„POTOP” Do powstania „Trylogii” – „Ogniem i mieczem”, „Potop”, „Pan Wołodyjowski” przyczyniło się zainteresowanie Henryka Sienkiewicza romantyzmem, fascynacja krajobrazem i historią Stanów Zjednoczonych oraz zainteresowanie historią XVII wieku. Prace nad potopem rozpoczął w październiku 1884 roku w Warszawie a skończył w sierpniu 1886 roku w Austrii. Utwór powstawał w trudnym dla pisarza okresie. W czasie powstawania dzieła zmarła jego żona. Twierdził że „Potop” bronił go całymi godzinami od nierozważnych rozmyśleń.

„Potop” rozpoczyna się od przedstawienia rodu Billewiczów żyjącego na Żmudzi.  „Był na Żmudzi ród możny Bilewiczów, od Mendoga się wywodzący, wielce skoligacony i w całym Rosieńskiem nad wszystkie inne szanowany. Do urzędów wielkich nigdy Billewiczowie nie doszli, co najwięcej powiatowe piastując, ale na polu Marsa niepożyte krajowi oddali usługi, za które różnymi czasami hojnie bywali nagradzani. Gniazdo ich rodzinne, istniejące do dziś, zwało się także Billewicz, ale prócz nich posiadali wiele innych majętności i w okolicy Rosień, i dalej ku Krakinowu, wedle Laudy, Szoi, Niewiaży - aż hen, jeszcze za Poniewieżem. Potem rozpadli się na kilka domów, których członkowie potracili się z oczu. Zjeżdżali się wszyscy wówczas tylko, gdy w Rosieniach, na równinie zwanej Stany, odbywał się popis pospolitego ruszenia żmudzkiego. Częściowo spotykali się także pod chorągwiami litewskiego komputu i na sejmikach, a że byli zamożni, wpływowi, więc liczyć się z nimi musieli sami nawet wszechpotężni na Litwie i Żmudzi Radziwiłłowie„ . Herakliusz Billewicz umierając cały majątek przekazał swojej wnuczce Aleksandrze. Do chwili jej zamążpójścia opiekę nad panna miała sprawować szlachta Laudańska. Dziadek wyznaczył na jej męża Andrzeja Kmicica, któremu oddał wieś Lubicz.

Aleksandra cały swój czas spędza z ciotką – panną Kulwiecówną i mieszkają w Wodoktach. W styczniu 1655 roku dochodzi do pierwszego spotkania Oleńki z Kmicicem. Już po pierwszym spotkaniu wiedzieli że są sobie przeznaczeni. Oleńka czuła że dziadek wybrał jej idealnego partnera. Po rozstaniu z Aleksandrą Kmicic wyrusza do Lubicza. Na miejscu czekają na niego jego żołnierze. Rozpoczynają pijatykę w której strzelają do portretów rodu Billewiczów niszcząc przy tym całe pomieszczenie.

Kmicic odwiedzając Oleńkę w kolejnych dniach obawia się żeby jego hulanki ze swoimi kompanami nie wyszły na jaw. W czasie kuligu młodzi wyznają sobie wzajemną miłość. Miłą atmosferę przerywa przybycie wachmistrza Kmicica – Soroki, który informuje o krwawych starciach podkomendnych Andrzeja z mieszkańcami Upity. W czasie gdy Kmicic przebywa w Upicie jego ukochana dowiaduje się o jego wyczynach ze swoimi kompanami, o których zostaje poinformowana od swoich opiekunów. W między czasie do Billewiczówny przybywają żołnierze Kmicica proszący o wsparcie go w walce lecz dostają odmowę i zakaz przekraczania progu jej domu. Po powrocie Andrzej ukazuje swoje niezadowolenie z zachowania Oleńki. Ze sprzeczki dowiaduje się że jego wyczyny w Lubiczu wyszły na jaw. Kmicic dowiedziawszy się o wybiciu jego kompanów rusza na Wołomin po zemstę. Pali wieś i morduje ludzi. Szlachta szykuje kontratak lecz bohater znajduje schronienie w Wodoktach. Gdy niebezpieczeństwo mija Oleńka wypędza ukochanego lecz jakimś czasie wraca i porywa Billewiczówne. Wołodyjowski pokonując Andrzeja uwalnia Oleńkę której się oświadcza lecz zostaje odrzucony, gdyż bohaterka jest zakochana w ukochanym. Michał Wołodyjowski postanawia pomóc Kmicicowi, przekazuje mu wiadomości od Janusza Radziwiłła dotyczące tworzenia chorągwi.

