Staropolskie prawo obligacyjne © Anna Karabowicz

Prawo zobowiązań reguluje społeczne formy wymiany dóbr i usług o charakterze majątkowym ma charakter względny, normy skuteczne tylko między stronami zobowiązania (uprawniony w stosunku obligacyjnym może domagać się określonego zachowania, ma roszczenie tylko wobec konkretnej osoby, dłużnika) słabo rozwinięte stosunki obligacyjne w prawie ziemskim, szerszy zakres zastosowania w prawie miejskim © Anna Karabowicz

Zobowiązanie i odpowiedzialność zobowiązanie – stosunek prawny między wierzycielem a dłużnikiem, na podstawie którego wierzyciel może żądać od dłużnika oznaczonego świadczenia o wartości majątkowej (roszczenie, wierzytelność), a dłużnik jest zobowiązany to świadczenie spełnić (dług) w średniowieczu dłużnik musiał uiścić dług od razu albo dać zastaw lub rękojmię (poręczenie) – zastaw lub rękojmia stawały się samodzielnym świadczeniem zastępczym: wtedy dłużnik przestawał być odpowiedzialny, a wierzyciel nie mógł go zmusić do spełnienia świadczenia, a mógł zaspokoić swoją pretensję z zastawu bądź żądać jej od rękojemcy (poręczyciela), który przejmował zobowiązanie od XIV w. – łączenie długu i odpowiedzialności w osobie dłużnika, zaś rękojmia i zastaw stawały się dodatkowym zabezpieczeniem; odpowiedzialność mogła być: osobista – do czasów nowożytnych, z początku dłużnik mógł być nawet zabity, ale z czasem niewola za długi (mogła objąć także żonę i dzieci dłużnika), gdzie mógł się spłacić się pracą majątkowa – na początku występowała obok osobistej, z czasem całkiem ją zastąpiła, na początku obejmowała cały majątek dłużnika, potem tylko część © Anna Karabowicz

Zobowiązania powstawanie zobowiązań rodzaje umów: delikty – czyny niedozwolone, bezprawne; sprawca miał obowiązek odszkodowania; z początku prawie wyłączne źródło zobowiązań umowy – w zasadzie istniała swoboda umów, ale ograniczały ją zakazy dowodowe (można było udowodnić istnienie umowy jedynie za pomocą legalnego dowodu) rodzaje umów: umowa formalna – zobowiązanie się do świadczenia w przyszłości w drodze publicznej przysięgi z rozbudowanym rytuałem i symboliką (w średniowieczu podstawowy rodzaj umów); zamiast ślubowania czasem stosowano zakład (wręczenie laski) – to stanowiło dowód na zawarcie umowy umowa realna – dochodziła do skutku w momencie wydania rzeczy przez drugą stronę (towaru lub ceny), np. umowa sprzedaży i z czasem darowizna umowa konsensualna – powstawały w drodze samego porozumienia stron, ich oświadczeń woli forma umów – na początku ustna, z czasem dla celów dowodowych i bezpieczeństwa obrotu pojawiła się forma pisemna czasem połączona z wpisem do ksiąg sądowych lub rejestru (od XII w. spisywano umowy dotyczące nieruchomości, w obecności świadków lub sądu, od poł. XII w. wpisywano do ksiąg sądowych © Anna Karabowicz

Zobowiązania c.d. rodzaje zobowiązań wygaśnięcie zobowiązania proste – występował tylko jeden wierzyciel i jeden dłużnik złożone – występowało więcej osób po obu stronach zobowiązania pospólną ręką – wierzyciele lub dłużnicy byli łącznie podmiotami jednego niepodzielnego stosunku obligacyjnego (dłużnicy razem musieli wykonać świadczenie i razem byli zwalniani z długu); ewoluowały w kierunku odpowiedzialności solidarnej, kiedy świadczenie jednego dłużnika zwalniało pozostałych, a wierzyciel mógł żądać wykonania długu tylko przez jednego dłużnika; najczęściej przy niepodzielnym zobowiązaniu zobowiązania podzieloną ręką – istniało przy podzielnym zobowiązaniu, świadczenie było podzielne, każdy z wierzycieli uprawniony był do swojej części, a dłużnik zobowiązany tylko do świadczenia swojej części wygaśnięcie zobowiązania wykonanie potrącenie zlanie się wierzytelności z długiem dobrowolne zwolnienie z długu zmiana zobowiązania (nowacja) przedawnienie niemożliwość świadczenia nadzwyczajne wypadki moratorium (odwleczenie wykonania) – w prawie ziemskim na podstawie listu moratoryjnego z powodów nadzwyczajnych (przez sejm, króla, sądy) poza tym w prawie miejskim – cesja, świadczenie w miejsce wykonania, złożenie do depozytu odpowiedzialność za wady wady fizyczne – zbywana rzecz nie posiadała umówionych właściwości lub miała braki – odpowiedzialność powstawała stopniowo wady prawne – zbywane prawo albo nie istniało, albo przysługiwało osobie trzeciej, albo było obciążone lub ograniczone – gdy prawo nabyte było kwestionowane przez osobę trzecią, zbywca był zobowiązany w procesie zastąpić nabywcę (nazywano go zachodźcą, zastępcą, jego odpowiedzialność zastępem, ewikcją), od XV w. przy zbyciu nieruchomości wynikał z prawa © Anna Karabowicz

