XX rocznica przemian ustrojowych w Europie Środkowo-Wschodniej Projekt jest współfinansowany ze środków Komisji Europejskiej

I. Przyczyny zmian ustrojowych w państwach Europy Środkowo-Wschodniej 1. Wstęp. Konsekwencje II wojny światowej jakie miały miejsce w Europie były trwałe dla narodów zamieszkujących jej wschodnią część. Wówczas to dokonał się podział tej części świata na dwa przeciwstawne sobie polityczno-militarne bloki. Wschodni, kontrolowany przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. I zachodni, na którego czele stały Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Podział ten ugruntował się na blisko pół wieku. A stan napięcia i rywalizacji politycznej, a także ideologicznej pomiędzy istniejącymi blokami określano mianem zimnej wojną. I choć pęknięcia komunistycznego monolitu państw demokracji ludowej były wyraźnie widoczne, jak na przykład w Budapeszcie i Poznaniu w 1956, czy też w Polsce i Czechosłowacji 1968 roku. To nie były one na tyle mocne, aby doprowadzić do upadku systemu komunistycznego wraz z ZSRR. Odwilż nastąpiła pod koniec lat 80-tych XX wieku. A rok 1989 okazał się szczególny dla przemian i daleko idących następstw wynikających dla państw Europy Środkowo-Wschodniej. źródło: www.wikipedia.pl

Kwestie polityczne: Symptomy zmian widoczne były w latach 1986-1988 Kwestie polityczne:  Symptomy zmian widoczne były w latach 1986-1988. 11-12 października 1986 roku miało miejsce spotkanie w Rejkiawiku przywódców mocarstw USA i ZSRR – Ronalda Reagana i Michaiła Gorbaczowa. Wówczas uzgodniono 50% redukcję sił strategicznych wraz z bronią średniego zasięgu, którą oba państwa zainstalowały w Europie. W 1987 roku Kreml zaproponował „podwójną opcję zerową”, oznaczającą wycofanie z Europy rakiet z głowicami atomowymi. Co ostatecznie zaakceptowały obie strony na szczycie w Waszyngtonie 8 grudnia 1987 roku.   Kwestie gospodarcze:  Ustępliwość Moskwy wynikała z narastającego kryzysu gospodarczego. W związku z powyższym koniecznym dla ZSRR było ograniczenie kosztów wyścigu zbrojeń oraz finansowania konfliktów np. zakończenia prowadzenia wojny w Afganistanie. A także zaniechanie wspierania komunistycznych reżimów jak w przypadku Kuby, Nikaragui czy Angoli.   Kwestie społeczne:  Kryzys w „imperium zła”, jak określano ZSRR, dotyczył również sytuacji społecznej. W 1987 roku przetoczyła się w republikach nadbałtyckich fala demonstracji niepodległościowych. Coraz odważniej ujawniano i poddawano krytyce czarne karty historii państwa radzieckiego z początku XX wieku. Ujawniano zbrodnie Stalina i Lenina. Poprzez zniesienie cenzury w ZSRR nastąpiła nie tylko odwilż dotycząca literatury, ale miały miejsce odśrodkowe tendencje na tle narodowościowym i etnicznym, zmierzające do uzyskania niepodległości dla poszczególnych republik radzieckich. Przykładem mogą być wydarzenia z 1988 roku kiedy to Górski Karabach zamieszkały w 80% przez Ormian proklamował secesję od Azerbejdżanu i połączył się z Armenią. Z kolei w Gruzji Zwiad Gamsachurdia założył partię, której celem było uzyskanie niepodległości. Ponownie w Łotwie, Estonii i na Litwie doszło do demonstracji niepodległościowych.

Spotkanie George’a Bush’a vice prezydenta USA, Ronalda Reagan’a prezydenta USA, oraz Michaiła Gorbaczowa I sekretarza ZSRR w Nowym Jorku 1988 Źródło: www.faculty.washington.edu

2. Zmiany, zmiany, zmiany   Istotnym elementem, który przyczynił się do upadku ZSRR były ogłoszone przez Gorbaczowa reformy, które miały umocnić system polityczny pod hasłami ustrojowej przebudowy tj. pieriestrojki, uskorienia czyli przyspieszenia rozwoju gospodarczego oraz głasnosti - jawności życia społecznego. Jej ideą było ujawnienie faktów historycznych oraz sytuacji politycznej i gospodarczej ZSRR. Istotą pierestrojki była modernizacja gospodarki, częściowe jej urynkowienie, zwiększanie swobód obywatelskich i ocieplenie stosunków z państwami zachodnimi. Początkowo pieriestrojka była dość powierzchowna i obejmowała takie działania jak m.in.: łapownictwo, zwalczanie korupcji czy też pijaństwo. Lecz w ostateczności stała się katalizatorem świadomości narodowej w republikach radzieckich, w pierwszym rzędzie bałtyckich i zakaukaskich, doprowadzając do rozpadu ZSRR i systemu komunistycznego.

