Podstawowe pojęcia i zagadnienia ontologii Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik www.filozofia.umcs.lublin.pl

(J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 13) „Świat składa się z rzeczy (substancji), np. gór, roślin, ludzi itd., które określone są przez różne cechy — np. barwy, kształty, dyspozycje — i wzajemnie połączone różnorakimi relacjami. Ogólną nazwą filozoficzną dla wszystkiego, co jest i co może być jest „byt”: zgodnie z tym tak samo rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są bytami. W każdym bycie można odróżnić dwa aspekty lub momenty: to czym […] on jest — a więc jego istotę, jego „co” […], uposażenie treściowe […], jego esencję — oraz moment, który polega na tym, że byt jest — jego istnienie, egzystencję. Gdy pewien byt jest taki a taki — np. jeśli pewna rzecz jest czerwona albo pewna geometryczna figura posiada dwa razy większą powierzchnię niż inna — mamy do czynienia z pewnym stanem rzeczy […]: przedmiot (tutaj w najogólniejszym sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a taki”. (J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 13) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Arystoteles wyróżnił 10 kategorii (sposobów orzekania o bycie): substancja (rzecz) i 9 sposobów orzekania o niej: jakość ilość relacja czas miejsce położenie działanie posiadanie doznawanie www.umcs.filozofia.lublin.pl

Przedmiot przedmiot (łac. objectum) – coś, cokolwiek, co jest jakieś, tzn. ma przynajmniej jedną cechę: „x jest przedmiotem” = „x jest jakieś” termin najogólniejszy, zatem niemożliwy do zdefiniowania per genus proximum et differentiam specificam przedmioty istniejące (rzeczywiste) / nieistniejące (pomyślane, intencjonalne, fikcyjne np. pegaz) realne / idealne (np. punkt, liczba) konkretne / abstrakcyjne faktycznie istniejące / możliwe materialne / niematerialne (duchowe lub idealne). www.umcs.filozofia.lublin.pl

Egzystencja i nieegzystencjalna interpretacja przedmiotu interpretacja egzystencjalna: jeżeli coś jest jakieś, to (w pewien sposób) istnieje – jakościowe uposażenie przedmiotu jest związane z jakimś sposobem jego istnienia interpretacja nieegzystencjalna: stąd, że coś jest jakieś nie wynika, że istnieje: „treść przedmiotu pomyślanego nie musi być związana z istnieniem, a treść przedmiotu ujętego poznawczo (np. w spostrzeżeniu zmysłowym) może być zawsze od istnienia odseparowana” (Hempoliński, Filozofia współczesna 63) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Byt gr. to on (od einai – być) – to, co jest, łac. ens (od esse – być, istnieć) ujęcie dystrybutywne – jakikolwiek przedmiot, byty rzeczywiste (istniejące lub możliwe) / pomyślane ujęcie kolektywne – ogół przedmiotów, rzeczywistość, wszystko ujęcie egzystencjalne – jest, istnieje metafizyka klasyczna (tomizm): byt jako pojęcie transcendentalne, kategorialnie niezdeterminowane (beztreściowe): byt realny/myślny (logiczny), bezwzględny (absolutny)/względny (pochodny), substancjalny/przypadłościowy (akcydens), aktualny/potencjalny, konieczny/przygodny, prosty/złożony, zupełny/niezupełny fenomenologia: byt 1) absolutny, 2) idealny, 3) realny, 4) intencjonalny www.umcs.filozofia.lublin.pl