W czasie uczty na zamku w Kiejdanach zebrani dowiadują się, że Litwa została oddana Szwedom. Większość rycerzy wymawia księciu posłuszeństwo, za co zostają uwięzieni. Kmicic zostaje wierny Radziwiłłowi, prosi o ułaskawienie Wołodyjowskiego, Zagłoby i Skrzetuskiego. Książę obiecuje mu, że ich ułaskawi, i wysyła uwięzionych do Birż (z rozkazami zabicia ich). W drodze do Birż Zagłoba, dzięki swemu sprytowi, doprowadza do uwolnienia więźniów. Rozpoczynają walkę ze Szwedami i wojskami Radziwiłła. Do Wodoktów przybywa Kmicic, który usiłuje na rozkaz Janusza Radziwiłła zabrać Billewiczównę do Kiejdan. Wtedy zjawiają się Wołodyjowski, Zagłoba i Skrzetuski. Wołodyjowski każe rozstrzelać Kmicica. Od śmierci ratuje go Zagłoba - znajduje przy Andrzeju list, w którym książę wypomina Kmicicowi wstawiennictwo za Wołodyjowskim i Skrzetuskim. Kmicic odchodzi wolny.

Kmicic zostaje wysłany z listami od Radziwiła do księcia Bogusława Kmicic zostaje wysłany z listami od Radziwiła do księcia Bogusława. Lecz bohater po rozmowie z nim dowiaduje się prawdziwych zamiarów i uświadamia sobie że popełnia błąd. Usiłuje porwać księcia by oddać go w ręce króla polskiego, lecz zostaje raniony w głowę i dla Bogusława udaje się uciec. Kmicic dochodzi do siebie w chacie Smolarza. W tym czasie pisze dwa listy. Jeden do Janusza Radziwiła wypowiadając mu służbę i zapewniając go że został oszukany i przysięga mu zemstę. Drugi zaś do Wołodyjowskiego ostrzegając go o planach Radziwiła, podpisując się nie jako Kmicic lecz Babinicz. Gdy czuje się na siłach wyrusza w drogę do króla Jana Kazimierza.

Główny bohater przypadkiem dowiaduje się o planach Szwedzkiej napaści na klasztor na Jasnej Górze. Dla tego też udaje się do Częstochowy. W obronie Jasnej Góry dokonuje wielu wspaniałych czynów. Największym z nich było wysadzenie ogromnej Szwedzkiej kolumbryny wroga. Zostaje jednak złapany przez Szwedów i torturowany jest tam przez znanego zabijakę i okrutnika Kuklinowskiego. Z pomocą dawnych znajomych udaje mu się uciec. Następnie Babinicz udaje się na Śląsk gdzie przebywa król Kazimierz. Gdy odnajduje króla podczas rozmowy z nim przedstawia swój śmiały plan przeprowadzenia go do Polski. Sam zostaje dowódcą jednego z oddziałów. Jednak gdy podczas podróży spostrzega Szwedów bez wahania rzuca się w stronę króla by zasłonić go własną piersią ratując mu życie. Gdy czuje że jest u kresu śmierci postanawia wyjawić dla króla swoje prawdziwe nazwisko.