Utwierdzanie i umacnianie umów utwierdzenie – to ono powodowało powstanie odpowiedzialności prawnej, a nie samo zawarcie umowy; decydowało o ważności i zaskarżalności umowy: przysięga litkup – poczęstunek towarzyszący zawarciu umowy przybicie rąk – podanie wzajemne rąk i przecięci ich przez świadków zadatek – w postaci sumy pieniężnej na dowód zamiaru dotrzymania umowy, przy umowach realnych przyjęcie zadatku rodziło zobowiązanie wydania rzeczy lub ceny (na jej poczet zaliczano zadatek, który przepadał w razie odstąpienia od umowy) zakładnictwo – oddanie jakiejś osoby jako zakładnika, na którego przechodziła odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania umacnianie umowy – dawało gwarancję wykonania przez dłużnika zobowiązania: zakład (kara, wadium) – ustanawiały go strony (z. umowny) lub sąd (z. urzędowy, sądowy), lub wynikał ze zwyczaju (z. zwyczajowy) – opiewał na sumę pieniężną, należał się obok świadczenia głównego w razie braku terminowego świadczenia, należał do tego, kto go ustanowił rękojemstwo – na pocz. osłabiona forma zakładnictwa, z czasem poręczyciel był pośrednikiem między wierzycielem i dłużnikiem, którego miał skłonić do wykonania świadczenia (XV w.), potem rękojmia świadczył dług tylko gdy dłużnik go nie uiścił, miało charakter akcesoryjny, dłużnik miał obowiązek zwrócić rękojmi nakłady zastaw – najważniejsza forma umacniania umowy załoga – XIII-XIV w., w razie niewykonania świadczenia dłużnik (rękojmia) miał przybyć z określonym orszakiem do gospody i przebywać tam („leżeć”) na własny koszt do zaspokojenia wierzyciela, mógł też przebywać wierzyciel na koszt dłużnika łajanie – wśród rycerzy, w razie niewykonania świadczenia można było publicznie lżyć rycerza, zakazane przez Statuty Kazimierza Wielkiego, istniały do XV w. utrata wolności – zazwyczaj wśród plebejuszy, w okresie nowożytnym oddanie w poddaństwo © Anna Karabowicz

Rodzaje umów (1) zamiana – obie strony świadczyły przedmioty w naturze darowizna – darczyńca kosztem swojego majątku dokonywał nieodpłatnego przysporzenia majątkowego na rzecz obdarowanego, do kon. średniowiecza umowa realna (obowiązek obdarowanego do daru wzajemnego) czyli tzw. d. remuneratoryjna, odpłatna, z pocz. były odwoływalne, najwyżej dożywotnie, z czasem od XIII w. zastrzegano ich nieodwołalność (tak Statuty Kazimierza Wielkiego); konstytucja 1501 r. – swoboda dokonywania darowizn co do podmiotów i przedmiotów kupno-sprzedaż – wykształciła się z zamiany, zobowiązanie do przeniesienia własności i posiadania rzeczy umowa o usługi (pracę) – o wykonywanie przez określony czas za wynagrodzeniem pracy; sługa był zobowiązany do wierności i posłuszeństwa, a pan do utrzymania i opieki, za co uzyskiwał jurysdykcję sądową nad sługą; w prawie ziemskim zakaz przyjmowania do pracy bez zaświadczenia od dawnego pana, zawierano ją zwykle na 1 rok, pracodawca mógł wypowiedzieć umowę na 6 tygodni przez upływem terminu, zakaz służby chrześcijan u Żydów lub mahometan, pracodawca odpowiadał za szkody wyrządzone przez sługę do wysokości ich płacy z prawem regresu najem – wynajmujący daje najemcy konkretną rzecz ruchomą lub nieruchomą w używanie za opłatą czynszu na czas określony lub nieokreślony dzierżawa – dzierżawca mógł nie tylko używać rzecz, ale także użytkować i pobierać z nich pożytki; przy dzierżawie nieruchomości ziemskich w prawie ziemskim powodował, iż dzierżawca miał obowiązek służby wojskowej © Anna Karabowicz