Rzecz podstawowa kategoria przedmiotów (bytów), które charakteryzuje: autonomia bytowa (w przeciwieństwie do cech) jednostkowość (w przeciwieństwie do uniwersaliów) konkretność (nie abstrakcyjność) zupełność charakterystyki (brak miejsc niedookreślenia, jak np. w dziele sztuki) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Arystoteles: substancja pierwsza (byt jednostkowy) rzecz odróżnia się od własności, relacji, stanów rzeczy, zdarzeń, procesów dyskutowane problemy: jak własności przysługują rzeczom?, co jest podłożem własności (hypokeimenon)?, czy rzeczy są w pełni autonomiczne Kartezjusz: res extensa (rzecz rozciągła = ciało), res cogitans (rzecz myśląca = dusza, umysł) Kant: Dinge an sich (rzecz sama w sobie) – niepoznawalna, transcendentna wobec umysłu podmiotu poznającego rzeczywistość Kotarbiński: reizm – wszelki przedmiot jest rzeczą (jedynym składnikiem rzeczywistości są rzeczy, nie istnieją cechy, stosunki, relacje, abstrakty…) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Substancja (gr. ousia, łac. substantia) przedmiot bytowo autonomiczny: „[…] to, co istnieje przed wszystkim innym i co nie jest własnością niczego, lecz po prostu istnieje”. (Arystoteles, Metafizyka 1028a) Znaczenia terminu „substancja” substancja pierwsza (indywiduum, np. konkretny człowiek) wszelki przedmiot zdolny do autonomicznego istnienia substrat (gr. hypokeimenon) – podłoże cech (akcydensów) substancja druga (istota rzeczy — natura gatunkowa), istota rzeczy www.umcs.filozofia.lublin.pl

Arystoteles o substancji Substancją” nazywamy […] ciała proste, takie jak ziemia, ogień, woda i wszystko tego rodzaju, w ogóle ciała oraz rzeczy z nich złożone, zarówno zwierzęta, jak i istoty boskie, a także części ciał. Wszystkie te rzeczy nazywają się substancją, ponieważ nie są orzekane o przedmiocie, lecz wszystko inne jest orzekane o nich. Substancją w najściślejszym, najbardziej pierwotnym i najwyższym stopniu jest tym, co ani nie może być orzekane o podmiocie, ani nie może znajdować się w podmiocie, ma przykład poszczególny człowiek czy poszczególny koń” . (Arystoteles, Kategorie 2a-b) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Cecha cechy — niesamoistne elementy rzeczy, w przeciwieństwie do substancji istnienie barw, kształtów polega na tym, że przysługują substancjom wewnętrzne (absolutne) i zewnętrzne (relacyjne) atrybuty (istotnie i konieczne) i akcydensy (przypadkowe) obiektywne i subiektywne pierwotne i wtórne ilościowe i jakościowe spór o uniwersalia (przedmiot pojęć ogólnych): realizm powszechnikowy (skrajny – Platon i umiarkowany – Arystoteles) a konceptualizm i nominalizm www.umcs.filozofia.lublin.pl

Jest Główne znaczenia słowa „jest”: przynależność indywiduum do zbioru (np. Sokrates jest człowiekiem) stosunek inkluzji (np. Człowiek jest ssakiem) stosunek identyczności (np. Gwiazda poranna jest Gwiazdą wieczorną) istnienie czegoś – „jest egzystencjalne” (np. Jest wielu filozofów w Polsce) „jest” pełni funkcję łącznika w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym, ale również wyraża istnienie czegoś („jest” egzystencjalne) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Istnienie istnienie - „jest” egzystencjalne „Jaka jest różnica między pojęciem przedmiotu A i pojęciem istniejącego przedmiotu A? W jakiej relacji pozostają więc do siebie wyrażenia” ‘A jest przedmiotem’ i ‘A istnieje’”? (M. Hempoliński, Filozofia współczesna 71) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Istnienie i istota Czy istnienie jest cechą przedmiotu? istnienie jako szczególna własność przedmiotu: przedmiot X istnieje, jeśli oprócz własności w1, w2, … ma własność E (istnienia) Co musi się dołączyć do natury przedmiotu X, aby X istniał? Hume, Kant: nie można utworzyć osobnego pojęcia istnienia, „istnieje” nie jest predykatem (Kant: sto talarów rzeczywistych i sto możliwych nie różnią się niczym, tj. żadną cechą) istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu www.umcs.filozofia.lublin.pl

Konteksty istnienia istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu – jego istnienie może być określone w pewnym kontekście ontycznym konteksty istnienia – jeden czy wiele sposobów istnienia? myślenie potoczne, materializm, nauki przyrodnicze: kontekst istnienia – czas i przestrzeń, prawidłowości i oddziaływania kauzalne subiektywizm: świadomość, tzn. o istnieniu czegokolwiek można mówić jedynie w związku z świadomością podstawowy i niepodstawowe sposoby istnienia www.umcs.filozofia.lublin.pl

