Wykład III Mniejszości narodowe i etniczne (opracował dr hab Wykład III Mniejszości narodowe i etniczne (opracował dr hab. Walenty Baluk, prof.) Literatura: K. Kwaśniewski, Socjologia mniejszości a definicja mniejszości narodowej, „Sprawy Narodowościowe”, t 1, 1992

Ogólne problemy większości i mniejszości: liczebność a podległość Pojęcie mniejszości wiąże się na pierwszy rzut oka z kryterium ilościowym. Tak jednak nie jest, gdyż kryterium, na podstawie którego pewna zbiorowość ludzi znajduje się w mniejszości jest o wiele ważniejsze, niż sam fakt, że stanowią oni mniejszość. G. Simmel uważa, że mniejszość i większość z założenia stanowią rezultat uzgodnienia stanowisk po to, by jedność całości została zachowana, by przeciwdziałać rozłamowi. Odrzucał zasadę „siłowej” przewagi większości, a podkreślał znaczenie zasady moralnej powinności zaakceptowania woli większości przez mniejszość, mniejszość bowiem nie jest tu wykluczona, ale przeciwnie, włączona w całość, a większość działa nie tylko w imieniu własnej większej siły, ale w imieniu idealnej jedności całości. Mniejszość o tyle jest mniejszością, o ile nie przestaje być organiczną częścią całości, do której należy.

Status społeczny mniejszości Polega na zapewnieniu należącym do mniejszości jednostkom takich uprawnień w obrębie całości, by mogły mieć i wyrażać odrębne zdania i dążenia. Podmiotem jednak tych uprawnień są jednostki (ludzie), a nie mniejszości, i dopiero jednostki mogą powoływać organizację dla wyrażania i ochrony swoich uprawnień. Zaspokojenie ich potrzeb zbiorowych winno być przedmiotem prac takich organizacji tylko o tyle, o ile owe potrzeby zbiorowe wynikają z potrzeb indywidualnych, a nie o tyle, o ile potrzeby indywidualne są dopiero stymulowane przez zbiorowość.

Granice dominacji większości Jeżeli nawet mniejszość może być zdominowana, to tylko do tej granicy od której staje się to niebezpieczne dla większości, zwłaszcza im bardziej dobrowolna jest przynależność do większości lub mniejszości. Podobnie zresztą niebezpieczne dla mniejszości może być nie zachowanie lojalności wobec większości, a właściwie wobec całości.

Zależność między mniejszością a dyskryminacją Utożsamianie pojęcia mniejszości wyłącznie z dyskryminacja jest błędne, ponieważ mniejszość narodowa nie jest w istocie mniejszością dominującą, jednak nie przestaje nią być mniejszość w żaden sposób nie dyskryminowana, zaś dyskryminacja może też dotyczyć etnicznej większości. Statystyczna mniejszość może być też awangardą, która jednak zaczyna dominować dopiero gdy jest zaaprobowana przez większość, a przynajmniej w obliczu jej bierności.

Zasada „czystych rąk”. Obowiązek uwzględniania przez większość głosu mniejszości jest współzależny z obowiązkiem lojalności mniejszości względem całości, a nawet względem większości.

Ogólna definicja mniejszości i większości Mniejszość – podgrupa danej całości (grupy) społecznej, wyodrębnionej na podstawie wyraźnego kryterium (często terytorialnego), która ze względu na swoją liczebność nie może wytyczać celów i środków działania owej całości. Większość – podgrupa całości, która ze względu na swą liczebność może wytyczać i realizować cele oraz przyjmować środki działania całości uznawane przez nią za najsłuszniejsze.

Warunki niezbędne do zaistnienia problematyki mniejszościowej: 1) istnieje system społeczny, gdzie funkcjonuje zasada stosowania się do opinii lub dążeń większości wszystkich członków danej społeczności; 2)   pragnienie ochrony swojej odrębności;     3) minimalna liczebność; 4) mniejszość pozostaje mniejszością tylko o tyle, o ile zachowuje członkostwo całości i lojalność wobec tej całości.

Ogólne cechy mniejszości: 1) liczebność, która nie pozwala mniejszości do narzucenia swoich poglądów większości (cecha jakościowa); 2) umowny układ odniesienia (kryteria różnicowania); 3) minimalna liczba członków; 4) niepełna własnowolność, a może być rozszerzana aż do granic dyskryminacji; 5) zgłaszanie przez mniejszość pragnienia ochrony jej postulatów i uprawnień; 6) współzależności pomiędzy liczebnością a własnowolnością (zasada demokratyzmu); 7) grupa mniejszościowa nie może nigdy uzyskać praw i wpływów większych, a nawet całkowicie równych tym, jakie przysługują większości; 8) aktywność w wyrażaniu swoich potrzeb, w wyłanianiu swych reprezentantów; 9) przedstawiciele mniejszości są tylko zbiorowością jednostek wysuwających takie lub inne indywidualne potrzeby; 10) przynależność do mniejszości nie zawsze w jednakowym stopniu należy do swobodnego wyboru jej członków.

Ogólna typologia mniejszości: 1) mniejszość ze względu na poglądy (polityczne); 2) mniejszość ze względu na poglądy lub całe ideologie odziedziczone po przodkach, ale wymagające zaakceptowania także przez samych członków mniejszości (wyznaniowe); 3)  mniejszości wyróżniające się odrębną od większości kulturą, językiem i mające świadomość tej odrębności (etniczne) 4) mniejszości, których kryterium wyróżnienia są cechy fizyczne (rasowe)

Geneza mniejszości narodowych migracja; aneksje i kolonializm; zmiana granic.

