podobne problemy można zaobserwować u innych członków rodziny, szczególnie u ojców.

Zespół Aspergera -Diagnoza Poważny deficyt w rozwoju społecznym. Brak znacznego deficytu w rozwoju poznawczym i w rozwoju języka. A. Jakościowy deficyt w interakcjach społecznych, który manifestuje się przez co najmniej dwa z objawów: Wyraźne deficyty w użyciu niewerbalnych zachowań (kontakt wzrokowy, ekspresja twarzy, postawa ciała, gesty używane podczas interakcji. Opóźniony w stosunku do wieku rozwój relacji z rówieśnikami. Brak spontanicznego zainteresowania relacjami z ludźmi. Brak społecznej i emocjonalnej wzajemności.

B. Ograniczone, powtarzalne, stereotypowe zachowania, aktywności i zainteresowania, manifestujące się jednym z objawów: Fascynacja jednym przedmiotem zainteresowań nietypowym albo ze względu na swoją treść albo ze względu na nasilenie tego zainteresowania. Przywiązanie do jakiegoś specyficznego niefunkcjonalnego rytuału lub nieprzystosowawczej rutyny. Stereotypowe, powtarzające się manieryzmy ruchowe. Przesadne zainteresowanie jakimś elementem przedmiotu. Rozpoznanie schorzenia może być znacznie utrudnione przez obecność innych zaburzeń. Zespół Aspergera może występować razem z ADHD, dyspraksją, zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi, problemami z mową, natręctwami i fobiami. Osoby dotknięte Zespołem Aspergera często bywają nerwowe oraz obawiają się zmian w swoim życiu. Mogą także odczuwać przygnębienie spowodowane brakiem życia towarzyskiego, nieumiejętnością funkcjonowania i obawą przed odrzuceniem przez potencjalnych znajomych lub pracodawców.

Zespół Aspergera Zespół Aspergera to zaburzenie, które mieści się w Spektrum Autyzmu i swoim zakresem obejmuje przede wszystkim upośledzenie umiejętności społecznych, trudności w akceptowaniu zmian i sprawności myślenia. Jednostka ta jest zaburzeniem rozwoju o podłożu genetycznym, którego przyczyny na ogół nie są znane. Ludzie cierpiący na to schorzenie przypominają osoby z autyzmem pod tym względem, że od wczesnego dzieciństwa występuje u nich ten sam rodzaj upośledzeń, posiadają jednak o wiele lepszą adaptację społeczną, wykazują się lepszą elokwencją, posiadają niezwykłe zainteresowania, częściej uchodzą za ekscentryków, dziwaków. Podobnie jak autyzm, zespół Aspergera może mieć różne nasilenie objawów od prawie niewidocznych do nasilonych w takim stopniu, że utrudniają a nawet uniemożliwiają jednostce normalne życie. Duże znaczenie ma tutaj środowisko, w jakim dziecko się wychowało.

Charakterystyczne objawy Zespołu Aspergera: Upośledzenie funkcji społecznych i emocjonalnych. Trudności w kontaktach z innymi ludźmi. Nie potrafią ocenić swojego stanu emocjonalnego na podstawie niewerbalnych wskazówek (postawa ciała, ton głosu).‏ Trudności w nawiązaniu lub utrzymaniu przyjaźni. Egocentryzm (kłopoty z odczytywaniem reakcji innych). Odczytywanie mimiki i języka ciała może sprawiać wielkie kłopoty lub nawet być niemożliwe.Odzywają się niestosownie do sytuacji. Narastanie problemów z zachowaniem jako wyraz narastania stresu u dziecka.

Charakterystyczne objawy Zespołu Aspergera: Problemy organizacyjne (nie pamięta o przyniesieniu ołówka lub na kiedy ma być przygotowany referat). Posiadają pochłaniające zainteresowania. Zaburzenia motoryczne (niezdarność fizyczna czy manualna)‏. Brak zdolności szybkiego pisania czy rysowania. Posiadają uzdolnienia matematyczne. Problem z myśleniem abstrakcyjnym i pojęciowym. Część z nich może z czasem przyswoić sobie tę umiejętność, część – nigdy jej nie przyswoi. Dosłowne rozumienie języka. Nieadekwatne używanie konkretnych słów. Interpretacja mowy w sposób dosłowny (należy unikać idiomów, żartów opartych na podwójnym znaczeniu, pseudonimów, sarkazmu). Dobre zapamiętywanie faktów, dat, postaci (pamięć fotograficzna).

Testy teorii umysłu-badania Cele badania: Ocena zdolności dzieci i adolescentów z syndromem Aspergera (AS) do wnioskowania o stanach fizycznych w porównaniu z wnioskowaniem o stanach umysłu przy wykorzystaniu nowego „zaawasowanego”testu teorii umysłu (Historyjki z Życia Codziennego). Czy dzieci i młodzież z zespołem Aspergera będą w stanie wnioskować o stanach umysłowych, kiedy elementy teorii umysłu zostaną osadzone w naturalistycznym kontekście. Czy osoby te wypadną lepiej w zadaniach, które wymagają wnioskowania o zdarzeniach fizycznych, niż w zadaniach mentalnych.