Kryteria istnienia Czy różne przedmioty mogą istnieć w różny sposób? W jaki sposób stwierdzić istnienie przedmiotu X? Obserwacja zewnętrzna (przedmioty czasowe i przestrzenne). Introspekcja (stany i treści świadomości). Wnioskowanie redukcyjne o obiektach nieobrewowalnych na podstawie obiektów obserwowalnych (o przyczynach ze skutków). Konstruowanie obiektów w naukach empirycznych (np. obiekty teoretyczne fizyki). Konstruowanie obiektów w naukach formalnych. Dedukowanie zdań o istnieniu obiektów w teoriach naukowych. Konstruowanie obiektów fikcyjnych. www.umcs.filozofia.lublin.pl

X istnieje, to znaczy istnieje… W przestrzeni [np. Tatry] W czasie [muzyka] W czasie i przestrzeni [obiekt fizyczny] W świadomości indywidualnej [akt psychiczny i jego treść] W świadomości społecznej [naród] W językach teorii naukowych [elektron, kwadrat] W językach utworów literackich [Hamlet] … www.umcs.filozofia.lublin.pl

Sposoby istnienia Istnienie realne (rzeczywiste, obiektywne) – nierealne (pozorne, subiektywne) Istnienie aktualne – możliwe Istnienie konieczne – przypadkowe Istnienie materialne – duchowe Istnienie idealne… www.umcs.filozofia.lublin.pl

natura rzeczywistości Zagadnienie substancji świata natura rzeczywistości monizm (materia lub duch) materializm spirytualizm dualizm (materia i duch) pluralizm (materia, duch, idee) www.umcs.filozofia.lublin.pl

natura rzeczywistości Zagadnienie substancji świata natura rzeczywistości materializm skrajny umiarkowany idealizm www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zagadnienie substancji świata Spór o istnienie Boga teizm ateizm www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zagadnienie istnienia powszechników zagadnienie istnienia uniwersaliów (przedmiotów pojęć ogólnych) nominalizm skrajny umiarkowany (konceptualizm) realizm (powszechnikowy / pojęciowy) umiarkowany www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zagadnienie istnienia świata transcendentnego transcendentnego wobec świadomości metafizyczny idealizm subiektywny immanentny transcendentalny metafizyczny realizm naiwny krytyczny www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zjawisko i istota rzeczy fenomenalizm obiektywny subiektywny esencjalizm naukowy spekulatywny www.umcs.filozofia.lublin.pl

Kategoria ontologiczna podstawowych przedmiotów kategorie obiektów podstawowych reizm dualizm pansomatryzm ewentyzm (procesualizm) atybutywizm obiektywny subiektywny relacjonim www.umcs.filozofia.lublin.pl

Zagadnienie zmian w świecie zagadnienie realności zmian wariabilizm (transjentyzm) permanentyzm (eternalizm) zagadnienie przyczynowości determinizm indeterminizm zagadnienie celowości kauzalizm teleologia www.umcs.filozofia.lublin.pl

stosunek układów wyższych do niższych Stosunek wyższych systemów do niższych stosunek układów wyższych do niższych redukcjonizm prymitywny wyrafinowany antyredukcjonizm www.umcs.filozofia.lublin.pl

stosunek czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni) do materii Czasoprzestrzeń a materia stosunek czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni) do materii absolutyzm (czas i przestrzeń istnieją niezależnie od materii – Newton) relacjonizm (czas i przestrzeń są systemami relacji między rzeczami – Leibniz) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Status ontyczny czasu i przestrzeni obiektywizm (czas i przestrzeń istnieją niezależnie od świadomości) subiektywizm (czas i przestrzeń są apriorycznymi formami zmysłów) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Pytania kontrolne Zdefiniuj następujące pojęcia: przedmiot, rzecz, substancja, byt, cecha. Co to są konteksty istnienia? Wymień podstawowe kryteria istnienia. Omów różne sposoby istnienia. Wyjaśnij pojęcia: monizm, dualizm, pluralizm, materializm, idealizm. Na czym polega spór o uniwersalia? Na czym polega spór idealizmu metafizycznego z metafizycznym realizmem? www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach M. Hempoliński (red.), Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych M. Hempoliński, Filozofia współczesna. Wprowadzenie do zagadnień i kierunków W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia T. Kotarbiński, Ontologia, [w:] Ontologia, teoria poznania i metodologia nauk, s. 101-232 www.umcs.filozofia.lublin.pl