SZTUKA STAROŻYTNEGO EGIPTU Dzieje starożytnego Egiptu mają swoje początki w czwartym tysiącleciu p.n.e. i dzielą się na trzy okresy: Stare Państwo, Średnie Państwo i Nowe Państwo. Życie społeczeństwa było związane z regularnymi wylewami Nilu, płynącego wśród pustyń. Wody rzeki nanosiły na przyległe do niej pola żyzny muł, co pozwalało uprawiać ziemię. Egipcjanie zamieszkiwali osady rozrzucone wzdłuż brzegów Nilu. Terytorium państwa początkowo miało bardzo oryginalny kształt: długość około 1000 km i szerokość 15 km. Tylko nad Morzem Śródziemnym, do którego wpada Nil, terytorium to poszerzało się do około 200 km. Ten szerszy obszar Egipcjanie nazywali Egiptem Dolnym, a pozostałą część państwa – Egiptem Górnym. Władcą państwa był faraon (staroegipski król), któremu oddawano boską cześć. W sprawowaniu rządów pomagali mu dostojnicy dworu i wysocy urzędnicy. Dużą rolę w życiu Egiptu odgrywali kapłani, w rękach których spoczywały sprawy związane z religią, ponadto zajmowali się oni nauką. Kapłani wywierali znaczny wpływ na rządy faraona. Z czasów świetności Egiptu zachowały się zabytki sztuki i kultury: budzące podziw piramidy, grobowce, ruiny wielkich świątyń, rzeźby i malowidła. Dzięki niestrudzonej pracy archeologów i historyków nasza wiedza o tych świadectwach starożytnego państwa jest dość rozbudowana. Życie starożytnych Egipcjan toczyło się nad Nilem – terytorium ich państwa miało oryginalny, podłużny kształt

Piramidy w Gizie S Z T U K A S T A R O Ż Y T N E G O E G I P T U Do najbardziej znanych zabytków starożytnego Egiptu należą piramidy. Tylko nieliczne z nich dotrwały do naszych czasów. Piramida to budowla w kształcie ostrosłupa o kwadratowej podstawie, ustawiona bokami w kierunku czterech stron świata, będąca grobowcem faraona. Piramidy budowano z wielkich bloków kamiennych, dokładnie wypolerowanych i wygładzonych. Bloki te układano bez żadnego spoiwa – Egipcjanie nie stosowali bowiem zaprawy murarskiej. Grobowiec faraona to największa i najważniejsza budowla zespołu grobowego, w skład którego wchodzą między innymi świątynie, a także małe piramidy. Według uczonych, te małe piramidy mogły być grobami żon władcy albo modelami, według których stawiano główną budowlę. Wznoszenie piramidy wymagało kilkudziesięcioletniej pracy wielu tysięcy robotników. Byli nimi w przeważającej części chłopi, którzy w porze wylewu Nilu, gdy nie można było pracować na roli, na rozkaz faraona przybywali na plac budowy. Kiedy wody rzeki opadały, chłopi powracali do swoich zajęć. Najsłynniejsze piramidy starożytnego Egiptu to trzy grobowce faraonów: Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa, znajdujące się w Gizie, w pobliżu dzisiejszej stolicy Egiptu – Kairu. Zbudowano je w epoce Starego Państwa, w latach 2550–2470 p.n.e. Piramidy w Gizie Piramidy w Gizie, powstałe w latach 2550–2470 p.n.e., należą do największych kamiennych budowli na świecie

Piramida Cheopsa S Z T U K A S T A R O Ż Y T N E G O E G I P T U Spośród trzech piramid w Gizie największa jest piramida Cheopsa, zwana także Wielką Piramidą. W czasach starożytnych wznosiła się ona na wysokość 147 m, a bok jej podstawy liczył 230 m. Na budowę tego grobowca zużyto ponad dwa miliony bloków kamiennych, z których każdy waży średnio około 2,5 tony. Ściany piramidy były obłożone białymi płytami z wapienia, a jej wierzchołek pokryto złotem. Niestety, w średniowieczu piramidy służyły Egipcjanom do pozyskiwania materiału na budowę domów. Dziś piramida Cheopsa, odarta z białych płyt, ma 137 m wysokości, a bok jej podstawy – 227 m. We wnętrzu piramidy Cheopsa znajdują się dwie komory grobowe: komora faraona i komora królowej. Pod piramidą jest jeszcze jedno pomieszczenie. W komorze faraona stoi pusty sarkofag (kamienna trumna w kształcie skrzyni; sarkofagi wykonywano także z drewna, nadawano im kształt ludzkiego ciała i bogato zdobiono). Miała być w nim umieszczona mumia (zabalsamowane ciało zmarłego) władcy. Przypuszcza się, że starożytni budowniczy obawiali się zawalenia stropu komory faraona i postanowili pochować władcę w bezpieczniejszym pomieszczeniu, wykutym pod piramidą. Do komór prowadzą specjalne korytarze, do których wejście znajduje się w północnej ścianie piramidy. Jeden z nich, zwany Wielkim Korytarzem lub Wielką Galerią, o ścianach z wygładzonych bloków wapiennych, ma długość 47 m i wysokość 8,5 m. Piramida Cheopsa Piramida Cheopsa dzisiaj mierzy 137 m wysokości. W czasach starożytnych była o 10 m wyższa

