FONETYKA

GŁOSKA, LITERA, SYLABA

GŁOSKA – najmniejsza słyszalna i mówiona część wyrazu. LITERA – graficzny znak głoski, najmniejsza pisana część wyrazu. PAMIĘTAJ: Alfabet polski posiada 32 litery. Głosek jest znacznie więcej, bowiem często na oznaczenie jednej głoski potrzeba dwóch lub trzech liter, np.: sz – jedna głoska, dwie litery (s+z), podobnie: rz, ch, cz, dz, dzi, dź, itp..

Uwaga na literę „i” !!! Litera „i”: - Może być znakiem graficznym samogłoski ( w pozycji przed spółgłoską) malina (głoski: m – a – l’ – i – n – a) - może być znakiem miękkości poprzedzającej głoski (w pozycji przed samogłoską) wioska (głoski: w’ – o – s- k –a)

ĆWICZENIA: Wzór: pies litery: P-I-E-S (4) głoski: P’ – E- S (3) Nieść litery: N –I-E-Ś-Ć (5) głoski: N’-E-Ś-Ć (4)

SYLABA (inaczej zgłoska) – część wyrazu zawierająca samogłoskę. Rodzaje sylab: - otwarte – zakończone na samogłoskę, np.: pa –ni; mysz – ka. - zamknięte – zakończone na spółgłoskę, np.: war-kot; In-sty-tut

PAMIETAJ: - „i” nie musi tworzyć sylaby - także „u” nie tworzy sylaby, gdy występuje w połączeniach samogłoskowych Au, Eu w wyrazach obcych, np.: Eu-ro-pa; Au-to-bus. Przyjmuje wówczas cechy litery „ł”

PRZENOSZENIE WYRAZÓW: - dzielimy wyrazy w tym miejscu, w którym kończy się sylaba (jednosylabowych nie dzielimy, np.: dom, kot) - pojedynczą spółgłoskę zawartą miedzy dwiema samogłoskami zawsze przenosimy do następnej linijki: np. Fra – nek, a nie Fran –ek - rozdzielamy zawsze dwie jednakowe spółgłoski, np.: wan-na, pan-na, miek-ko. - grupę spółgłosek albo przenosimy w całości, albo dzielimy w dowolnym miejscu: i-skra lub is-kra; i-gła, Ig-ła

BUDOWA NARZĄDÓW MOWY

Narządy mowy ruchome: Wiązadła głosowe Decydują o dźwięczności lub bezdźwięczności wymawianej głoski.

Narządy mowy ruchome: Podniebienie miękkie zakończone języczkiem Decydują o nosowości lub ustności głoski.

Narządy mowy ruchome: język Decydują o twardości lub miękkości głoski.

Klasyfikacja głosek

spółgłoski ustne sz, cz, t, g, h, ś, z. Dźwięczne b  b’  w  w’  d z dz ż dż ź dź g’ g  l  l’  ł  r m  m’  n  n’ Twarde p, dz, sz, g, ch, d, t. Nosowe m, m', n, n' Bezdźwięczne p  p’  f  f’  t  s  c  sz cz  ś  ć  k’  k Miękkie ś, ć, dź, ź, k', g'

samogłoski ustne A, e, i, o, u, y Dźwięczne wszystkie Twarde Cala reszta Nosowe Ą, ę Bezdźwięczne ------------------- Miękkie i

Ćwiczenie: Podane wyrazy podziel na głoski. Dokonaj klasyfikacji każdej z nich. Dworzanin, anglosaski, starożytny, wędzidło, mądrość, hałaśliwy Np.: D - spółgłoska twarda, dźwięczna, ustna O – samogłoska ustna, dźwięczna, twarda

Ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy a) zwarte (zwarto wybuchowe): b,b`,p,p`,d,t,g,g`,k,k` b) szczelinowe: w,w`,f,f`,z,s,ż,sz,ź,ś,h,h c) zwarto- szczelinowe: dz,c,dż,cz,dź,ć

Miejsce artykulacji wargowe: dwuwargowe (zwarcie obu warg) (p, b, p', b', m, m'), wargowo-zębowe (szczelina między dolną wargą a górnymi zębami) (f, v, f', v'); przedniojęzykowe: przedniojęzykowo-zębowe (zwarcie czubka lub przedniej części języka z zębami lub szczelina między nimi) (t, d, t', d', c, , ć, , s, z, s', z', n, n'), przedniojęzykowodziąsłowe (zwarcie czubka języka lub przedniej części języka z dziąsłami lub szczelina między nimi) ( r, l); środkowojęzykowe silne uwypuklenie środka języka ku palatum, czyli ku podniebieniu twardemu, ze zwarciem, szczeliną lub ich kombinacjami: prepalatalne (uwypuklenie w przedniej części podniebienia) (ś, ź, ć, ), postpalatalne (uwypuklenie w tylnej części podniebienia (k', g', x' ); tylnojęzykowe (welarne) wygięcie tylnej części języka ku podniebieniu miękkiemu (velum), ze zwarciem lub szczeliną (k, g, x, ).

UPODOBNIENIA FONETYCZNE

ZE WZGLĘDU NA KIERUNEK UPODOBNIENIA upodobnienie wsteczne – głoska działa na poprzednią np. prośba – proźba; zszyć – sšyć – ššyć upodobnienie postępowe – głoska działa na następną np. trzeba – tšeba; krzak – kšak; przygoda – pšygoda

Przykład: Tžask tšask Tžask „rz” została zamieniona na „sz” (piszemy) (wymawiamy) „rz” została zamieniona na „sz” Litera „T” wypłynęła na następną głoskę „RZ”, pozbawiła jej dźwięczności Tžask

ZE WZGLĘDU NA TO GDZIE NASTĄPIŁO UPODOBNIENIE (MIEJSCE WYSTĘPOWANIA) wewnątrz wyrazowe (śródwyrazowe), które zachodzą w obrębie jednego wyrazu np. trzeba tšeba międzywyrazowe:  które zachodzą miedzy sąsiadującymi wyrazami np. Las duży laz dužy

UPODOBNIENIE POD WZGLĘDEM DŹWIĘCZNOŚĆI Ubezdźwięcznienie utrata dźwięczności Kwitnąć – kfitnąć W  F W (głoska dźwięczna) F (głoska bezdźwięczna) Udźwięcznienie nabycie dźwięczności Prośba – proźba Ś  Ź Ś (głoska bezdźwięczna) Ź (głoska dźwięczna)

Ubezdźwięcznienie na końcu wyrazu Większość spółgłosek dźwięcznych na końcu wyrazu wymawia się bezdźwięcznie Łeb  łep Miód  miót Lew  lef Już  jusz

Przykłady: Zakładka  zakłatka upodobnienie wewnątrzwyrazowe, wsteczne, ubezdźwięcznienie Tak jakby  tag jakby Upodobnienie międzywyrazowe, wsteczne, udźwięcznienie