Społeczeństwo informacyjne dostęp do zasobów wiedzy Bożena Bednarek-Michalska Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu Toruń 2012

Co to jest społeczeństwo informacyjne? świadome roli informacji w życiu codziennym, w każdym jego aspekcie: kultura, ekonomia, polityka, edukacja, nauka posiadające zagwarantowany wolny dostęp do informacji, współtworzące profesjonalną i rzetelną informację, dobrze i szybko poinformowane i informujące, umiejętnie przetwarzające informację w wiedzę, manipulujące informacją, wykorzystujące informację dla pomnażania dobrobytu, posiadające środki techniczne wspomagające dostęp do informacji, Do rozpowszechnienia pojęcia "społeczeństwo informacyjne " w dużym stopniu przyczynił się dokument – Europa i społeczeństwo globalnej informacji. Zalecenia Rady Europejskiej - (tzw. Raport Bangemanna) z 1994. Społeczeństwo informacyjne jest sukcesorem społeczeństwa industrialnego born digital, network society, information industry, digital transformation, post-industrial society, knowledge society, digital citizens, information literacy,

Wizja Europy Digital revolution, Driving safely Idea społeczeństwa informacyjnego, kiedyś utopijna, dziś się spełnia. Rewolucja cyfrowa się rozpoczęła, technologie informacyjne są kluczowe w naszym życiu, w każdym jego przejawie. Musimy je rozwijać, jeśli nie chcemy zostać w tyle za USA i krajami Azji. Regulacje i nowe rekomendacje UE zmierzają do tego, żeby wesprzeć rozwój społeczeństwa informacyjnego. Digital revolution, Driving safely Healthcare, Easier learning Internet – getting connected Mobile communication Easier lives for the disabled Cultural heritage, Government online Television, Emergencies By Toastwife Aleks, Flikr http://www.flickr.com/photos/toastkid/4325589809/#/ Technologie informacyjne i komunikacyjne odpowiadają za około jedną czwartą wzrostu PKB oraz za 40% wzrostu produktywności w Unii Europejskiej. Źródło: komunikat Komisji Europejskiej.

Elektroniczne zasoby informacji Miliardy stron internetowych – Internet Archive zarchiwizował 150 bilionów stron (ale jest ich znacznie więcej) http://archive.org/index.php Tysiące archiwów firm i instytucji – komercyjnych i darmowych Tysiące repozytoriów i czasopism naukowych Tysiące katalogów bibliotecznych, archiwalnych i muzealnych i organizacji Setki bibliotek cyfrowych, baz danych,

Z jakimi zasobami mamy do czynienia? Katalogi bibliotek – library catalogues Bibliografie - bibliographies Naukowe bazy danych – scientific data bases Otwarte repozytoria naukowe – open access repositories Biblioteki cyfrowe – digital libraries Elektroniczne czasopisma naukowe – scientific electronic journals UWAGA! Dążenie do kompletności i poszerzania zakresu usług powoduje powolne zacieranie się różnic między tymi zasobami.

Katalogi biblioteczne Katalog biblioteki – zbiór informacji bibliograficznej (opisów książek i czasopism) na temat posiadanych przez bibliotekę zasobów ze wskazaniem lokalizacji pozycji (sygnatura, znak miejsca). Jest to konkretny zasobów konkretnej biblioteki. Elektroniczny katalog – baza danych z opisami bibliograficznymi książek i czasopism zwykle dostępna online z możliwością zamawiania. Spotyka się wzbogacone katalogi bibliotek, które kierują do pełnych tekstów opisywanych obiektów.

Bibliografie Bibliografia – uporządkowany wykaz, spis piśmiennictwa, zestawienie opisów bibliograficznych (czasem z adnotacjami, streszczeniami) książek, czasopism, artykułów i innych mediów zwykle bez informacji o lokalizacji, nie przypisany do konkretnej instytucji. Bibliografie prezentowane są w internecie w postaci elektronicznych baz danych różnego typu: dziedzinowych (fizyka), specjalistycznych (prac magisterskich), narodowych z piśmiennictwem uniwersalnym (Przewodnik Bibliograficzny http://www.bn.org.pl/katalogi-i-bibliografie), osobowe (Stanisław Lem) i inne.