Sfinks w Gizie S Z T U K A S T A R O Ż Y T N E G O E G I P T U Przed piramidą Chefrena, drugą pod względem wielkości piramidą w Gizie, znajduje się olbrzymi sfinks – wyobrażenie leżącego lwa z głową mężczyzny, przykrytą królewską chustą. Posąg przedstawia najprawdopodobniej rysy twarzy faraona Chefrena. Rzeźba zwrócona jest przodem w kierunku Nilu. Sfinks w Gizie nie został wybudowany z kamiennych bloków, jak piramidy, ale wykuty przez egipskich robotników w skale, pozostałej po kamieniołomie, około 2500 roku p.n.e. Wysokość posągu sięga 20 m, a długość 73 m. Niestety, upływ czasu pozostawił swoje ślady – dziś twarz sfinksa w Gizie pozbawiona jest nosa. Do naszych czasów nie zachowały się także bogate zdobienia jego głowy. Rola sfinksa wciąż pozostaje zagadką. Jego zadaniem było, być może, pełnienie straży przy grobie faraona Chefrena. Z biegiem czasu posąg zasypywały piaski pustyni, tak że w końcu widoczna była tylko głowa. W XV w. p.n.e. na rozkaz jednego z faraonów, Totmesa IV, sfinksa odkopano, wybudowano niewielką świątynię między jego łapami i próbowano go chronić przed ponownym zasypaniem, co jednak się nie udawało (w późniejszych czasach posąg był odkopywany kilkakrotnie). Na powierzchni rzeźby pozostały śladowe ilości farby. Wskazuje to, że kiedyś sfinks był pomalowany. Sfinks w Gizie Przed piramidą Chefrena znajduje się olbrzymi sfinks, zwrócony przodem na wschód, w kierunku Nilu

Mastaba – grobowiec dostojnika S Z T U K A S T A R O Ż Y T N E G O E G I P T U Mastaba – grobowiec dostojnika Dla dostojników egipskich wielkim zaszczytem była możliwość wybudowania swojej mastaby w sąsiedztwie piramidy faraona. Mastaba to grobowiec dostojnika, składający się z dwóch części: nadziemnej i podziemnej. W części nadziemnej, zbudowanej z cegieł lub kamieni, mieściła się kaplica, gdzie odbywały się ceremonie ku czci zmarłego. W części podziemnej znajdowała się komora grobowa, w której składano zwłoki po pogrzebie. Wejście do niej zasypywano piaskiem lub blokowano kamieniami. Mastaby bardziej rozbudowane, przeznaczone dla najzamożniejszych dostojników, składały się z wielu bogato zdobionych pomieszczeń, dziedzińców i kaplic. Stawiano w nich posągi zmarłego i jego rodziny. W ścianie kaplicy umieszczano ślepe wrota – była to kamienna płyta wyobrażająca drzwi, oddzielająca część nadziemną mastaby od właściwego grobu. Uważano, że przez ślepe wrota dusza zmarłego mogła przechodzić swobodnie z komory grobowej na zewnątrz. Przed ślepymi wrotami ustawiano stół ofiarny, na który potomkowie zmarłego składali potrawy ofiarne. Grobowcami dostojników starożytnego Egiptu były mastaby – budowano je przy każdym królewskim zespole grobowym

Dolina Królów w pobliżu Teb S Z T U K A S T A R O Ż Y T N E G O E G I P T U Oprócz piramid i mastab starożytni Egipcjanie budowali także grobowce skalne, zarówno dla władców, jak i dostojników. Wykuwano je w skałach gór między Nilem a Pustynią Libijską – w Dolinie Królów, w pobliżu miasta Teby. W Dolinie Królów odkryto ponad sześćdziesiąt takich grobowców. Były one tak starannie zamaskowane, że niektóre z nich odkryto dopiero na początku XX wieku (największy mierzył ponad 100 m długości). Grobowce skalne składały się z labiryntów korytarzy prowadzących do komór i kaplic. Pomieszczenia te zdobione były reliefami i malowidłami. Relief to kompozycja rzeźbiarska wyciosana lub wyryta, np. na płycie kamiennej, z pozostawieniem tła. Najważniejszym pomieszczeniem grobowca była komora z sarkofagiem władcy. Z obawy przed rabusiami wejście do niej starannie zamurowywano, a prowadzącą do niej drogę maskowano piaskiem i okruchami skalnymi. Nie uchroniło to jednak większości grobowców przed splądrowaniem. W roku 1922 sensacją było dotarcie archeologów do nienaruszonego grobowca Tutenchamona, władcy panującego w Egipcie w XIV wieku p.n.e. W środku znajdowała się niezwykła kolekcja biżuterii, sztuki ozdobnej i różnych wyrobów, a głowę mumii faraona zdobiła wspaniała maska pośmiertna, cała wykonana ze złota i ozdobiona niebieskim lazurytem. Dolina Królów w pobliżu Teb W Dolinie Królów, w pobliżu miasta Teby, archeologowie odkryli ponad sześćdziesiąt grobowców wykutych w skale