Rodzaje umów (2) umowa o dzieło – przyjmujący zamówienie zobowiązywał się wykonać umówione dzieło w zamian za umówione wynagrodzenie (jak materiał był własnością przyjmującego zamówienia, umowa ta zbliżała się do kupna-sprzedaży), przyjmujący zamówienie odpowiadał za wady fizyczne rzeczy (w razie braków w zamówionym dziele można było żądać zwrotu zadatku oraz zapłaty kary umownej), większe znaczenie w prawie miejskim zlecenie – zleceniobiorca zobowiązywał się do wykonania określonej czynności prawnej lub faktycznej, zleceniobiorca nie ponosił odpowiedzialności za rezultat, miał wykonywać czynność rzetelnie pożyczka – udzielenie pożyczkobiorcy pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych z prawem własności i z obowiązkiem zwrotu po pewnym czasie takich samych rzeczy i w tej samej ilości (w prawie staropolskim pod pożyczkę podciągano także umowę użyczenia polegającego na daniu w bezpłatne używanie konkretnej rzeczy z obowiązkiem zwrotu tej samej rzeczy w stanie niepogorszonym); umowa nieodpłatna – zakaz lichwy (odsetki pobierane przez Żydów po przywileju z 1264 r. sięgały nawet 50% sumy dłużnej), jeszcze w 1512 r. synod gnieźnieński potępiał pożyczanie na procent, ale w okresie nowożytnym następowało złagodzenie stanowiska Kościoła Katolickiego © Anna Karabowicz

Rodzaje umów (3) weksel – związane z pojawieniem się cesji, a więc zamianą podmiotu zobowiązania (przelewu wierzytelności z jednego wierzyciela na drugiego), dało początek pojawieniu się skryptu dłużnego, mocą którego wierzyciel przenosił wierzytelność na inną osobę (mogły być w formie listów na okaziciela); w Polsce pojawiły się w XVII w. w miastach nadbałtyckich, 1775 r. ogólnopolskie prawo wekslowe – weksel to skrypt dłużny na okaziciela, stwarzał zobowiązanie abstrakcyjne (bez określenia przyczyn powstania), dłużnik miał wypłacić sumę okazicielowi (wykupić weksel); służył zabezpieczeniu kredytu; 1780 r. zakaz wystawiania weksli przez szlachtę przechowanie (wierna ręka, pokład, depozyt) – przechowawca (pokładnik) zobowiązywał się odpłatnie lub nieodpłatnie wobec pokładcy czuwać nad zachowaniem rzeczy, po pewnym czasie zwrócić ją w niepogorszonym stanie; d. regularny (rzeczy niezamienne) i d. nieregularny (zamienne); d. użytkowy (kiedy pokładca mógł używać lub pobierał pożytki z rzeczy); nie ponosił odpowiedzialności za przypadkowe zniszczenie rzeczy, gdy jego rzeczy też zostały zniszczone (jak nie – do 1/2 wartości rzeczy w depozycie) sekwestr – szczeg. rodzaj depozytu – rzecz sporną sąd oddawał w depozyt spółki – od schyłku średniowiecza o cechach handlowych, od II poł. XVIII w. w celach produkcyjnych; s. jawne (wspólnicy dzielą się zyskami po równo, odpowiadają solidarnie), s. akcyjne (kapitał zakładowy podzielony na udziały=akcje, wspólnicy pobierali zyski i odpowiadali stosownie do wkładu), s. komandytowa (co najmniej 1 wspólnik odpowiadał w sposób nieograniczony oraz co najmniej 1 do wysokości sumy ustalonej w umowie (suma komandytowa), s. imienne (imiennie oznaczeni wspólnicy) © Anna Karabowicz