Bazy danych Naukowa baza danych - kolekcja cyfrowych danych naukowych przetwarzanych komputerowo a gromadzonych i zapisywanych wg z góry określonych kryteriów. Bazy danych mogą gromadzić nie tylko informacje bibliograficzne, abstrakty, cytowania lub pełne teksty, ale także i surowe dane naukowe (raporty z badań, pomiary, fotografie z badań podwodnych, film z operacji). Medline gateway: http://gateway.nlm.nih.gov/

Dostępność zasobów   Zasoby zamknięte – subskrybowane bazy danych, czasopisma naukowe, archiwa gazet (GW), archiwa wydawców (IBUK), archiwa filmotek, bibliotek, muzeów, firm medialnych, TV komercyjnych i inne (powód zamknięcia: copyright lub opłata) Zasoby otwarte – repozytoria naukowe, czasopisma otwarte, bazy danych informacji publicznej, biblioteki cyfrowe, encyklopedie i inne projekty społecznościowe (You Tube), projekty firm komercyjnych (Google Books) i inne (powód otwarcia: promocja, zwiększenie wpływu na innych). Przy tych zasobach mamy do czynienia różnymi stopniami otwartości.

Bariery dostępu do zasobów sieci?   Copyright – restrykcyjne zapisy prawa i zasady stosowane w praktyce; Polityka wydawców i firm komercyjnych – zawłaszczanie zasobów (Springer, Google, Elsevier). Filtrowanie wiedzy i cenzura państwowa – wiele szkół, pracodawców, rządów chce ograniczać dostęp do informacji (Chiny, Francja - ustawa o blokowaniu dostępu) Finanse – biedne kraje mają mniejsze szanse na rozwój, bo nie stać je na inwestycje w technologie. Bariery mentalne – w społeczeństwach zamkniętych, bez tradycji wolnościowych; Bariery językowe – większość materiałów jest po angielsku a translatory są niedoskonałe; Bariery technologiczne - dla starszych, niepełnosprawnych użytkowników niedowidzących, technicznie nieprzygotowanych; Bariery łączności – nie każdy ma dostęp do sieci. Steve Brannon na Flikr: http://www.flickr.com/photos/22829572@N06/2476730356/

Przykładowe zasoby zamknięte   Decyzją MNiSW dofinansowuje się w części licencje baz danych naukowych np..: ABI, ACS, AIP/APS, Beilstein i Gmelin, Emerald, Gmid, IEEE, Inspec, ISI Emerging Markets, Knovel, LWW, Math, Scopus, Source-OECD. Finansowanie 100% licencji ogólnokrajowych: Elsevier, Springer oraz Web of Knowledge, Scopus, Nature, Wiley-Blackwell, Ebsco, Science, w roku 2012. Dostęp do baz licencjonowanych jest ograniczony do zarejestrowanych numerów IP należących do komputerów znajdujących się na terenie instytucji uczestniczących w licencjach. Elektronische Zeitschriftenbibliothek EZB (Electronic Journals Library) http://rzblx1.uni-regensburg.de/ezeit/ 61888 tytułów, z tego 9476 online-only. 34775 z tego darmowe (free-of-charge). Wirtualna Biblioteka nauki http://www.wbn.edu.pl/

Ruch obywatelski – uwalnianie zasobów Open Source Initiative (oprogramowanie) Open Access Initiative (nauka) Creative Commons (prawo) Open Educational Resources (szkoła) Free Culture Movement (kultura)

Skala światowa. Liczby? Świat: BASE http://www.base-search.net/ – 35.507.547 dokumentow z 2.202 źródeł Scientific Commons - http://de.scientificcommons.org/ - 38,245,864 z 1,269 OAISTER http://oaister.worldcat.org (brak danych) Google Scholar http://scholar.google.com/ (brak danych) DOAJ - http://www.doaj.org/ - 7821 tytuły czasopism openDOAR http://www.opendoar.org/ (około 2200 repozytoriów)