Świątynia Horusa w Edfu S Z T U K A S T A R O Ż Y T N E G O E G I P T U Świątynia Horusa w Edfu W starożytnym Egipcie bardzo ważnymi budowlami były świątynie. Sławiły one faraona i wyrażały potęgę bóstw. Charakterystycznymi elementami tych budowli były pylony, czyli wieże o prostokątnych podstawach i ściętych wierzchołkach, wznoszące się po obu stronach wejścia do świątyni. Ściany pylonów zdobiono reliefami przedstawiającymi czyny faraonów zwyciężających wroga i oddających cześć bogom. Przed pylonami ustawiano maszty z flagami. Jedną z najbardziej znanych i dobrze zachowanych świątyń egipskich jest świątynia w Edfu, która powstała w III wieku p.n.e. ku czci Horusa, boga światła i strażnika władzy faraonów. Jej olbrzymie pylony ozdobione są reliefem przedstawiającym faraona Ptolemeusza XIII zabijającego wrogów Egiptu w ofierze Horusowi i Hathor, bogini nieba. Egipcjanie wyobrażali sobie Horusa jako sokoła lub postać ludzką z głową sokoła i tarczą słońca, dlatego wejścia do świątyni bronią dwa granitowe sokoły. Po obu stronach wejścia do egipskiej świątyni wznoszą się pylony, ozdobione reliefami przedstawiającymi m.in. faraona

Aleja Sfinksów w Karnaku S Z T U K A S T A R O Ż Y T N E G O E G I P T U Od czasów Nowego Państwa świątyni egipskiej towarzyszyła aleja sfinksów – droga procesyjna z rzędami sfinksów po obu stronach, prowadząca do wejścia między pylonami świątyni. Sławna Aleja Sfinksów znajduje się przed wielką świątynią Amona (boga niewidzialnych sił natury: powietrza i wiatru, opiekuna faraonów) w Karnaku. Sfinksy te, ustawione na wysokich piedestałach, są połączeniem ciała lwa i głowy barana, świętego zwierzęcia Amona. Między łapami sfinksów umieszczona jest figurka faraona. Aleja Sfinksów łączy świątynię Amona z brzegiem Nilu i innymi świątyniami, znajdującymi się w pobliżu. Sama budowla otoczona została potężnym murem o grubości aż 8 m, zbudowanym z cegły, którą starożytni Egipcjanie wytworzyli z mułu nilowego. Do jej wnętrza prowadzi, największa w Egipcie czasów faraonów, brama. Karnak, religijne centrum starożytnego państwa, dziś jest stanowiskiem archeologicznym z wielką liczbą zabytków. Od czasów Średniego Państwa wielcy faraonowie przez ponad 2000 lat budowali, odnawiali i przebudowywali tu świątynie, kaplice i posągi tak, że powstały trzy ogromne zespoły świątynne, z czego świątynia Amona jest największa i znajduje się w samym centrum tego świętego miasta. Aleja Sfinksów w Karnaku Aleja Sfinksów w Karnaku łączy świątynię Amona z brzegiem Nilu i innymi świątyniami, znajdującymi się w pobliżu

Świątynia królowej Hatszepsut w Deir el-Bahari S Z T U K A S T A R O Ż Y T N E G O E G I P T U Świątynia królowej Hatszepsut w Deir el-Bahari Wśród zachowanych budowli starożytnego Egiptu świątynie stanowią większość. Świątynia egipska to budowla, do której prowadziła aleja sfinksów kończąca się przy wejściu między pylonami, za nimi znajdował się czworoboczny dziedziniec, na którym odbywały się ceremonie religijne, dalej była sala kolumnowa, sala stołu ofiarnego (tu składano ofiary) i sala pojawień (ukazywał się w niej posąg bóstwa). Na końcu znajdowało się sanktuarium – pomieszczenie z kaplicą, w której przechowywano posąg bóstwa. Jedną z najwspanialszych świątyń starożytnego Egiptu jest wzniesiona w 1460 roku p.n.e. świątynia królowej Hatszepsut. Budowla powstała u stóp wyniosłej skały i zwrócona jest na wschód. Olbrzymie tarasy, wsparte na długich rzędach kolumn, połączone są rampami (wznoszącymi się drogami). Pomieszczenia świątynne wybudowano na najwyższym tarasie; najważniejsze z nich, sanktuarium, wykuto w zboczu skały. Niegdyś do dziedzińca znajdującego się na dolnym poziomie prowadziła szeroka aleja sfinksów. Sfinksy i inne rzeźby znajdowały się także na pozostałych tarasach. Warto zapamiętać, że wielu odkryć na terenie tej świątyni dokonali polscy archeologowie. W 1460 roku p.n.e. w Górnym Egipcie wzniesiono świątynię królowej Hatszepsut na trzech wielkich tarasach