Grupa etniczna i etnograficzna WYKŁAD 1 Kategorie badań etnicznych (opracował dr hab. Walenty Baluk, prof.) Część II Grupa etniczna i etnograficzna Naród i narodowość Literatura: 1) M. Waldenberg, Narody zależne i mniejszości narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 2000.

Grupa etniczna Grupa etniczna – społeczność, której tożsamość kulturowa, związana jest najczęściej z określonym terytorium etnicznym. 1) Wtedy, gdy mamy do czynienia z zespołem cech obiektywnych, tworzących dopiero potencjalne warunki dla ukształtowania się narodu (narodowość – grupa etniczna); 2) Wtedy, gdy cechy takie tworzą świadomość wspólnoty i doprowadzają do utworzenia narodu. 3) Wtedy, gdy silne zespolenie historycznych losów, a często i uwarunkowań geograficznych i ekonomicznych spowoduje zrodzenie się wspólnej tożsamości kulturowej pod wpływem wspólnoty świadomości i jej organizacyjnego wyrazu.

Grupa etnograficzna Grupa etnograficzna – grupa wyróżniana przez etnografów na podstawie odrębnych, obiektywnych cech kulturowych i choć nie zawsze świadomości odrębności grupowej, stanowiąca część grup i wspólnot etnicznych lub występująca na ich pograniczu. 1) Grupy etnograficzne wyznaczają obiektywne odrębności kulturowe. 2) Grupa etnograficzna jest tworem świadomości odrębności grupowej wyróżniającej grupę. Obiektywne cechy kulturowe należy rozpatrywać w kategoriach przyjmowanego przez grupę systemu znaczeń i wartości.

Społeczeństwo F. Znaniecki Społeczeństwo – kategoria nadrzędna w stosunku do różnych kompleksów zbiorowości krzyżujących się przez wieloraką przynależność swoich członków. W zależności od wybranego punktu widzenia można mówić o społeczeństwach państwach, kościelnych, narodowych, klasowych, rasowych, mając na myśli w istocie te same fizyczne zbiory ludzi. Społeczeństwo – kategoria ogólna więzi międzyludzkiej wynikłej z trwałych interakcji.

Naród - w rozumieniu potocznym Naturalne zjawisko, wynikłe z naturalnego charakteru więzi opartej na wspólnocie pochodzenia i wspólnocie ziemi (terytorium).   W przekonaniu potocznym członkiem zbiorowości narodowej staje się dziecko przez sam fakt urodzenia się z rodziców określonej narodowości i w kraju o dominującej lub wyraźnie wyodrębnionej narodowej zbiorowości. Z tego wypływają zasady nadawania obywatelstwa: - zasada „prawa ziemi” zasada terytorium „prawa krwi” Nadawanie obywatelstwa jest powiązaniem narodowości, która jest faktem swoiście kulturowym z polityczną zasadą przynależności państwowej.

Dwa ujęcia narodu Polityczne (Rousseau) Kulturowe (Herder 1744-1803) Twórca koncepcji historiozofii i historycznej teorii języka. Za najbardziej naturalną uważał przynależność jednostki do grupy etnicznej. Głównym wyznacznikiem narodu jest język, który odzwierciedla jego charakter i rozum, a także pochodzenie etniczne i terytorium. Granice państwa muszą pokrywać się z etnicznymi.

Koncepcja narodu politycznego Nacisk jest kładziony na polityczne funkcje narodu . L. Greenfeld (nacjonalizm-naród) Nacjonalizm – styl myślenia, idee wiążące ludzi w obrębie wielkich zbiorowości nie zamkniętych granicami społeczności lokalnych jako poczucie tożsamości, ideologie i oparte na niej zbiorowości ludzkie. Naród – nacjonalizm (Greenfeld) w znaczeniu:     -  indywidualistyczno-liberalnym (obywatelskim); -  koletywistyczno-autorytarnym (etnicznym).   Za właściwą formę nacjonalizmu uznaje obywatelski. Naród cechuje suwerenność ludu, to zaś implikuje suwerenność jednostek. Członkostwo tego narodu ma charakter obywatelski i może być nabyte.

