Uzależnienie osób bezdomnych w perspektywie badań socjologicznych Maciej Dębski Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytet Gdański Projekt współfinansowany przez Narodowe Centrum Kultury z programu operacyjnego Edukacja kulturalna i diagnoza kultury; priorytet 2 – Obserwatorium Kultury

Wykorzystywane badania Badania socjodemograficzne województwa pomorskiego 2001, 2003, 2005, 2007 Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście 2006 - 2007

Założenia wstępne Uzależnienie od alkoholu uznaje się powszechnie za jedną z głównych przyczyn bezdomności (Duracz-Walczak, 2001/2002; Oliwa-Ciesielska, 2004), wymienianą wraz z dysfunkcyjnością rodzin oraz trudnościami finansowymi czy bezrobociem, W opinii nawet samych osób bezdomnych problemy z nadużywaniem alkoholu bardzo często wymieniane są jako najważniejszy powód bezdomności (Oliwa-Ciesielska, 2004; Dębski, 2006) tuż obok bezrobocia, rozpadu rodziny, nieporozumień rodzinnych, zadłużenia czy różnych form patologii występujących w środowisku rodzinnym, np. przemocy 3

Założenia wstępne Bardzo często trudno jednoznacznie wskazać (mają z tym problem same osoby bezdomne) czy to alkoholizm doprowadziłdo bezdomności czy pojawił się on już w trakcie bycia osobą bezdomną. 4

Założenia wstępne Motywy sięgania po alkohol: różnorodne wydarzenia życiowe traktowane jako socjologiczne źródła stresu (utrata pracy, kłopoty finansowe, nieporozumienia i konflikty rodzinne), niska samoocena, niskie poczucie własnej wartości, brak umiejętności radzenia sobie z życiowymi problemami i trudnościami, niski poziom społecznego przystosowania. przejaw ucieczkowego stylu radzenia sobie ze stresem - strategia paliatywna (zapomnienie o własnych problemach, stan zobojętnienia czy zanikanie fizjologicznych objawów stresu, jak trudności ze snem, zaburzony apetyt lub bóle na tle nerwowym) 5

Założenia wstępne Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów. O uzależnieniu od alkoholu można mówić w przypadku występowania co najmniej trzech z sześciu głównych objawów: Silnego pragnienia lub poczucia przymusu picia, Upośledzenia zdolności kontrolowania zachowań związanych z piciem – upośledzenie zdolności powstrzymywania się od picia, trudności w zakończeniu picia oraz trudności w ograniczaniu ilości spożywanego alkoholu, Fizjologicznych objawów zespołu abstynenckiego w sytuacji ograniczania lub przerwania picia, tj. drżenie, nadciśnienie tętnicze, nudności, wymioty, biegunki, bezsenność, niepokój, lub używania alkoholu w celu przeciwdziałania wspomnianym objawom, Zmienionej tolerancji alkoholu, potrzebie spożywania zwiększonych dawek dla osiągnięcia oczekiwanego efektu, Koncentracji życia wokół alkoholu kosztem innych sfer funkcjonowania – zainteresowań, pracy zawodowej czy relacji rodzinnych i związanych z tym obowiązków, Uporczywego picia alkoholu mimo oczywistych dowodów występowania szkodliwych następstw nadużywania. 6

Założenia wstępne Osoby bezdomne mogą być silniej predysponowane do nadużywania alkoholu i stopniowego uzależniania się niż osoby „domne” ponieważ: picie alkoholu może być środkiem pogłębiania kontaktów z innymi osobami bezdomnymi jako towarzyszami niedoli. Alkohol pełni rolę umożliwiającą adaptację do nowej grupy i poczucie przynależności grupowej. W sposób spójny łączy się to jednocześnie z możliwością umacniania własnej pozycji w grupie, picie alkoholu umożliwiać może lepsze wdrożenie się w rolę bezdomnego, bowiem podczas wspólnego picia następuje często istotna wymiana informacji niezbędnych do adaptacji do nowych warunków życia – o miejscach udzielania pomocy, regułach placówek, noclegowni czy jadłodajniach (Zieliński, 2005). możliwości tymczasowego zapomnienia – o własnych problemach, poczuciu osamotnienia i odtrącenia 7

Założenia wstępne Motywy podjęcie leczenia Indywidualne szukanie pomocy leczenie na skutek wywierania silnej presji przez instytucje społeczne, Możliwość podjęcia terapii związana z możliwością zdobycia miejsca w placówce dla osób bezdomnych, 8