Pan Wołodyjowski z wojskami Sapiehy oblega Tykocin, w którym znajduje się Janusz Radziwiłł. Wojewoda wileński umiera w chwili ostatecznego ataku na twierdzę ze świadomością przegranej, w samotności i poniżeniu. Król oczyszcza Kmicica z dawnych win przed Wołodyjowskim. Kmicic ma ruszyć na pomoc panu Czarnieckiemu. Później jednak rozkazy zmieniają się i zostaje wysłany do Tykocina, który jest teraz atakowany przez księcia Bogusława. Kmicic jest zadowolony, ponieważ chce się zemścić na Bogusławie. Kmicic zostaje dowódcą dzikich Tatarów, którzy na mocy umowy z chanem mają pomagać Polsce wyprzeć Szwedów. Kmicic wyrusza do Zamościa gdzie czeka na niego Jan Zamoyski z prośbą o przewiezienie do pana Sapiehy Annę Borzobohatą-Krasieńską. Która była narzeczoną Podbipięty aby mogła otrzymać cały spadek po swoim mężu. Jednak jest to podstęp aby porwać pannę i uwięzić ja w wieży aby została jego kochanką. Lecz Kmicic nie daje się wykiwać i bezpiecznie dowozi do wozi Annę na miejsce.

Kmicic zostaje wysłany przez Sapiehe aby zbierał informacje o wojskach Bogusława. Podczas pobytu u księcia udaje mu się uwolnić starego sługę Soroke. Nawet udaje mu się namówić część wojsk Bogusława by przeszli na jego stronę. Dochodzi do starcia Kmicica z wojskami Bogusława. Polakom udaje się rozgromić wojska nieprzyjaciela lecz bohater zostaje powalony przez księcia, który po wszystkim ucieka. O leńka z miecznikiem Tomaszem Billewiczem jest przetrzymywana przez zakochanego w niej księcia Bogusława w Taurogach. Bogusław przedstawia się jej jako zwolennik Jana Kazimierza, ale panna szybko dowiaduje się, że to kłamstwo. Billewiczowie próbują zorganizować ucieczkę, ale nie udaje im się to. Bogusław prosi o rękę Oleńki, którą chce podstępnie zmusić do fikcyjnego małżeństwa. Miecznik zachwycony wizją połączenia się z rodem Radziwiłłów zgadza się, ale Oleńka stanowczo odmawia. Rozwścieczony Bogusław bije miecznika Billewicza. Bogusław jest zmuszony wyruszyć na Podlasie. Miecznik Billewicz ucieka sam i organizuje ludzi, z którymi walczy ze Szwedami. Tymczasem do Taurogów przyjeżdża Anna Borzobohata-Krasieńska, którą Bogusław porwał w drodze do Grodna, gdzie wysłał ją Sapieha. Anusia rozkochuje Sakowicza, którego Bogusław pozostawi, żeby pilnował Taurogów. Ostatecznie pannom udaje się przy pomocy służącemu Bogusławowi Brauna uciec do miecznika Billewicza. Gosiewski stacza w Prostkach 6 września decydującą bitwę ze Szwedami. Do sukcesu wojsk polskich przyczynił się Kmicic. Udaje się mu także stoczyć walkę z Bogusławem. Choć Kmicic wygrywa, nie zabija księcia, ponieważ Bogusław szantażuje go, że jeśli coś mu się stanie, wtedy zginie Oleńka.

Do Lubicza przywieziony zostaje ciężko ranny Kmicic Do Lubicza przywieziony zostaje ciężko ranny Kmicic. Oleńka modli się za jego duszę, nie potrafi jednak przebaczyć mu dawnych krzywd. Kmicic przychodzi do zdrowia. Jedzie do kościoła w Upicie, gdzie spotyka Oleńkę. W czasie mszy odczytany zostaje list rehabilitujący Kmicica od króla Jana Kazimierza, który przywiozła powracająca chorągiew laudańska z Wołodyjowskim i Zagłobą. Lauda całkowicie wybacza Kmicicowi krzywdy, które wyrządził jej w przeszłości. Oleńka wyrzuca sobie, że nie potrafiła wcześniej wybaczyć Kmicicowi ani modlić się za niego. Następują huczne zaręczyny dwóch par: Oleńki i Kmicica oraz Anusi i Wołodyjowskiego w Wodoktach. Kmicic został nagrodzony starostwem upickim.