3. 1989 – krawędź nieoczekiwanych przemian Pionierzy z Polski. Przełomowe wydarzenia związane z upadkiem bloku wschodniego miały miejsce w 1989 roku. Pierwsze istotne dla późniejszych zmian pęknięcia socjalistycznej fasady pojawiły się w Polsce. W styczniu rząd Mieczysława Rakowskiego zapoczątkował prywatyzację gospodarki przy jednoczesnym zniesieniu ograniczeń w tworzeniu związków zawodowych. W tym samym miesiącu na X Plenum KC PZPR przyjęto uchwałę opowiadającą się za rozmowami z opozycją, które przejdą do historii pod nazwą obrad „okrągłego stołu”. Spotkanie strony rządowej z opozycją miało miejsce w okresie od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku. Obrady „okrągłego stołu” zostały zakończone porozumieniem stron i swoistym kontraktem przedwyborczym. Niemniej jednak okazały się istotnym elementem prowadzącym do nieodwracalnych zmian ustrojowych w Polsce. Były również przykładem, wzorem i jednocześnie impulsem dla pozostałych państw bloku wschodniego. Ponadto porozumienie to miało historyczne znaczenie, które zapoczątkowało pokojowe przemiany, wprowadzając kraj na drogę nieodwracalnych zmian ustrojowych, wprowadzających demokrację. źródło: www.gazeta.pl źródło: www.gazeta.pl l

Postanowienia „Okrągłego Stołu” źródło: www.gazeta.pl Głównymi postanowieniami obrad był parytetowy przydział liczby miejsc w Sejmie w najbliższych wyborach parlamentarnych. Strony ustaliły 65% (299 mandatów) przydział mandatów dla władz. 299 mandatów podzielono na 264 i 35 z czego pierwsze były obsadzane w wyniku wyborów w okręgach wielomandatowych, a drugie z tzw. listy krajowej, na której znajdowali się najbardziej znani przedstawiciele partyjni. Pozostałe 35% (161 mandatów) dla opozycji. Przywrócono izbę wyższą - Senat z liczbą 100 senatorów. Do tej izby miały odbyć się wybory całkowicie wolne i większościowe (po 2 senatorów z każdego województwa, a w woj. warszawskim i katowickim po 3). Ponownie przywrócono stanowisko prezydenta, wybieranego na 5-letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe- połączone izby Sejmu i Senatu. Ponadto podjęto decyzję o zmianie prawa o stowarzyszeniach, która umożliwiłaby rejestrację Solidarności. Ponadto opozycja uzyskała dostęp do mediów np. raz w tygodniu półgodzinna audycja w TVP, reaktywowanie „Tygodnika Solidarność".

Konsekwencje „Okrągłego Stołu” Z uwagi na zbliżające się wybory parlamentarne powołano do życia "Gazetę Wyborczą" jako platformę pierwszych demokratycznych wyborów. Założyła ją była grupa dziennikarzy i działaczy niezależnej prasy wydawniczej demokratycznej opozycji. Pierwszy numer ukazał się 8 maja 1989 roku. Dziennik stał się pierwszym wyłomem w oficjalnej strukturze mediów komunistycznego reżimu. Od momentu powstania gazety stanowisko redaktora naczelnego pełni Adam Michnik. W niedzielę 4 czerwca 1989 roku odbyły się częściowo wolne wybory w powojennej Polsce. W ramach kampanii parlamentarnej opozycja posłużyła się plakatem wyborczym. Przedstawiał on aktora w roli szeryfa idącego wymierzyć sprawiedliwość dziejową. Jedyny sprawiedliwy, który postanowił przywrócić mieszkańcom miasta wolność, a uzurpatorom wymierzyć sprawiedliwość. W prawej dłoni ściskał złożoną kartkę wyborczą a na gwieździe szeryfa miał przypiętą oznakę "Solidarności." Przesłanie znajdujące się u dołu plakatu było krótkie i istotne: "W Samo Południe 4 Czerwca 1989”. Wygrane przez "Solidarność" pierwsze, częściowo wolne wybory, były początkiem szybkiego upadku komunizmu w Polsce. źródło: www.gazetopedia.pl źródło: www.wyborcza.pl