Założenia wstępne Czynniki towarzyszące chorobie alkoholowej - ocena zdrowia somatycznego Zły stan zdrowia, występowanie psychoz alkoholowych oraz aktów autoagresji, próby samobójcze Długotrwałe objawy uzależnienia alkoholowego (powszechnie przyjmuje się, że czas upływający od momentu wystąpienia pierwszych objawów uzależnienia jest istotnym czynnikiem prognostycznym sukcesu terapeutycznego), większy niż w przypadku osób „domnych” dyskomfort związany z obserwowaniem u siebie różnego rodzaju symptomów i dolegliwości fizycznych. 9

Założenia wstępne Czynniki towarzyszące chorobie alkoholowej - ocena zdrowia somatycznego Większy poziom lęku, szczególnie w sytuacjach społecznych „Charakteryzują się (bezdomne osoby z problemem alkoholowym) większym poziomem lęku, szczególnie w sytuacjach społecznych. Innych ludzi spostrzegają jako wrogich sobie, są wobec nich podejrzliwi, wolą wycofywać się z kontaktów społecznych i żyć w świecie swoich iluzji. Częściej występują u nich obniżenia nastroju, brak motywacji i energii życiowej, nie są zainteresowani podejmowaniem jakiejkolwiek aktywności życiowej” 10

Założenia wstępne Czynniki towarzyszące chorobie alkoholowej - ocena zdrowia somatycznego „Na tle osób uzależnionych osoby bezdomne z problemem alkoholowym charakteryzują się istotnie niższym ogólnym poziomem kondycji psychicznej. Wyrazem tego jest mniejszy poziom motywacji i energii, jaki są oni w stanie kierować na rozwijanie siebie, swoich zainteresowań. Charakteryzuje ich częściej poczucie beznadziejności związane z przyszłością i perspektywami zmiany swojej sytuacji życiowej na lepsze. Są przekonani o swoich brakach w zakresie umiejętności niezbędnych do radzenia sobie z problemami i trudnymi emocjami. W mniejszym stopniu rozumieją przebieg swojego życia, trudniej jest im przewidywać przyszłość oraz dokonywać wyborów dotyczących teraźniejszości.” 11

Założenia wstępne Konsekwencja uzależnień osób bezdomnych – NASILENIE PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH Uzależnione osoby bezdomne częściej doświadczają problemów w życiu zawodowym i prywatnym. Jako bardziej głębokie i nasilone oceniają, w porównaniu do reszty osób uzależnionych, swoje problemy w kontaktach społecznych, także dotyczących życia rodzinnego, Częściej popadają w konflikty z prawem i doświadczają znacznych problemów finansowych. Jedynie w kategorii dotyczącej stosowania przemocy, przyznają się do występowania tego typu problemów równie często jak pozostali leczeni 12

Bezdomni pacjenci lecznictwa odwykowego (S.Nikodemska) Dane pochodzą z populacji pacjentów leczonych w latach 1994-99 w placówkach Sieci. W bazie danych Instytutu Psychologii Zdrowia w ciągu 5 lat trwania programu zebrano informacje o ponad 20 tysiącach pacjentów. Punktem wyjściowym dla analizy była grupa licząca 22442 osób, które w latach 1994-99 zostały zarejestrowane i włączone do programu monitorowania. Z tej grupy o 9542 osobach udało się zebrać kompletne informacje - a więc w chwili włączenia do programu, w momencie wypisu z placówki oraz w trzykrotnej katamnezie (pół roku, rok i dwa lata po wypisie). Monitorowanych było 198 osób bezdomnych w chwili przyjęcia do placówki. 13

Bezdomni pacjenci lecznictwa odwykowego (S.Nikodemska) Prawdopodobieństwo sukcesu terapeutycznego w opinii terapeutów: BEZDOMNI „DOMNI” Bardzo prawdopodobny 0,0 % 9,4 % Dosyć prawdopodobny 19,3 % 38,6 % Trudne do oceny 60,2 % 44,0 % Mało prawdopodobny 14,3 % 7,6 % Nie ma szans na sukces 1,1 % 0,3 % Jednym ze pierwszych wskaźników sukcesu terapeutycznego jest sam fakt wytrwania do końca w programie leczenia. Doświadczenia polskie wskazują, że w przypadku osób bezdomnych 50% kończy terapię. Wyznacznikami efektywności leczenia są take zmiany w zakresie zdrowia fizycznego, psychicznego oraz zmniejszenie nasilenia problemów społecznych. 14