Teoria umysłu u osób z Autyzmem Dzieci uczą się odbierać świat z perspektywy innych osób. Umiejętność ta nazywa się empatią. Większość dzieci w wieku lat czterech potrafi dokonać oceny zwanej atrybucją przekonań pierwszego stopnia, na przykład: sądzę, że on myśli , iż...”. W wieku lat sześciu dzieci osiągają umiejętność zwaną atrybucją drugiego stopnia, którą można przedstawić w zdaniu: „sądzę, że on myśli, że ona myśli, że...”. Badaczy interesował fakt, czy osoby z autyzmem powyżej 6 lat mają zachowane lub upośledzone mentalistyczne umiejętności. Badania zapoczątkowali Perner i Wimmer (1985), Baron-Cohen (1989), Tager-Flusberg i Sullivan (1994). W swoich badaniach stwierdzili, że dzieci z autyzmem, które pozytywnie przeszły test teorii umysłu 1-rzędu były również w stanie pozytywnie przejść test 2-rzędu w przypadku, gdy wymagania przetwarzania informacji były zminimalizowane.

Testy teorii umysłu-badania Happe (1994) poddała osoby z autyzmem testom za pośrednictwem „zaawasowanego” zadania teorii umysłu. Cel: rozumienie historyjki, gdzie podstawowe pytania dotyczyły stanów umysłowych jej bohaterów lub zdarzeń o charakterze fizycznym. Wyniki: kompetentne osoby z autyzmem miały więcej problemów z historyjkami, które dotyczyły stanów umysłowych niż osoby z grupy kontrolnej. Osoby te użyły mniejszej liczby i mniej adekwatnych określeń, które odnosiły się do stanów umysłowych niż osoby z grupy kontrolnej, uzasadniając dlaczego bohaterowie historyjek postąpili w nich tak a nie inaczej. Jolliffe i Baron-Cohen (1995) dokonali później replikacji tych rezultatów z osobami z AS wykorzystując zmodyfikowaną wersję baterii historyjek.

Testy teorii umysłu-badania Abell, Happe i Frith (2000) oraz Klin (2000) ujawnili deficyty w przypisywaniu stanów umysłowych animowanym kształtom u wysokofunkcjonujących osób z autyzmem. Heavey, Phillips, Baron-Cohen i Rutter (2000) wykorzystali fragmenty filmów przedstawiających postacie w sytuacjach społecznych (wymagania myślenia przybliżały rzeczywiste życie). Zaobserwowali, że wysokofunkcjonujące osoby dorosłe z autyzmem i AS miały gorszą zdolność odpowiadania na pytania wymagające zdolności „czytania w umyśle”. Baron-Cohen, Jolliffe, Mortimore i Robertson (1997), oraz Baron-Cohen, Wheelright, Hill, Raste i Plumb (2001) wykorzystali Test Oczu (wnioskowanie o stanie umysłowym osoby na podstawie informacji zawartych na zdjęciach jej oczu). Badacze zaobserwowali, że Osoby dorosłe z autyzmem i AS uzyskały istotnie gorsze rezultaty w tym zadaniu w porównaniu z grupą kontrolną osób w tym wieku.

Testy teorii umysłu-badania Kaland (2000) dokonał replikacji tych rezultatów z dziećmi i z adolescentami z AS wykorzystując udoskonaloną wersję tego testu. Kleinman, Marciano i Ault (2001) stwierdzili, że osoby z AS miały trudności w określaniu intonacji głosu. To sugeruje, że inne modalności niż wzrok przyczyniają się do trudności tych osób w przypisywaniu stanów umysłowych. Celem obecnego badania przeprowadzonego przez Nils Kaland, Annette Moller-Nielsen, Kirsten Callesen, Erik Lykke Mortensen, Dorte Gottllieb i Lars Smith (2002) było ustalenie, czy osoby i adolescenci z AS będą w stanie wnioskować o stanach umysłowych w sytuacji, w której elementy teorii umysłu będą osadzone w „naturalistycznym” kontekście historyjki oraz czy osoby te lepiej radzą sobie z przypisywaniem stanów fizycznych czy stanów umysłowych w kontekście historyjki.