Typologia mniejszości narodowych 1) mniejszości warunkowe (zdolne do utworzenia własnego państwa) i bezwarunkowe (nie są zdolne do utworzenia własnego państwa); 2) mniejszości osiadłe i przybyłe (wg kryterium stopnia powiązania z zamieszkiwanym krajem); 3) mniejszości wewnętrzne i przygraniczne (wg umiejscowienia w zamieszkiwanym kraju); 4) mniejszości zwarte i rozproszone (wg kryterium skupienia); 5) mniejszości chronione i niechronione (wg kryterium położenia prawnego).

Pogranicze (G. Babiński) Pogranicze – obszar, mniej lub bardziej określony i w pewnym stopniu historycznie zmienny, na którym występuje wymiana kulturowa i społeczna między dwoma lub wieloma narodami.   Typologia pogranicza: - geograficzne (wyznaczone granicami naturalnymi lub zasięgiem osadnictwa); -    historyczne (geneza i istota); -    polityczne (zmiana granic); -    etniczne (obszar stykowy między zbiorowościami etnicznymi); -  społeczne ( różnice społeczne pomiędzy różnymi grupami etnicznymi zamieszkałymi pogranicze) - kulturowe.

Definicje mniejszości historyczno-normatywne - socjologiczne - definicji mniejszości w ogóle

Historyczno-normatywne (zaproponowana na seminarium ONZ w 1974 r.) Definicja mniejszości: grupa obywateli, licząca dostateczną liczbę członków, aby spełniać cele grupy, lecz mniejsza od pozostałej ludności, połączona więzami historycznymi, etnicznymi, kulturowymi, religijnymi lub językowymi oraz dążąca do zachowania tych cech, różniących ją od pozostałej ludności.

Instrument Inicjatywy Środkowo-Europejskiej ochrony praw mniejszości Deklaracja turyńska Instrument Inicjatywy Środkowo-Europejskiej ochrony praw mniejszości mniejszość narodowa – grupa mniejsza liczebnie od pozostałej części ludności w danym państwie, której członkowie będący obywatelami danego Państwa, mają etniczne, religijne lub językowe cechy odróżniające je od pozostałej części ludności i kierują się wolą zachowania własnej kultury, tradycji, religii lub języka.

Definicja wypracowana na forum ONZ (przyjęta przez Kanadę) Mniejszość etniczna, religijna lub językowa (F. Capotorti) – Grupa pozostająca w liczebnej mniejszości w stosunku do pozostałej ludności państwa, nie zajmująca pozycji dominującej, której członkowie, będąc obywatelami tego państwa, charakteryzują się cechami kulturowymi, fizycznymi lub historycznymi, religijnymi lub językowymi odmiennymi od pozostałej części ludności i wykazują choćby domniemanie, poczucie wspólnoty zmierzając do zachowania kultury, tradycji, religii lub języka.

Socjologiczne definicje Mniejszość (A.M. Rose) – grupa odróżniająca się od innych w tym samym społeczeństwie rasą, narodowością, religią lub językiem – którzy zarówno myślą o sobie jako o odróżniającej się grupie, jak i są uważani przez innych za odróżniającą się grupę z konotacją negatywną. Jest to grupa względnie upośledzona w zakresie władzy i przez to poddana wyłączeniom, dyskryminacjom i innemu odróżniającemu traktowaniu. Mniejszość narodowa (J. Wiatra) – taka grupa etniczna, która mieszka w państwie mającym inną większość etniczną, jeżeli owa mniejszość nie zajmuje wyodrębnionego politycznie i administracyjnie terytorium w ramach luźnej struktury federacyjnej.

Mniejszość etniczna (E Mniejszość etniczna (E. Nowicka) – grupa etniczna, którą z inną lub z innymi grupami etnicznymi łączą stosunki podporządkowania i dominacji przede wszystkim w zakresie pozycji prawnopolitycznej, jak i ekonomicznej oraz prestiżowej. Grupa etniczna to grupa, której członkowie uważają siebie za odrębnych i za takich są uważani przez innych. Odrębność ta dotyczy: kultury – języka, religii, obyczajów; genealogii historycznej postrzeganej w kategoriach wspólnoty dziejów lub wspólnoty biologiczno-rasowej; czasami cech osobowości; zajmowanego terytorium (w przypadku ludów nomadycznych (koczujących) mniej a w przypadku ludu osiadłych bardziej).

Definicji mniejszości w ogóle Mniejszość narodowa (K. Kwaśniewski) – to kategoria osób wyróżniająca się odrębnością etniczną (język, kultura, tradycje), która nie posiada autonomii terytorialnej w kraju, w którym żyje, a w którym ze względu na swoją liczebność nie stanowi najważniejszego narodu państwowego. Ponadto grupa ta pragnie zachować elementy swojej narodowej odrębności, zaś z krajem macierzystym utrzymuje tylko kontakty kulturalne bez naruszenia lojalności wobec państwa zamieszkania. Mniejszość narodowa (G. Janusz) - grupa pozostająca w wyraźnej mniejszości w stosunku do reszty ludności w państwie oraz niezajmująca w nim pozycji dominującej, uznaje się za mniejszość, posiadająca odrębne pochodzenie etniczne (kultura, tradycje, religia i język), dąży do zachowania swojej odrębności i posiada grupę, która reprezentuje jej interesy wobec większości.