Bezdomni pacjenci lecznictwa odwykowego (S.Nikodemska) Ogólna ocena korzyści wynikających z leczenia Czy w porównaniu z okresem sprzed terapii ogólna sytuacja pacjenta uległa: pół roku rok po dwa lata po terapii terapii po terapii Zdecydowanej poprawie 51,7% 47,8% 33,3% Nieznacznej poprawie 37,9% 30,4% 33,3% Jest bez zmian 6,9% 8,7% 8,3% Nieznacznemu pogorszeniu 3,4% 0,0% 12,5% Zdecydowanemu pogorszeniu 0,0% 13,0% 12,5% 15

Kondycja zdrowotna w świetle badań psychospołecznego profilu Problem alkoholowy osób bezdomnych postrzegać należy w kontekście ich sytuacji zdrowotnej: Większość osób bezdomnych ocenia swój stan zdrowia jako doby bądź dostateczny, 47% osób bezdomnych posiada orzeczenie o niepełnosprawności (najczęściej stopień umiarkowany). Kolejne 13% stara się o przyznanie takiego stopnia, 62% osób bezdomnych obawia się o swoje zdrowie, Niski poziom dobrostanu psychicznego, W ciągu ostatnich 5 lat stan zdrowia osób bezdomnych uległ pogorszeniu (42%). 16

Kondycja zdrowotna w świetle badań psychospołecznego profilu 44% osób bezdomnych w ciągu ostatniego roku (2006) chorowało. Jeśli osoby bezdomne chorowały, to w 22,5 proc. były to choroby częste bądź bardzo częste (13,8 proc.), 37,3% ludzi bezdomnych choruje na choroby przewlekłe, 36% osób bezdomnych w ciągu ostatniego roku była hospitalizowana, z powodu biedy 40% osób bezdomnych zażywa leki bez recept. 17

Uzależnienie w świetle badań socjodemograficznych 18

Uzależnienie w świetle badań psychospołecznego profilu Częstotliwość deklarowanego spożywania alkoholu N % Codziennie lub prawie codziennie 59 31,4 Raz na tydzień 23 12,2 Kilka razy w miesiącu 19 10,1 Raz na miesiąc 12,1 Raz na pół roku 18 9,6 Rzadziej niż raz na pół roku 4 2,1 Raz na rok 5 2,7 W ogóle nie piję alkoholu 34 18,1 Odmowa odpowiedzi 3 1,6 Ogółem 188 100,0 19

Uzależnienie w świetle badań psychospołecznego profilu 20

Uzależnienie w świetle badań psychospołecznego profilu Placówka Działki i altanki Miejsca niemieszkalne N % Codziennie lub prawie codziennie 9 12,9 17 35,4 32 50,8 Raz na tydzień 8 11,4 7 14,6 11,1 Kilka razy w miesiącu 4 8,3 6 9,5 Raz na miesiąc 10 14,3 12,5 Raz na pół roku 8,6 5 7,9 Rzadziej niż raz na pół roku 3 4,3 0,0 1 1,6 Raz na rok 2,1 W ogóle nie piję alkoholu 22 31,4 21

Uzależnienie w świetle badań psychospołecznego profilu Faza wstępna Faza ostrzegawcza Faza adaptacyjna Faza chroniczna Faza długotrwała Codziennie lub prawie codziennie 19,1 40,0 32,1 29,5 45,7 Raz na tydzień 17,0 13,3 10,7 13,6 5,7 Kilka razy w miesiącu 14,9 3,6 6,8 11,4 Raz na miesiąc 0,0 28,6 15,9 2,9 Raz na pół roku 6,4 10,0 14,3 Rzadziej niż raz na pół roku 9,1 Raz na rok 8,5 2,3 W ogóle nie piję alkoholu 23,3 22,9 22

Uzależnienie w świetle badań psychospołecznego profilu Zróżnicowanie częstotliwości deklarowanych okresów ciągłego spożywania alkoholu ze względu na miejsce realizacji badań Placówka Działki i altanki Miejsca niemieszkalne N % Tak, zdarzyło mi się to wielokrotnie 6 8,7 4 8,5 17 26,6 Tak, zdarzyło mi się to kilka razy 10 14,5 8 17,0 5 7,8 Tak, zdarzyło mi się to raz czy dwa 2 2,9 6,3 Nie, nigdy mi się to nie zdarzyło 49 71,0 31 66,0 38 59,4 Nie dotyczy 0,0 23

Uzależnienie w świetle badań psychospołecznego profilu 24