Nowy „zaawansowany” test teorii umysłu: Nils Kaland, Annette Moller-Nielsen, Kirsten Callesen, Erik Lykke Mortensen, Dorte Gottllieb i Lars Smith (2002)‏ Uczestnicy badania: W daniu uczestniczyło 21 dzieci i adolescentów z syndromem Aspergera (inteligencja werbalna w normalnym zakresie) i 20 osób stanowiących grupę kontrolną. Osoby z AS (płci męskiej) pochodzili z Kasperskolen w Kopenhadze (szkoła specjalna dla dzieci i adolescentów z całościowymi zaburzeniami rozwoju (PDD) oraz z Centrum Autyzmu w Kopenhadze. Cztery osoby, które nie spełniały kryteriów syndromu Aspergera zgodnie z kryteriami ICD-10 zostały wykluczone z badania przed rozpoczęciem badania.

Erik Lykke Mortensen, Dorte Gottllieb i Lars Smith (2002)‏ Nowy „zaawansowany” test teorii umysłu: Nils Kaland, Annette Moller-Nielsen, Kirsten Callesen, Erik Lykke Mortensen, Dorte Gottllieb i Lars Smith (2002)‏ Uczestnicy badania: Grupa kontrolna to ochotnicy z różnych szkół w Kopenhadze. U osób tych nie stwierdzono opóźnień lub zaburzeń w rozwoju. Obie grupy odpowiadały sobie wiekiem, płcią i statusem społeczno- ekonomicznym (SES). Ze względu na to, iż grupa kontrolna osiągnęła istotnie wyższe wyniki w zakresie werbalnego IQ niż grupa z AS, wpływ tej zmiennej był kontrolowany za pomocą analizy kowariancji. Dwóch uczestników badania z AS było leworęcznych w porównaniu z czterema z grupy kontrolnej. Żaden uczestnik badania nie brał leków podczas i w czasie badania.

Erik Lykke Mortensen, Dorte Gottllieb i Lars Smith (2002)‏ Nowy „zaawansowany” test teorii umysłu: Nils Kaland, Annette Moller-Nielsen, Kirsten Callesen, Erik Lykke Mortensen, Dorte Gottllieb i Lars Smith (2002)‏ Metoda: Materiały testowe obejmowały 26 krótkich historyjek lub 13 par różnych rodzajów historyjek. Ta złożona bateria testów teorii umysłu miała na celu zarejestrowanie zdolności uczestników do wnioskowania zarówno o stanach fizycznych jak i umysłowych. I część każdej historyjki opisywała zdarzenie o charakterze fizycznym lub mechanicznym. Pytanie testowe sprawdzało zdolność uczestników do wnioskowania o stanie fizycznym. Ostania część historyjek zawierała dwa pytania sprawdzające zdolność uczestnika testu do wyciągnięcia wniosku o stanie umysłu z kontekstu historyjki (rozumienie komunikacji społecznej- kłamstwo, białe kłamstwo, metafora, niezrozumienie, podwójny blef, ironia, przekonywanie, sprzeczne emocje, zapominanie, zazdrość, intencje, empatia i gafa).

Erik Lykke Mortensen, Dorte Gottllieb i Lars Smith (2002)‏ Nowy „zaawansowany” test teorii umysłu: Nils Kaland, Annette Moller-Nielsen, Kirsten Callesen, Erik Lykke Mortensen, Dorte Gottllieb i Lars Smith (2002)‏ Wyniki: Uczestnicy z grupy AS przejawiali istotnie większe problemy w przypisywaniu stanów umysłowych w porównaniu z grupą kontrolną. Uzyskali dużo lepsze wyniki w zadaniach związanych ze stanami fizycznymi, choć wciąż mieli wyniki gorsze niż w grupie kontrolnej. Wykazali tendencję do dosłownego interpretowania zachowania i wypowiedzi, bez ich odnoszenia do kontekstu. Wybierali też wyjaśnienie fizyczne w przypadkach, w których odpowiedź w kategoriach stanów umysłowych byłaby bardziej odpowiednia. Na rozwiązywanie zadań, szczególnie tych, które związane były z wnioskowaniem o stanach umysłu potrzebowali znacznie więcej pytań pomocniczych i więcej czasu niż osoby z grupy kontrolnej.

Erik Lykke Mortensen, Dorte Gottllieb i Lars Smith (2002)‏ Nowy „zaawansowany” test teorii umysłu: Nils Kaland, Annette Moller-Nielsen, Kirsten Callesen, Erik Lykke Mortensen, Dorte Gottllieb i Lars Smith (2002)‏ Wnioski: Badanie to potwierdza wcześniejsze wyniki: Osoby z AS/HFA mają trudności z wnioskowaniem o stanach umysłowych w kontekście. Natomiast wykazują dużo mniejsze trudności z wnioskowaniem o stanach fizycznych. Problemy w rozumieniu stanów umysłowych wpłynęły na istotnie dłuższy czas reakcji i potrzebę wprowadzenia pytań pomocniczych dla rozwiązania zadań w porównaniu z grupą kontrolną. Trudności mogą stanowić przejaw innego czynnika (odrębny styl poznawczy), co może charakteryzować niektóre osoby z AS, które cechuje powolność w rozwiązywaniu zadań poznawczych.