Kanały informacyjne nauki Repozytorium otwarte (open archive) – archiwum elektroniczne naukowe (instytucjonalne, dziedzinowe), w którym gromadzi się obiekty zwykle urodzone w formie cyfrowej (born digital). Dostęp do niego jest bezpłatny i nieograniczony przez komputery i sieci. Repozytorium jest elektronicznym systemem przechowywania informacji (CMS) często opartym o samoarchiwizację. Czasopismo otwarte – czasopismo naukowe dostępne dla czytelników bez opłat i innych barier dostępu w Internecie. Dziś mamy również do czynienia z hybrydami, które część tekstów udostępniają za darmo, cześć za opłatą. Zależy od modelu ich finansowania. Blogi naukowe, e-laboratoria – nowe platformy komunikacyjne naukowców

Najstarsze repozytoria Archiwum zasobów (preprinty, postprinty) autorski depozyt, szybki przepływ informacji, dziedzinowość. Znane archiwa: arXiv (Los Alamos, US) dla fizyki, astronomii, matematyki, informatyki, dziś zawiera ponad 200 tys. dokumentów; 16 sierpień, 1991, USA, Paul Ginsparg. CogPrints (University of Southampton, England) dla psychologii, lingwistyki i nauk kognitywnych; The Networked Computer Science Technical Reference Library (NCSTRL) dla informatyki (raporty techniczne – MIT, US); RePEc (The University of Menchester, UK) i EconWPA (Washington University) dla ekonomii; Networked Digital Library of Theses and Dissertations (NDLTD – Virginia Tech, US). CERN Document Server – (CERN, Genewa, dla fizyki).

Repozytoria Listy repozytoriów: ROAR Institutional Archives Registry - http://roar.eprints.org/ Open DOAR http://www.opendoar.org/countrylist.php/ Open Access Directory (OAD) - http://oad.simmons.edu/oadwiki/Data_repositories/

Dynamika wzrostu liczby repozytoriów w ostatnich latach

Czasopisma otwarte Korzyści z nowego modelu http://www.doaj.org szybsza dostępność tekstów wolne oddolne inicjatywy, brak restrykcji udostępnianie za darmo w sieci minimalizacja kosztów lepsza komunikacja miedzy naukowcami http://www.doaj.org

Czasopisma otwarte Wydawcy Open Access BioMed Central Journals - http://www.biomedcentral.com PLoS Journals - http://www.plos.org/ PubMed Central http://www.pubmedcentral.gov Termedia - http://www.termedia.pl/ ViaMedica - http://www.viamedica.pl/ /

Czasopisma otwarte DOAJ - http://www.doaj.org/ 2003 – 350 tytułów Dynamika wzrostu liczby tytułów dużo mniejsza niż przy repozytoriach, ale zmienia się polityka wydawców w tej chwili politykę liberalną stosuje ponad 80% wydawców, parę lat temu było to zaledwie 50% Powstają wydawcy tylko czasopism otwartych DOAJ - http://www.doaj.org/ 2003 – 350 tytułów 2005- 2000 tytułów 2006 – 2500 tytułów 2008 - 3684 2010 4382 Dziś 7200 tytułów czasopism otwartych z całego świata

Wolne materiały edukacyjne (OER) Termin Otwarte Zasoby Edukacyjne (angielski termin Open Educational Resources – w skrócie OER ) po raz pierwszy został użyty podczas Forum on the Impact of Open Courseware for Higher Education in Developing Countries przy UNESCO w roku 2002. Deklaracja Kapsztadzka Otwarte Zasoby Edukacyjne definiowane są najczęściej jako te materiały, które są publicznie dostępne w internecie (bez kontroli dostępu), opublikowane wraz z prawem do dalszego ich wykorzystania (zalecane jest stosowanie tzw. wolnych licencji) i rozwijane w otwarty sposób z możliwością udziału beneficjentów w procesie redakcyjnym.