12 września 1989 r. Sejm powołał rząd Tadeusza Mazowieckiego. Wyniki głosowania przyniosły 160 miejsc dla opozycji a 99 miejsc w Senacie. Zgodnie z głoszoną powszechnie tezą :”Wasz prezydent, nasz premier”, 19 lipca 1989 roku Zgromadzenie Narodowe wybrało przewagą jednego głosu prezydenta PRL gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Natomiast 24 sierpnia sejm powołał Tadeusza Mazowieckiego na urząd premiera. Skład Rady Ministrów zasiliło 5 osób z PZPR. Objęli oni między innymi takie resorty jak MSW i MON. 12 września 1989 r. Sejm powołał rząd Tadeusza Mazowieckiego. źródło: www.ofertaforum.onyx.pl źródło: www.geocities.com

NRD – przeminęło z murem Podczas gdy w NRD 7/8 października 1989 roku świętowano 40 rocznicę powołania tego państwa do życia, w tym samym czasie obywatele wschodnich Niemiec, dzięki otwarciu granicy węgiersko-austriackiej mogli przedostawać się przez Węgry do Austrii by dotrzeć do RFN. W wyniku licznych demonstracji 18 października Erich Honecker ustępuje z funkcji I sekretarza SED. Co nie zakończyło przeprowadzania kolejnych manifestacji. Były one kolejnym naciskiem stosowanym przez społeczeństwo na władze. 9 listopada rząd zdecydował otworzyć przejścia graniczne istniejące w murze berlińskim. Entuzjazm manifestujących był tak duży, że w efekcie doprowadził on do rozbiórki muru berlińskiego. Co przyspieszyło rozkład systemu komunistycznego w tej części Europy. Osobą, która przyczyniła się do tego procesu był Helmut Kohl. Kanclerz Republiki Federalnej Niemiec w latach 1982-1998. Był on głównym architektem kształtowania procesu zjednoczenia Niemiec i znacząco wpłynął na proces jednoczenia się Europy. Kawałki betonu, będące pozostałością po jego zburzeniu przez wiele następnych lat stały się obiektami pamiątkarskimi, a tereny w centrum miasta pozostałe po rozbiórce szerokiego na kilkadziesiąt metrów systemu umocnień z nim związanych stały się poszukiwanymi parcelami budowlanymi. źródło: www.commons.wikimedia.org źrodło: www.europa.eu

Aksamitna Czechosłowacja Źródło: Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku. Podobny przebieg wydarzeń miał miejsce w Czechosłowacji. W październiku i listopadzie przetoczyły się demonstracje, które zmusiły władze do rozmów z opozycją i ustąpienia 24 listopada 1989 roku Milosa Jakesa z funkcji I sekretarza. Przebieg wydarzeń w Czechosłowacji z uwagi na bezkrwawy przebieg odebrania władzy komunistom nazywany jest „aksamitną rewolucją”. Okres ten doprowadził do zmian w ośrodku władzy systematycznie zwiększając w rządzie nieskompromitowanych i niekomunistycznych działaczy. 29 grudnia 1989 roku Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta opozycjonistę Vaclava Havla. źródło: www.zgapa.pl źrodło: www.wikipedia.pl

Krwawa Rumunia źródło: www.crib.mae.ro źródło: www.wikipedia.org Podczas gdy w państwach satelickich proces zmian wszedł w fazę nieodwracalnego zrzucenia jarzma komunizmu i tym samym agonii realizowanych od 1945 w Europie Środkowo-Wschodniej postanowień jałtańskich. Rumuński reżim Nicolae Ceausescu pod koniec 1989 roku wydawał się mocny niczym monolityczna skała. Grudniowe demonstracje wojsko tłumiło przy użyciu ognia. 21/22 grudnia 1989 roku manifestanci rozpoczęli szturm na KC ośmieleni przejściem na stronę opozycji licznych oddziałów wojska. Mimo przejęcia pałacu prezydenckiego przez wierne oddziały służb bezpieczeństwa Securitate, Ceausescu 25 grudnia zostaje schwytany i skazany wraz ze swoją żoną Eleną na śmierć przez rozstrzelanie. Wyrok wojskowego trybunału rewolucyjnego został natychmiast wykonany. W odróżnieniu od większości państw bloku wschodniego komunizm w Rumunii krwawo zakończył swoje istnienie. źródło:www.wikipedia.org