Naród w ujęciu kulturologicznym (antropologicznym) Naród jest historycznie zmienny jak każde zjawisko kultury. Naród jest wspólnotą komunikowania opartą na kształtującym się uniwersum kulturowym o znacznym bogactwie i wewnętrznym zespoleniu elementów (syntagma kultury). Karl Deutsch Naród – wspólnota komunikowania, właśnie ze względu na te funkcje kultur narodowych. Charakteryzując narody współczesne zwraca uwagę na wielość elementów każdej kultury narodowej, które nazywa cegiełkami jej konstrukcji.

Naród i mechanizmy tworzenia kultur narodowych (A. Kłoskowska) Naród (grupa etniczna) – zbiorowość o charakterze wspólnot określonych przez względną tożsamość i względną odrębność swoich kulturowych właściwości.   Mechanizmy powstania i funkcjonowania kultur narodowych: 1)  tworzenie systemów symbolicznych, wynikających z gatunkowych zdolności człowieka; 2)  wyodrębnienie się układu tych systemów jako właściwych grupie odgraniczającej się w ten sposób od innych, obcych grup; 3) rozszerzenie zakresu wspólnych elementów w obrębie szerszej zbiorowości społecznej (granice plemienia, państwa); 4) rozszerzenie wspólności kultury ponad granicami państwa i narodu (uniwersalizacja).

Model narodu M. Waldenberga Na model narodu u M. Waldenberga składa się: 1) język; 2) terytorium; 3) dziedzictwo kulturowe; 4) partycypowanie w kulturze narodowej; 5) wspólna dość bogata symbolika zasobów uczuć i myśli; 6) przeświadczenie o wspólnym pochodzeniu etnicznym (znacznej większości); 7) poczucie wspólnoty między grupami społecznymi (warstwami); 8) istnienie świadomości odrębności narodowej (poczucie bycia narodem); 9) istnienie w przeszłości lub obecnie państwa traktowanego jako swoje, albo istnienie woli stworzenia własnego państwa bądź autonomii.

„Naród zależny” (M. Waldenberg) Z tym zjawiskiem mamy do czynienia w dwóch przypadkach: - ziemie danego bezpaństwowego narodu lub znaczna ich część i niemal cały dany naród lub przeważająca jego część znajdują się w zdominowanym przez inny naród państwie wielonarodowym (Słowacy w Austro-Węgrzech); -  dany naród bezpaństwowy jest podzielony, tylko pewna, ale licząca się część danego narodu i jego obszaru narodowego znajduje się w granicach takiego państwa (Polacy i Ukraińcy w Monarchii Habsburgów). - występują także stany pośrednie (Polacy w Galicji). Korelatem „narodu zależnego” występuje pojecie „naród panujący” czy ”naród rządzący” (chodzi o panowanie polityczne).

Naród państwowy (tytularny) Naród państwowy (tytularny) – jest to naród, który dążył do utworzenia danego państwa bądź je proklamował, który traktuje je z reguły jako wysoko cenioną wartość narodową i z reguły stanowi największa część jego mieszkańców, a w każdym razie jest liczniejszy niż jakakolwiek inna zamieszkująca je społeczność narodowa. W państwach niedemokratycznych naród państwowy jest narodem panującym. W faktycznej federacji istnieją dwa lub więcej narody państwowe.

Naród polityczny Naród polityczny – obejmuje wszystkie zamieszkałe w państwie i związane z nim obywatelstwem społeczności etniczne, a lojalność wobec narodu politycznego ma dominować nad lojalnością wobec własnego narodu etnicznego.

Naród etniczny Naród etniczny (grupa etniczna) – grupa, która oparta jest na trafnym lub bezpodstawnym przeświadczeniu, że jej członków, a w każdym razie ich większość, łączy wspólne pochodzenie, że wywodzą się oni z jednego plemienia lub plemion bliskich sobie. Przeświadczenie to odróżnia grupę etniczną od innych grup posiadających wspólną kulturę. W przypadku społeczności osiadłej związane jest z nim z reguły inne przeświadczenie: posiada ona własne terytorium.

Naród historyczny i niehistoryczny Narody historyczne i niehistoryczne (Hegel) -  historyczne to te, które posiadają bądź posiadały własne państwo; - niehistoryczne to te, które nie posiadały i nie dążą do posiadania własnego państwa.