Wolne materiały edukacyjne Inicjatywy uczelni: Open Course Ware – Massachuset Institute of Technology, http://ocw.mit.edu (1800 w 2010 roku; dziś 2100 kursów online) Open AGH - http://open.agh.edu.pl/ Connexions - Rice University - http://cnx.org/ Inicjatywy społeczne: Wikipedia - http://pl.wikipedia.org Citizendium - http://en.citizendium.org/ OpenStreetMap http://www.openstreetmap.org/

OER w Polsce KOED - http://koed.org.pl/ Wolne podręczniki - http://wolnepodreczniki.pl/ Wolne Lektury - http://www.wolnelektury.pl/ - społecznościowe inicjatywy

Zasoby otwarte w Polsce Polska zaczęła budować zasoby w 2003 roku, dziś ma: Biblioteki cyfrowe, repozytoria: Federacja polskich Bibliotek Cyfrowych – (59 w 2010; dziś 89) http://fbc.pionier.net.pl/owoc Czasopisma polskie online zaczęły powstawać od początku istnienie Internetu czyli od 1993, pierwsze były „Donosy”, dziś w Polsce jest ich kilkaset. DOAJ - (notuje naukowe 133) http://fbc.pionier.net.pl/owoc/libs-map

Uniwersytet A. Mickiewicza Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu stworzyła repozytorium instytucjonalne AMUR oparte o platformę dedykowaną dSpace: zasób określony przez instytucję, treść ma charakter naukowy, kumulacyjny i permanentny, dostęp w trybie otwartym, interoperacyjność (zgodność z OAI-PMH), która pozwala na przeszukiwanie zasobów repozytoriów przez dedykowane aplikacje, takie jak np.: Oaister, Google Scholar, Scirus, Base).

Open AGH Serwis "Open AGH - Otwarte Zasoby Edukacyjne" to repozytorium otwartych zasobów edukacyjnych (kursów e-learnigowych) stworzonych w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, opracowanych przez pracowników i studentów Akademii. Działa przy Centrum e-learningu AGH. Powstał w roku 2009. Kurs „Otwarta nauka” - http://otwartanauka.cel.agh.edu.pl/index.php?id=1&theme=1280

Inicjatywy PAN PAN ma 11 czasopism otwartych rejestrowanych w DOAJ (niektóre z nich są już od 1997 roku) PAN od roku 2009 organizuje seminaria open access Wielu pracowników PAN publikuje swoje teksty w otwartych repozytoriach świata Czasopismo „Nauka” i „Akademia” otwiera teksty przedostatniego numeru czyli z małą karencją Ten wzornik pochodzi ze stron Presentation Magazine www.presentationmagazine.com, jest dystrybuowany za darmo

Polscy wydawcy open access TERMEDIA – 27 tytułów czasopism naukowych medycznych - dostęp do elektronicznej wersji artykułów z aktualnych numerów naszych czasopism oraz bogatych zasobów archiwalnych (po rejestracji). 305 tys. Użytkowników. Versita – nowy model biznesowy – płaci się za usługę. Około 200 tytułów naukowych nie tylko polskich. ViaMedica – 37 tytułów czasopism naukowych, wiele z nich ma formę otwartą, papierowa forma jest sprzedawana.

Open Access and OER – gdzie szukać informacji? Serwis EBIB o open Access http://www.ebib.info/content/category/8/102/79/ SPARC ttp://www.arl.org/sparc/soa/index.html The Open Access Directory (OAD) http://oad.simmons.edu/oadwiki/Main_Page EBSCO Open Science Directory http://atoz.ebsco.com/ Przewodnik OZE http://kpbc.umk.pl/dlibra/docmetadata?id=68552&from=publication/ KOED – http://koed.org.pl/materialy/kluczowe-dokumenty-o-otwartosci/

Na zakończenie Wyobraźmy sobie świat, w którym każda osoba na naszej planecie ma dostęp do sumy ludzkiej wiedzy Bożena Bednarek-Michalska Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu Toruń 2012