Liczba narodów i narodowości Kontynent Liczba narodów i narodowości Europa 151 Azja 440 Afryka 320 Ameryka 185 Australia 45 Razem 1 141 Źródło: Encyklopedia Narodów Świata (Etnolog.ru)

Zróżnicowanie etniczne świata Na świecie mieszka 3-5 tys. grup etnicznych 269 grup liczy ponad 1 mln osób 90% narodów i narodowości mieszka w państwach wielonarodowych 99 państw posiada 291 grup etnicznych z „grupy ryzyka”

Rasa-Naród-Grupa etniczna (Podobieństwa i różnice) Rasa – odnosi się do wspólnot pochodzeniowych i kulturowych, a jej znaczenia uzupełniają dwa istotne elementy: -  „lokalne” grupy są przykładami abstrakcyjnej idei podziałów rodzaju ludzkiego - rasa w wyraźny sposób odnosi się do fizycznych czy „widocznych” różnic jako głównego wyznacznika odmienności i nierówności

- grupa ta jest rodzajem podzbioru w ramach państwa narodowego, Naród - odwołuje się do wspólnot pochodzeniowych i kulturowych, a jego znaczenie uzupełnia jeden istotny element: Narody są, czy też powinny być, złączone z państwem lub podobną do państwa formą polityczną.   Grupa etniczna – odnosi się do wspólnot pochodzeniowych i kulturowych, a jej znaczenie uzupełniają trzy istotne elementy: -   grupa ta jest rodzajem podzbioru w ramach państwa narodowego, -  wyznacznikiem jej odmienności jest raczej kultura niż wygląd fizyczny - grupa ta jest często odbierana jako inna w zestawieniu z większością, rozumianą jako „nie-etnizcna”

Ruch narodowy – jest to ruch działający na rzecz ukształtowania się narodów, pojawienia się i upowszechnienia świadomości narodowej.   Idea państwa narodowego (S. Mancini) polega na tym, by w granicach jednego państwa znajdował się cały (z wyjątkiem emigrantów) naród i tylko on, tj. by nie było w tym państwie mniejszości narodowych.

Nacjonalizm 1 Nacjonalizm współcześnie ma następujące znaczenie:   -        - proces kształtowania się narodu; -        - ruch narodowy; -        - określony stan świadomości narodowej; -        - idea państwa narodowego i dążenie do jej realizacji; - określony system poglądów (ideologia) dotyczący narodu i stosunków między narodami; określona postawa wobec własnego narodu i innych narodów.

Nacjonalizm (A. Smith) – rozszerza zasięg wspólnoty etnicznej ze sfer wyłącznie kulturowych i społecznych na sfery ekonomiczne i polityczne, z sektorów przeważnie prywatnych na publiczne. Aby poczynić rzeczywiste postępy w nowoczesnym świecie, ruchy etniczne muszą przedstawić swoje żądania za pośrednictwem terminów politycznych, ekonomicznych, jak również kulturowych i muszą rozwinąć programy ekonomiczne i polityczne.

E. Gellner – uważał naród jako wynik działania idei nacjonalizmu E. Gellner – uważał naród jako wynik działania idei nacjonalizmu. Naród można zdefiniować tylko przez nacjonalizm, czyli postulat pokrywania się granic etnicznych i państwowych. Nacjonalizm – prawomocność jednostek politycznych, nie jest to obudzenie się świadomości narodowej. Nacjonalizm dokonuje wynalazku narodów. Naród zjawisko epoki industrialnej i modernizmu, które powołują go do życia.

Wspólnoty wyobrażone (Benedict Anderson) Naród – wyobrażona wspólnota polityczna, wyobrażona jako nieuchronnie ograniczona i suwerenna. Wspólnota wyobrażona – ponieważ członkowie nawet najmniej liczebnego narodu nigdy nie znają nawet większości swoich rodaków, a mimo to pielęgnują w swoim umyśle obraz wspólnoty. Mimo panujących w narodzie wyobrażonym nierówności i wyzysku, jest on traktowany jako poziomy układ solidarności. Wspólnoty ograniczone – ponieważ nawet największe narody zajmują ograniczony obszar poza którym żyją inne narody. Żaden naród nie wyobraża siebie jako całej ludzkości. Wspólnoty suwerenne – narody mażą o wolności, choćby pod władzą boską. Rękojmią i symbolem tej wolności jest suwerenne państwo.